|
[[Plik:USS John C. Stennis (CVN-74) & HMS Illustrious (R 06).jpg|thumb|Współczesny lotniskowiec amerykański [[USS John C. Stennis (CVN-74)|USS „John C. Stennis”]] i brytyjski lekki lotniskowiec dla samolotów [[V/STOL]] [[HMS Illustrious (1982)|HMS „Illustrious”]]]]
[[Plik:Attack on carrier USS Franklin 19 March 1945.jpg|thumb|CiężkoMocno uszkodzony lotniskowiec [[USS Franklin (CV-13)|USS „Franklin”]], marzec 1945 roku ]]
'''Lotniskowce''' – klasa [[okręt]]ów, której głównym zadaniem jest prowadzenie operacji bojowych za pomocą bazujących na nich [[samolot]]ów i przystosowana do tego celu konstrukcyjnie ([[pokład startowy]]). Pierwsze okręty tej klasy powstały pod koniec [[I wojna światowa|pierwszej wojny światowej]], następnie odegrały dużą rolę w walkach [[II wojna światowa|drugiej wojny światowej]], szczególnie na Pacyfiku. Obecnie tylko [[Stany Zjednoczone|USA]] mają większą flotę lotniskowców, ponadto [[Francja]], [[Rosja]] i [[Brazylia]] mają pojedyncze lotniskowce uderzeniowe, a [[Wielka Brytania]], [[Indie]], [[Hiszpania]], [[Włochy]] i [[Tajlandia]] lekkie lotniskowce dla samolotów [[V/STOL]]. Lotniskowiec porusza się wraz z tzw. grupą uderzeniową, składającą się z [[Fregata rakietowa|fregat]], [[Niszczyciel rakietowy|niszczycieli]], okrętów podwodnych. Grupa taka jest w stanie samodzielnie prowadzić działania wojenne na wielkim obszarze.
== Historia lotniskowców ==
[[Plik:Japanese aircraft carrier Hōshō Tokyo Bay.jpg|thumb|Japoński lotniskowiec „[[Hōshō]]”, zwodowany w 1921 roku]]
[[Plik:USS Essex (CV-9) - January 1960.jpg|thumb|Amerykański lotniskowiec [[USS Essex|USS „Essex”]], 1960 rok]]
{{Osobny artykuł|Kalendarium lotniskowców}}
Pierwsze lotniskowce powstawały zazwyczaj jako jednostki przebudowywane z innych okrętów – np. [[krążownik]]ów, jak brytyjski [[HMS Furious (1917)|"Furious"]], lub statków handlowych, jak amerykański [[USS Langley (CV-1)|"Langley" (CV-1)]] czy japoński "[[Hōshō]]". Przebudowa polegała przede wszystkim na likwidacji dotychczasowych nadbudówek i uzbrojenia oraz nadbudowaniu nowych pomieszczeń i hangarów dla samolotów, przykrytych płaskim pokładem lotniczym. Mimo iż niektóre wczesne lotniskowce miały także dość silne uzbrojenie artyleryjskie do walki z okrętami, z reguły ograniczano je tylko do [[działo przeciwlotnicze|dział przeciwlotniczych]], natomiast za główną siłę uznano samoloty.
