Prehistoria ziem polskich: Różnice pomiędzy wersjami

Wczesna epoka żelaza (okres halsztacki) dzieli się na stadia "Hallstatt C" i "Hallstatt D" (800-450 p.n.e.). Proces rozpowszechniania żelaza był powolny. W tym czasie, począwszy od VIII wieku p.n.e. rozpoczęła [[wielka kolonizacja]] grecka, z którą związane jest pojawienie się pierwszych informacji w źródłach pisanych na temat terenów europejskich położonych z dala od brzegów [[Morze Śródziemne|Morza Śródziemnego]] (m.in. ''[[Periplos Massalski]]''; dzieło [[Hekatajos z Miletu|Hekatajosa z Miletu]] ''[[Obejście Ziemi]]''; opis [[Scytia|Scytii]] w ''[[Dzieje (Herodot)|Dziejach]]'' [[Herodot]]a).

Wytworzyła się nowa jednostka – [[kultura halsztacka]], którą dzieli się na prowincje zachodniohalsztacką (wschodnia [[Francja], dorzecze górnego i środkowego Renu[[Ren]]u i górnego Dunaju), wschodniohalsztacką (obszary nad środkowym Dunajem) i południowohalsztacką (dorzecza [[Drawa|Drawy]] i [[Sawa|Sawy]]). We wczesnej epoce żelaza nastąpił znaczny rozwój garncarstwa i obróbki metalu (brązu i żelaza). Wpływy prowincji wschodniohalsztackiej doprowadziły do przemian poszczególnych grup ludności [[kultura łużycka|kultury łużyckiej]], zamieszkującej obszar dzisiejszej Polski. Zauważalny jest on w formach naczyń, sposobach dekorowania powierzchni technikami grafitowania i wyświecania; w grupie śląskiej wykształcił się lokalny styl polegający na malowaniu naczyń. W okresie halsztackim na ziemiach polskich nie rozwinęła się produkcja żelaza.

Na początku tego okresu w wyniku najazdów Scytów załamał się rozwój grupy śląskiej. Szlak najazdów scytyjskich pod koniec VI i w pierwszej połowie V w. p.n.e. wyznacza się w oparciu o spalone grody, w których pozostałościach znajduje się charakterystyczne dla tego ludu trójgraniaste grociki strzał. Zabytki scytyjskie odnalezione m.in. w [[Witaszkowo|Witaszkowie]] i [[Kamieniec (powiat toruński)|Kamieńcu]].

Po załamaniu się rozwoju grupy śląskiej, na czoło wysunęła się wschodniowielkopolska grupa kultury łużyckiej. Charakterystyczna dla nich jest ceramika, zdobiona za pomocą [[Inkrustacja (zdobnictwo)|inkrustacji]] wykonanej białą masą. Obok wcześniej już znanych motywów geometrycznych na naczyniach pojawiły się motywy [[Antropomorfizacja|antropomorficzne]] i [[Zoomorfizm|zoomorficzne]]. Na obszarze tej grupy powstała najbardziej znana budowla obronna kultury łużyckiej – [[Biskupin (stanowisko archeologiczne)|osada w Biskupinie]], wzniesiona według najnowszych badań [[Dendrochronologia|dendrochronologicznych]] w latach trzydziestych VIII w. p.n.e.

Pod koniec okresu "Hallstatt C" klimat stał się wilgotniejszy i chłodniejszy; w nowych warunkach skuteczny okazał się model gospodarczo-społeczny związany z kulturą pomorską. [[Kultura pomorska]] bywa też nazywana kulturą grobów skrzynkowych lub kulturą urn twarzowych. Ludność tej kultury zamieszkiwała otwarte osady z domami o konstrukcji słupowej. Pod koniec okresu halsztackiego obejmowała – oprócz samego Pomorza – Wielkopolskę, Dolny Śląsk, Kujawy, ziemię chełmińską i część Mazowsza. Z kultury pomorskiej wyróżnia się grupę zwaną [[Kultura grobów kloszowych|kulturą grobów kloszowych]] (nazwa dotyczy zwyczaju nakrywania popielnic dużym naczyniem).

Północno-wschodnia Polska we wczesnej epoce żelaza była zajęta przez [[Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich|kulturę kurhanów zachodnio-bałtyjskich]], która wykształciła się w okresie "Hallstatt D". Jej cechą charakterystyczną było zakładanie niewielkich osad obronnych na jeziorach lub na sztucznych wyspach utworzonych z zatopionych pni.

Mniej więcej w IV wieku p.n.e. nastąpił stopniowy upadek kultury łużyckiej. Na terytoriach przybałtyckich i w dorzeczach [[Warta|Warty]] i [[Wisła|Wisły]] zastąpiła ją [[kultura pomorska]], a na obszarach obecnego [[Śląsk]]a i Małopolski [[kultura lateńska]], zapoczątkowana przez [[Celtowie|Celtów]], przybyłych w IV w p.n.e. z zachodniej Europy.

