Nikaragua: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
→Historia: lit., dr. red. |
|||
Linia 18:
|typ_państwa =
|głowa_państwa = [[Daniel Ortega Saavedra]]
|głowa_państwa_opis = [[prezydenci Nikaragui|prezydent]]
|status_terytorium =
|zależne_od =
Linia 27:
|w_imieniu =
|szef_rządu = [[Daniel Ortega Saavedra]]
|szef_rządu_opis = [[prezydenci Nikaragui|prezydent]]
|w_imieniu_tekst2 =
|w_imieniu_urząd2 =
Linia 34:
|powierzchnia_wód = 14,01%
|powierzchnia_miejsce = 97
|ludność = 6 071 045<ref>Stan na 30 czerwca 2012 roku. {{cytuj stronę| url = http://www.inide.gob.ni/estadisticas/Cifras%20municipales%20año%202012%20INIDE.pdf |
|gęstość = 43
|gęstość_miejsce =
Linia 40:
|narodowości =
|ludność_miejsce = 108
|pkb = 11,27 mld<ref name="IMF">Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków [[Międzynarodowy Fundusz Walutowy|Międzynarodowego Funduszu Walutowego]] na rok 2013: {{cytuj stronę| url = http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=66&pr.y=5&sy=2011&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=278&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |
|pkb_rok = 2013
|pkb_osoba = 1840{{r|IMF}} [[dolar amerykański|USD]]
Linia 106:
== Historia ==
Wschodnie wybrzeże Nikaragui odkrył w 1502 [[Krzysztof Kolumb]]. Wkrótce tereny te stały się obszarem [[Hiszpania|hiszpańskiej]] [[kolonializm|kolonizacji]]. W 1524 hiszpański zdobywca [[Francisco Hernández de Córdoba (założyciel Nikaragui)|Francisco Hernández de Córdoba]] założył miasta [[Granada]] oraz [[León (miasto w Nikaragui)|Leon]]. W XVII i XVIII wieku Nikaraguę nawiedzali piraci, którzy usytuowali się na wschodnim wybrzeżu. W 1811 w Granadzie zrodził się pierwszy nikaraguański ruch niepodległościowy. Doprowadził on do ogłoszenia niepodległości kraju w 1821, który wraz z częścią Gwatemali wszedł w skład meksykańskiego cesarstwa [[Iturbide]], a od 1823 w skład [[Zjednoczone Prowincje Ameryki Środkowej|Stanów Zjednoczonych Ameryki Środkowej]]. Mimo że niepodległość od Hiszpanii ogłoszono 15 września 1821, Nikaragua stała się uznawaną przez społeczność międzynarodową niezależną republiką dopiero 25 czerwca 1850. Nikaragua stanowiła ważny strategicznie obszar, stąd też liczne interwencje mocarstw światowych: brytyjska w połowie XIX wieku i amerykańskie na początku XX wieku. Brytyjczycy dążyli do opanowania wybrzeża Atlantyku i planowali otworzyć w kraju kanał który połączy Ocean Atlantycki z Pacyfikiem, plany te jednak nie powiodły się a kanał został zbudowany w Panamie w 1914 roku<ref name
Destabilizację kraju pogłębiał konflikt między ugrupowaniami konserwatystów (właścicieli plantacji kawy i trzciny cukrowej) a liberałami (rzemieślnikami i drobnymi właścicielami ziemskimi). W 1909 roku, wykorzystując konflikt wewnętrzny, USA dokonało inwazji na kraj. W 1912 roku wybuchła antyrządowa rebelia zorganizowana przez siły liberałów. Na czele powstania stanął [[Juan Bautista Sacasa]]. Konserwatywny prezydent [[Adolfo Díaz]] do walki z liberałami wykorzystał stacjonujących w kraju żołnierzy amerykańskich<ref name