[[Plik:Aircraft carrier silhouettes (Warships To-day, 1936).jpg|thumb|left|200px|Sylwetki lotniskowców z 1936]]
Początkowo lotniskowce nie zdobyły uznania i uważane były za okręty co najwyżej pomocnicze wobec pancerników i używane do rozpoznania, chociaż w latach międzywojennych spora karierę zrobiła wizja lotniskowca-rajdera zwalczającego żeglugę za pomocą dział i samolotów. Warta odnotowania jednak jest pierwsza w historii operacja morska, przeprowadzona w lipcu 1918 roku przez Brytyjczyków, którzy wysłali z pokładu wciąż jeszcze prowizorycznego lotniskowca "Furious" samoloty do ataku na bazę sterowców cesarskiej Kriegsmarine w Tondern [dziś na terytorium Danii]. Operacja ta zakończyła się sporym sukcesem; zniszczono m.in. dwa hangary dla sterowców. Przyczyną ostrożnego podejścia do lotniskowca była niska sprawność ówczesnych samolotów. Stan ten trwał aż do początków [[II wojna światowa|II wojny światowej]]. Brytyjski atak na włoską bazę floty w [[Tarent|Tarencie]] i wzorowany na nim atak na [[Naval Base Pearl Harbor|Pearl Harbor]] przeprowadzony przez japońskie [[lotnictwo pokładowe]], a potem zatopienie dwóch brytyjskich pancerników [[HMS Prince of Wales (1941)|"Prince of Wales"]] i [[HMS Repulse (1916)|"Repulse"]], przez lotnictwo japońskie w bitwie pod [[Kuantan]]em - zaczęły powoli zmieniać sytuację. Jeszcze większe wrażenie zrobiła błyskawiczna eliminacja trzech z czterech lotniskowców japońskich podczas bitwy o Midway w czerwcu 1942 roku (zatopiono wszystkie cztery, z czego trzy otrzymały krytyczne trafienia w krótkich odstępach czasu).
Wojna na [[Ocean Spokojny|Pacyfiku]], ze względu na ogromne odległości, wykreowała [[samolot]] i lotniskowiec na główną siłę uderzeniową [[flota|floty]]. Lotniskowce i ich samoloty, na tamtym obszarze, były w stanie dokonać daleko większej ''projekcji siły'' i na dalszy dystans niż [[pancernik]]i i ich działa. Bitwy: na [[Morze Koralowe|Morzu Koralowym]] i pod [[Midway]] ostatecznie ustaliły prymat lotniskowca jako głównej siły uderzeniowej we flocie.
W trakcie [[II wojna światowa|II wojny światowej]] ustalił się podział na '''lotniskowce floty''' służące jako główna siła oraz '''[[lotniskowiec lekki|lotniskowce lekkie]]''' – średniej wielkości, służące do wspierania głównych sił (klasyfikacja ta jednak poza amerykańską flotą nie była oficjalna). Trzecią grupą były '''[[lotniskowiec eskortowy|lotniskowce eskortowe]]''' zwane też pomocniczymi i konwojowymi, w ich budowie specjalizowały się floty amerykańska i brytyjska. Podstawowymi zadaniami tej grupy okrętów była eskorta [[konwój|konwojów]] i zespołów okrętów nawodnych oraz zwalczanie [[Okręt podwodny|okrętów podwodnych]].
Obecnie ten podział jest nieaktualny i funkcjonuje inny. Według obecnych kryteriów dzieli się lotniskowce na uderzeniowe, najczęściej z [[Okrętowy napęd jądrowy|napędem atomowym]], lotniskowce średniej wielkości i śmigłowcowce przeznaczone głównie do przenoszenia śmigłowców i grup szturmowych.