[[Celtowie]] (zwani też Galami i Galatami) pojawili się w źródłach pisanych w VI wieku p.n.e. Był to lud bardzo nastawiony na ekspansję – w [[390 p.n.e.]] zdobyli [[Rzym]], ale po przegranej [[Bitwa pod Telamonem|bitwie pod Telamonem]] w [[225 p.n.e.]] ich działania w Italii straciły impet. Ok. [[190 p.n.e.]] Rzym zajął [[Galia przedalpejska|Galię Przedalpejską]], a w [[133 p.n.e.]] [[oppidum]] w [[Numancja|Numancji]] – ważny ośrodek [[Celtyiberowie|Celtyiberów]]. Na Bałkanach wielkie najazdy celtyckie miały miejsce w latach [[279 p.n.e.|279]]-[[277 p.n.e.]], a w [[270 p.n.e.]] część Celtów została osadzona w [[Anatolia|Anatolii]] przez [[Antioch I Soter|Antiocha I Sotera]].

Na ziemiach polskich Celtowie pojawili się na początku IV p.n.e. Ślady ich obecności odnaleziono na Dolnym Śląsku – jednak dotychczas przebadano tylko na niewielką skalę osiedla w [[Radłowice|Radłowicach]] koło [[Oława|Oławy]] i w [[Kurzątkowice|Kurzątkowicach]]. Ze sztuką celtycką łączy się kamienne figury odkryte w okolicy góry [[Ślęża|Ślęży]]. Na Górnym Śląsku odkryto m.in. dużą liczbę grobów lateńskich na wielkim cmentarzysku kultury łużyckiej w Kietrzu[[Kietrz]]u. W zachodniej Małopolsce osadnictwo celtyckie zawierało też w sobie kilka elementów typowych dla kultury przeworskiej – stąd powstało określenie "celto-przeworska grupa kulturowa" obecnie zwana "[[Grupa tyniecka|grupą tyniecką]]". W tej ostatniej wyróżnia się trzy fazy rozwoju: w pierwszej występowała wyłącznie ceramika typowa dla kultury lateńskiej, w drugiej pojawiają się ręcznie lepione naczynia o formach i technologii charakterystycznych dla wczesnej ceramiki kultury przeworskiej, obok której występuje celtycka ceramika robiona na kole; w trzeciej pojawiła się wysokogatunkowa, cienkościenna ceramika robiona na kole i malowana. Odkryty w [[Gorzów (województwo małopolskie)|Gorzowie]] koło [[Oświęcim]]ia skarb dowodzi na kontakty z [[Bojowie|Bojami]], którzy zasiedlali wówczas ziemie czeskie. W [[Kryspinów|Kryspinowie]] pod Krakowem odkryto złotą monetę o miseczkowatym kształcie ([[Stater (jednostka)|stater]] muszlowy) – te i kilka innych znalezisk świadczą o istnieniu lokalnego mennictwa w obrębie grupy tynieckiej.

Na temat osadnictwa celtyckiego w dorzeczu Sanu[[San]]u nie zachowało się wiele informacji – na podstawie odkryć w [[Pakoszówka|Pakoszówce]] i [[Biała Góra (Sanok)|Sanoku-Białej Górze]] datuje się je na III-II w. p.n.e.

W [[Kotlina Sądecka|Kotlinie Sądeckiej]] i [[Kotlina Żywiecka|Kotlinie Żywieckiej]] w okresie lateńskim rozwinęła się kultura puchowska, której głównym nosicielem była ludność utożsamiana z celtyckim plemieniem Kotynów.

Kultura przeworska rozwijała się od III/II w. p.n.e. do pierwszej połowy V w. n.e. Osady tego kręgu były położone niżej niż osiedla pomorsko-kloszowe. Zajmowała tereny Dolnego Śląska, północno-zachodniej części Górnego Śląska, Wielkopolski, Kujaw, części Mazowsza, [[Podlasie|Podlasia]] i Małopolski. Główne źródła wiedzy na temat kultury przeworskiej mają charakter sepulkralny, gdyż zmarłych wyposażono w wiele przedmiotów. Stosowano głównie obrządek ciałopalny; początkowo przeważały groby jamowe, później popielnicowe. W grobach męskich odnajduje się broń, ostrogi, nożyce, brzytwy, osełki, narzędzia kowalskie i dwuczęściowe klamerki do pasa; w kobiecych zapinki, klamry, przęśliki i noże sierpikowate. Niektóre z przedmiotów były importowane (np. w Wesółkach koło [[Kalisz]]a odnaleziono rzymski miecz, a w [[Siemiechów (województwo łódzkie)|Siemiechowie]] hełm typu wschodnioalpejskiego). Naczynia używane przez ludność kultury przeworskiej dzieli się na dwie grupy – starannie wykonane cienkościenne (ceramika stołowastołgrobóowa) oraz grubościenne o prostszych formach (ceramiki kuchenna).