=== Dyktatura Somozów ===
Na skutek puczu przywódcą kraju został Anastasio Somoza, który rozpoczął trwającą do 1979 roku erę dyktatorskich rządów założonej przez niego dynastii politycznej<ref>[[Alex Axelrod]], [[Charles Phillips]], ''Władcy, tyrani, dyktatorzy. Leksykon'', wyd. Politeja, Warszawa 2000, s. 544.</ref>. Somoza przejął przywództwo w centroprawicowej Nacjonalistycznej Partii Liberalnej, dzięki której utrzymywał swoje kleptokratyczne rządy stanowiące czas stagnacji gospodarczej. Na każdego pracownika służby cywilnej nałożył obowiązek wpłacania 5% pensji na budżet centralny Nacjonalistycznej Partii Liberalnej, z którego korzystał w sposób zupełnie swobodny do celów prywatnych<ref name="klein7">Shelley Klein, ''Najgroźniejsi dyktatorzy w historii'', wyd. Muza, Warszawa, 2008, {{ISBN|978-83-7495-323-8}}, tłum. Jolanta Sawicka, s. 96.</ref>. Mimo malwersacji ekonomicznych prezydentura Somozy przebiegła stabilnie. W 1939 powziął zamiar „uaktualnienia” konstytucji w celu przedłużenia swej kadencji. Zmuszony przezeń kongres zwiększył uprawnienia Gwardii i wcielił w życie wydłużenie kadencji Somozy z 4 do 6 lat. Prowadził proamerykańską politykę zagraniczną. Początkowo ignorował niemieckie zbrodnie wojenne, lecz gdy w USA zastosowano ostrzeżenie przed szpiegami nazistów, Somoza wydał rozporządzenie zabraniające jakiejkolwiek propagandy sympatyzującej z nazizmem<ref>Shelley Klein, Najgroźniejsi dyktatorzy w historii, wyd. Muza, Warszawa, 2008, {{ISBN|978-83-7495-323-8}}, tłum. Jolanta Sawicka, s. 96.</ref>. 8 grudnia 1941 – po japońskiej agresji na Pearl Harbor – wypowiedział wojnę Japonii, Niemcom i Włochom. Krok ten zapewnił mu rozległe profity w postaci m.in. amerykańskiej pomocy finansowej. W czasie [[II wojna światowa|II wojny światowej]], dzięki nacjonalizacji terenów należących do nielicznych, ale bogatych [[Niemcy|niemieckich]] osadników, rodzina prezydenta Somozy stała się najbogatszą w kraju. Prócz tego kasę junty zasilały również wpływy z handlu bronią (przekazanej Nikaragui przez Stany Zjednoczone w ramach [[Lend-Lease Act]]). Armia Nikaragui miała mierny udział w walkach II wojny, mimo to dzięki pomocy amerykańskiej zyskała lotnictwo, małą flotę i nowy sprzęt militarny o wartości 2 000 000 dolarów. Do 1945 Somoza z kolei stał się posiadaczem 5 000 000 dolarów<ref name="klein8">Shelley Klein, ''Najgroźniejsi dyktatorzy w historii'', wyd. Muza, Warszawa, 2008, {{ISBN|978-83-7495-323-8}}, tłum. Jolanta Sawicka, s. 97.</ref>. Mimo sukcesów podczas II wojny światowej coraz to większą liczbę zwolenników uzyskała opozycja. Żołnierze aresztowali więc i osadzili w więzieniu jej przywódców<ref name="klein9">Shelley Klein, ''Najgroźniejsi dyktatorzy w historii'', wyd. Muza, Warszawa, 2008, {{ISBN|978-83-7495-323-8}}, tłum. Jolanta Sawicka, s. 98.</ref>.