== Budowa ==
[[Plik:011218-N-9769P-047 F-A-18 With Weapons Ready for Mission.jpg|thumb|Myśliwiec wielozadaniowy [[McDonnell Douglas F/A-18 Hornet|F/A-18 Hornet]] na pokładzie [[lotniskowce typu Nimitz|lotniskowca typu ''Nimitz'']], 2001 rok. Składane skrzydła pozwalają zmieścić więcej samolotów na ograniczonej powierzchni dostępnej na okręcie]]
[[Plik:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|thumb|Lotniskowce o napędzie atomowym, amerykański [[USS Enterprise (CVN-65)|USS „Enterprise”]] (pierwszy taki okręt na świecie) i francuski [[Charles de Gaulle (2001)|„Charles de Gaulle”]]]]
[[Plik:AircraftCarrierOperators.png|thumb|upright=1.8|{{Legenda|#120A8F|Państwa, które mają w normalnej służbie minimum jeden lotniskowiec}} {{Legenda|#87CEEB|Państwa, które kiedyś miały minimum jeden w pełni ukończony lotniskowiec}}]]
Pokład lotniskowca jest ściśle rozplanowany i podzielony, znajduje się na nim od dwóch do czterech [[podnośnik]]ów, używanych do wynoszenia samolotów z [[hangar]]ów znajdujących się pod pokładem. Początkowo lotniskowce miały pokład lotniczy o obrysie zbliżonym ogólnie do prostokątnego, o rozmiarach takich samych lub niewiele większych od rozmiarów kadłuba (na niektórych konstrukcjach był on nawet krótszy, niż kadłub). Z dziobowej części pokładu samoloty startowały, a na rufowej części lądowały, zawsze w osi podłużnej okrętu. Od [[lata 50. XX wieku|lat 50.]] zaczęto znacznie poszerzać pokład lotniczy poza obrys kadłuba i stosować pokład do lądowania odchylony w lewo. Uzasadnione to było względami bezpieczeństwa, gdyż w razie nie wyhamowania lądującego samolotu, pozwalało to na uniknięcie wpadnięcia go na samoloty przygotowujące się do startu; także w razie nieprawidłowego podejścia do lądowania samolot mógł łatwiej ponowić próbę. Na końcu pokładu w rejonie dziobowym zwykle znajdują się [[Katapulta startowa samolotu|katapulty]] używane do przyspieszania startu samolotów, nie wszystkie jednak lotniskowce ją mają, nawet w obecnych czasach. W okresie II wojny światowej lotniskowce japońskie nie miały katapult gdyż segmentowa konstrukcja okrętu, przypominająca składanie okrętu z niejako modułów, uniemożliwiała ich zabudowę. W obecnych czasach nie stosuje się katapult na śmigłowcowcach i lekkich lotniskowcach – do startu śmigłowców nie są potrzebne, a samoloty na tych okrętach stacjonujące są zazwyczaj samolotami pionowego startu i lądowania ([[V/STOL]]). Część współczesnych lotniskowców zamiast katapult ma tzw. skocznię (''ski jump'') – podniesiony pokład w części dziobowej, wspomagający start za pomocą własnych silników samolotu.
Na drugim końcu okrętu znajduje się urządzenie o nazwie [[aerofinisher]]. Jest to system poprzecznych w stosunku do drogi lądowania stalowych lin, unoszących się i opuszczających. Samolot lądujący na pokładzie przed operacją wypuszcza hak, którym w momencie zetknięcia się z pokładem zaczepia o te liny i jest wyhamowywany na bardzo krótkim odcinku.
Poniżej pokładu znajduje się hangar, w którym trzymane są i obsługiwane samoloty. [[Hangar]] może mieć jeden poziom tak jak na małych lotniskowcach lub, częściej, jest dwupoziomowy. Od wielkości hangaru zależy to ile maszyn jest w stanie zabrać okręt. Lotniskowce z okresu II wojny światowej zabierały w morze od kilkunastu samolotów w przypadku eskortowych do nawet około stu w przypadku największych okrętów.
Na jednej z burt znajduje się mała [[nadbudówka]] – wysepka, na której znajdują się centrum dowodzenia i inne ważne dla okrętu miejsca. Były lotniskowce budowane bez wysepki – wówczas centrum dowodzenia znajdowało się pod pokładem.