Na terenie Pomorza Zachodniego rozwijała się grupa nadodrzańska, będąca lokalną grupą kultury Jastorf. Wyodrębniła się ona w wyniku procesu latynizacji – m.ni. zaczęły występować groby jamowe, pojawiły się wykonane z brązu szpile ze skrzydełkami. Co do zwyczajów pogrzebowych, to stosowano tylko ciałopalenie; w młodszym okresie przedrzymskim najliczniejsze były groby popielnicowe. W grobie w [[Brzeźnik (województwo dolnośląskie)|Brzeźniku]] odkryto części czterokołowego wozu.

W I wieku n.e. nastąpiła inwazja plemion germańskich [[Wandalowie|Wandalów]], [[Burgundowie|Burgundów]] i innych, przybyłych z północy Europy ([[Jutlandia]], [[Meklemburgia]], Rugia, [[Bornholm]]). Ci pierwsi weszli następnie w skład związku plemiennego [[Lugiowie|Lugiów]], pozostających pod silnym wpływem celtyckim. Okres dominacji Wandalów w południowej i środkowej Polsce trwał do ok. IV wieku i związany jest z archeologiczną [[kultura przeworska|kulturą przeworską]]<ref>Mączyńska, s. 86</ref>. W międzyczasie ze [[Skandynawia|Skandynawii]] ([[Västergötland]], [[Östergötland]], [[Gotlandia]]) przybyli w I w. n.e. germańscy [[Goci]] i [[Gepidowie|Gepidzi]], którzy osiedlili się na [[Pomorze Gdańskie|Pomorzu Gdańskim]], gdzie pozostawali około 150 lat. Stworzyli oni archeologiczną [[kultura wielbarska|kulturę wielbarską]]<ref>Mączyńska, s. 56</ref>. Goci rozszerzyli swe siedziby na Kujawy, Wielkopolskę i Mazowsze, a następnie rozpoczęli wędrówkę wzdłuż Wisły i Bugu na południowy wschód w kierunku [[Morze Czarne|Morza Czarnego]], docierając na [[Krym]]. Gepidzi później ruszyli na południe, zajęli tereny nad [[Cisa|Cisą]], po czym opanowali [[Kotlina Panońska|Kotlinę Panońską]] i [[Transylwania|Transylwanię]]. Cała [[Europa Środkowa]] znajdowała się wówczas ponadto pod znacznymi wpływami kulturowymi i cywilizacyjnymi wielkiego śródziemnomorskiego [[Cesarstwo Rzymskie|cesarstwa rzymskiego]].

Na przełomie IV/V wieku n.e. w Europie miała miejsce wielka wędrówka ludów, zapoczątkowana inwazją [[Hunowie|Hunów]] w 375 r. Germańskie ludy, zamieszkujące (według [[teoria allochtoniczna|teorii allochtonicznej]]) tereny dzisiejszej Ukrainy, Słowacji, Moraw, Czech i Polski, w tym [[Goci]], [[Swebowie]], [[Wandalowie]] i [[Burgundowie]], wraz z sarmackimi [[Alanowie|Alanami]], zaczęły przemieszczać się na południe i zachód, do [[Italia (kraina historyczna)|Italii]], [[Galia|Galii]], [[Hiszpania|Hiszpanii]], a nawet północnej [[Afryka|Afryki]]. W ich miejsce przywędrowali wraz z Hunami, podporządkowani im zeslawizowani [[Sarmaci]] i [[Słowianie]], zamieszkujący wcześniej dorzecza [[Dniepr]]u. Słowianie nieśli ze sobą niższy stopień cywilizacji i kultury materialnej, lecz byli prężniejsi demograficznie<ref>Mączyńska, s. 278-279</ref>. Już w V w. n.e. ludy słowiańskie zasiedliły terytorium dawnego państwa Gotów nad Morzem Czarnym, a następnie rozpoczęły migrację na południe nad Dunaj, gdzie po klęsce Hunów w połowie V w. wytworzyła się pustka osadnicza na północnym brzegu rzeki. Po przybyciu [[Awarowie|Awarów]] do Europy środkowej, w drugiej połowie VI w. Słowianie naddunajscy dostali się pod władanie Awarów. Również terytoria przykarpackie uzależnione były od państwa Awarów, które posługiwało się wojownikami słowiańskimi w swych łupieżczych wyprawach przeciwko [[Bizancjum]]. Spowodowało to zainteresowanie Słowian migracjami w kierunku północno-zachodnim, wolnym od jarzma awarskiego.