W 1947 roku po naciskach ze strony USA rząd Nikaragui zgodził się na przeprowadzenie wyborów prezydenckich. Zwycięzcą został [[Leonardo Argüello Barreto]] poparty przez dyktatora. Argüello doszedł do władzy na skutek manipulacji i fałszerstw wyborczych. Pomimo tego, niespodziewanie podjął on próbę prowadzenia nie tylko niezależnej od Somozy, ale także skierowanej przeciwko niemu polityki. Usunął stronników Somozy ze służby publicznej i z ważnych stanowisk państwowych. Trzy tygodnie od elekcji prezydenta wojsko zorganizowało zamach stanu<ref>Shelley Klein, Najgroźniejsi dyktatorzy w historii, wyd. Muza, Warszawa, 2008, {{ISBN|978-83-7495-323-8}},
Luis Somoza popierał wszelkie akcje wymierzone przeciw rewolucyjnej [[Kuba|Kubie]]. Wprowadził ostrożne i wymuszone przez nastroje społeczne reformy liberalne. W 1961 utworzono opozycyjny [[Sandinistowski Front Wyzwolenia Narodowego|Front Wyzwolenia Narodowego im. Sandino]] (w skrócie FSLN) który wkrótce podjął próby walki partyzanckiej z rządem. Zmarł na atak serca w 1967 roku<ref>[[Alex Axelrod]], [[Charles Phillips]], ''Władcy, tyrani, dyktatorzy. Leksykon'', wyd. Politeja, Warszawa 2000, s. 544.</ref>. Władzę po Luisie objął [[René Schick Gutiérrez]], a następnie [[Lorenzo Guerrero Gutiérrez]]. Obydwaj prezydenci byli jedynie marionetkami w rękach klanu Somozów<ref>Michał Czajka, Słownik biograficzny XX wieku, Wiedza Powszechna, Warszawa, 2004, {{ISBN|83-214-1321-8}}, s. 808.</ref>. W 1974 roku prezydentem został brat Luisa i syn Anastasio Garcii, [[Anastasio Somoza Debayle]]. Nowy prezydent zarzucił politykę stopniowej liberalizacji i doprowadził do zaostrzenia kursu wobec opozycji. Debayle przeobraził Gwardię Narodową we własną gwardię pałacową przejmując nad nią całkowitą kontrolą. Przy gospodarczej pomocy Stanów Zjednoczonych prowadził życie w zbytku, podczas gdy ludności (zwłaszcza wiejskiej) przeważnie brakowało środków do życia<ref>Bernd Jordan, Aleksander Lenz, ''Księga 100 polityków stulecia'', tłum. A. Sąpoliński, wyd. Interart, Warszawa 1997, s. 158 {{ISBN|83-7060-508-7}}.</ref>. W znacznym stopniu nadzorował nowo powstające stacje telewizyjne. W rękach Somozów znajdowały się zarówno najważniejsze gałęzie przemysłu, jak i sieci wielkich domów handlowych w kraju. W 1971 rząd zawarł porozumienie z opozycyjną Partią Konserwatywną: przekazał jej członkom 40% miejsc w parlamencie, w zamian zapewnienie sobie następnego wyboru na stanowisko prezydenta<ref>[[Alex Axelrod]], [[Charles Phillips]], ''Władcy, tyrani, dyktatorzy. Leksykon'', wyd. Politeja, Warszawa 2000, s. 544.</ref>.