Lotniskowce mają różną [[wyporność]] w zależności od klasy i przeznaczenia, uzbrojenie tak samo jest zmienne. Na przykład lekki lotniskowiec japoński „[[Hōshō]]“, przebudowany ze statku towarowego, miał wyporność standardową 7410 ton, pełną 10000 ton i zabierał w morze kilkanaście maszyn, w późniejszym okresie 8 samolotów używanych do zwalczania okrętów podwodnych. Przebudowany z okrętu liniowego, „[[Kaga]]” miał wyporność standardową 38200 i pełną 43650 ton, zabierał w morze początkowo 81 maszyn potem liczba ta spadła do 66. Zbudowany w latach trzydziestych od podstaw jako okręt lotniczy „Yorktown“ miał wyporność standardową 19800 ton i pełną 25400, i zabierał w morze do 90 samolotów. Obecnie budowane okręty są jeszcze większe, amerykańskie lotniskowce uderzeniowe o [[Okrętowy napęd jądrowy|napędzie atomowym]] [[Lotniskowce typu Nimitz|typu „Nimitz“]] mają [[wyporność]] standardową 82320 ton i pełną przekraczającą 92000 ton, cztery podnośniki, cztery katapulty i ponad 90 samolotów i śmigłowców, załogę stanowi 5200 ludzi (razem z personelem lotniczym).
== Uzbrojenie ==
Uzbrojenie lotniskowców jest zmienne, ma jednak jedną wspólną cechę – składa się na nie tylko uzbrojenie przeciwlotnicze przeznaczone do obrony własnej w wypadku ataku powietrznego. Poza kilkoma próbami uzbrajania pierwszych okrętów w działa o kalibrze 203 mm (maksymalny [[Kaliber broni|kaliber]] dozwolony dla lotniskowców na [[Konferencja waszyngtońska|Konferencji Waszyngtońskiej]]), wynikających z chęci posiadania większej ilości okrętów artyleryjskich, nie stosowano dział o kalibrze większym niż 152 mm. Zazwyczaj na artylerię przeciwlotniczą składało się 8-16 dział większego kalibru (102–130 mm) stanowiących ciężką obronę i kilkunastu, do nawet 60, działek małego kalibru (20–40 mm). Obecnie budowane okręty mają kilka wyrzutni rakiet przeciwlotniczych i 2 do 5 zestawów szybkostrzelnych działek używanych do niszczenia pocisków manewrujących w bezpośredniej bliskości okrętu.
Opancerzenie nie występowało na każdym okręcie, tylko na większych jednostkach i jest to cienki pancerz ochraniający żywotne miejsca okrętu takie jak [[maszynownia]] i magazyny paliwa i broni. Grubość opancerzenia nie przekraczała w zasadzie 200 mm, obecnie stosuje się wysoko wytrzymałe pancerze [[kevlar]]owe i kompozytowe o grubości około 70 mm.
== Obsługa ==
Jedną z głównych ról na pokładzie lotniskowca odgrywa obsługa.
Obsługa pasa startowego lotniskowców pełni rozmaite funkcje, a każda funkcja oznaczona jest innym kolorem kombinezonu załoganta. Dla przykładu, na lotniskowcach Stanów Zjednoczonych kolory oznaczają:
* fioletowy – odpowiedzialni za paliwo, uzupełnienie baku
* żółty – organizacja ruchu na pasie, ukierunkowanie pilota samolotu: wyprowadzenie na pas startowy lub postój itd.
* czerwony – uzbrajanie/rozbrajanie samolotu w bomby, broń AG (powietrze-ziemia)
* zielony – obsługa techniczna (uzbrajanie samolotu w pociski rakietowe i karabinki maszynowe; naprawa usterek itd.)
* biały – personel medyczny,
* niebieski – obsługa dźwigów,
== Zobacz też ==
{{wikisłownik|lotniskowiec}}
{{Commonscat|Aircraft carriers}}
* [[Lista lotniskowców w służbie]]
* [[Catapult aircraft merchant]] (CAM)
* [[Lotniskowiec lekki]]
* [[Lotniskowiec eskortowy]]
* [[Merchant aircraft carrier]] (MAC)
* [[Śmigłowcowiec]]
== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.hazegray.org/navhist/carriers/ Haze Gray & Underway, World Aircraft Carrier Lists] {{lang|en}}
* [http://www.navsource.org/archives/02idx.htm NavSource Online: Aircraft Carrier Photo Archive] {{lang|en}}
{{Współczesne klasy okrętów}}
{{Kontrola autorytatywna}}
[[Kategoria:Lotniskowce| ]]
| 