{{Osobny artykuł|rewolucja w Nikaragui}}
Linia 121:
=== Rewolucja sandinistowska ===
9 lipca 1979 roku oddziały wierne FSLN wkroczyły do stolicy. Następnego dnia władzę w stolicy objął pięcioosobowy rząd powstańczy<ref>[http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+ni0024%29 Library of Congress Country Studies: Nicaragua: The Sandinista Revolution].</ref>. Premierem kraju został sandinista [[Daniel Ortega Saavedra]]. Ortega próbował poprawić sytuację ekonomiczną w kraju, m.in. inicjując radykalne pomysły, jak konfiskata majątków ziemskich oraz nacjonalizacja przemysłu, jednak jego wysiłki były w znacznej mierze torpedowane z powodu braku poparcia USA. Rząd zdominowany przez sandinistów przyjął socjalistyczny model rozwoju gospodarczego. Dążono do eliminacji nierówności ekonomicznych okresu Somozy. Zachowano własność prywatną i znacjonalizowano wszystkie grunty należące do Somozy<ref>[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/nitoc.html „Country Studies: Nicaragua: Chapter 3:The Sandinista Era,
{{Osobny artykuł|contras|afera Iran-Contras}}
Odejście w 1980 roku z rządu tymczasowego Violety Chamorro i Alfonso Robelo spowodowało plotki, według których zwolennicy Ortegi chcieli skonsolidować władzę między sobą. Na przełomie lat 1979 i 1980 byli członkowie Gwardii Narodowej i zwolennicy Somozy utworzyli nieregularne siły wojskowe. Zbrojna opozycja podzielona była dwa odłamy: Fuerza Democrática Nicaragüense (FDN) – utworzona w 1981 roku przez CIA, Departament Stanu USA i byłych członków Gwardii Narodowej oraz Alianza Revolucionaria Democrática (Demokratyczny Sojusz Rewolucyjny, ARDE) – grupa działająca jeszcze przed działalnością sandinistów, dowodzona przez jednego z byłych dowódców sandinistów – Edena Pastora<ref>International Court Of Justice (January 2000). Case Concerning Military and Paramilitary Activities in and Against Nicaragua (Nicaragua V. United States of America). United Nations Press. s. 512. {{ISBN|92-1-070826-1}}.</ref>. Działały też Mipista, byłe antysomozistowskie milicje wiejskie; stały się one największą grupą rekrutów późniejszej [[contras]]. Często sprzeczne i niezależne od siebie grupy stały się powszechnie znane jako „contras” (skrót od „contrarrevolucionarios”, „kontrrewolucjonistów”)<ref>Brown, Timothy C. (October 2000). When the Ak-47s Fall Silent: Revolutionaries, Guerrillas, and the Dangers of Peace. Hoover Institute Press. s. 162. {{ISBN|0-8179-9842-X}}.</ref>. Już w 1981 prezydent USA [[Ronald Reagan]] potępił Ortegę i FSLN za ''wspieranie marksizmu'' i upoważnił [[Centralna Agencja Wywiadowcza|CIA]] do finansowania opozycyjnej armii tzw. ''contras''. Militarne i finansowe wsparcie przez USA dla grup ''contras'' do walk z rządem spowodowało krwawą wojnę domową, w której zginęło ok. 30 tys. Nikaraguańczyków. W lutym 1984 Ortega ogłosił przeprowadzenie wolnych wyborów. Uzyskał w nich 63% głosów, dzięki czemu objął urząd prezydenta Nikaragui. Wojna między contras a rządem trwała jednak dalej i doprowadziła do olbrzymiej inflacji. Rząd USA kontynuował wspieranie contras nielegalnymi środkami poprzez tajną sprzedaż broni [[Iran]]owi, z wymiany handlowej część zysków strony amerykańskiej otrzymały oddziały contras<ref>{{Cytuj książkę |
=== Współczesna Nikaragua ===
W wyborach w 1990 zwyciężyła popierana przez USA kandydatka antysandinistowskiej [[Narodowa Unia Opozycyjna|Narodowej Unii Opozycyjnej]] (UNO) [[Violeta Chamorro]]. Również w wyborach parlamentarnych zwolennicy prezydenta zwyciężyli nad sandinistami Ortegi. Następcą Chamorro został [[Arnoldo Alemán]], którego rządy wiązały się z liberalizacją gospodarczą, ale również drastycznym wzrostem korupcji. Po utracie władzy Alemán usłyszał zarzuty korupcji i defraudacji publicznych funduszy<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/2572849.stm ''„Nicaragua ex-leader under house arrest”''], BBC News, 13 grudnia 2002.</ref>. W czasie procesu prokuratorzy przedstawili dowody, wskazujące na korzystanie przez prezydenta i jego żonę ze środków publicznych w celach prywatnych. Przedstawiono wyciągi z rządowych kart płatniczych, które ujawniały wydatki rzędu 13,7 mln USD na hotel na wyspie [[Bali (wyspa)|Bali]] oraz 68 mln USD na hotel w [[Indie|Indiach]]<ref>[http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A57581-2005Jan7.html ''„Facing Charges, Not Discomforts”''], washingtonpost.com, 8 stycznia 2005.</ref>. [[Berlin|Berliński]] oddział [[Transparency International]] w 2004 sklasyfikował Alemána na 9 miejscu w rankingu najbardziej skorumpowanych przywódców państwowych i oszacował kwotę defraudacji na 100 mln USD<ref>[http://www.transparency.org/content/download/4459/26786/file/Introduction_to_political_corruption.pdf Transparency International Global Corruption Report 2004].</ref>.
5 listopada 2006 po prawie 17 latach pozostawania w opozycji, wybory prezydenckie wygrał Daniel Ortega. Sukces ten zawdzięcza przyjęciu znacznie bardziej pragmatycznego programu. Rząd dzięki poparciu zakazu [[Aborcja|aborcji]] uzyskał poparcie ze strony [[Kościół katolicki|Kościoła katolickiego]]. W styczniu 2007 roku Nikaragua dołączyła do utworzonej w 2004 roku wspólnoty [[Alianza Bolivariana para los Pueblos de Nuestra América]]. Sandiniści wygrali wybory samorządowe z 9 listopada 2008 roku w 105 (spośród 146) gmin. W czasie drugiego etapu swoich rządów wprowadzili bezpłatną ochronę zdrowia i edukację{{r|Ospina}}. W czasie swojej prezydentury Ortega, dzięki pomocy innych państw [[Ameryka Łacińska|Ameryki Łacińskiej]], a w szczególności rządzonej przez [[Hugo Chávez]]a [[Wenezuela|Wenezueli]]{{r|Ospina}}<ref>{{Cytuj stronę|url=http://www.rp.pl/artykul/747951.html|tytuł=Nikaragua skazana na Daniela Ortegę?|opublikowany=rp.pl|data=
== Ustrój polityczny ==
Linia 155:
Regiony autonomiczne:
* [[Region Autonomiczny Atlántico Norte|Atlántico Norte]],
* [[Region Autonomiczny Atlántico Sur|Atlántico Sur]].
== Społeczeństwo ==
Większość ludności Nikaragui, czyli 69% stanowią [[Metys]]i, a więc potomkowie [[Indianie|Indian]] i [[Europa|Europejczyków]], biali stanowią 17%, [[Murzyn]]i 9% natomiast Indianie 5%<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nu.html The World Factbook].</ref>. Językiem urzędowym jest [[język hiszpański|hiszpański]]. Na wschodzie kraju znaczna część ludności (ok. 150 tys.) posługuje się miejscowym [[język miskito|językiem miskito]] oraz dialektem [[język angielski|języka angielskiego]]<ref>[http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=NI Ethnologue report for Nicaragua<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->].</ref>. Tym ostatnim posługują się głównie przybysze z wysp karaibskich o czarnym kolorze skóry.
=== Religia ===
Linia 175:
* [[mormoni]] – 1,4%
* [[Świadkowie Jehowy]] – 0,44%
Źródło: Pew Forum, 2010<ref>{{cytuj stronę|url=http://www.pewforum.org/2012/12/18/table-religious-composition-by-country-in-percentages/|tytuł=Religious Composition by Country, in Percentages|data=|opublikowany=The Pew Research Center|data dostępu=2014-05-23}}</ref><ref>{{cytuj stronę|url=http://www.pewforum.org/2011/12/19/table-christian-population-as-percentages-of-total-population-by-country/|tytuł=Christian Population as Percentages of Total Population by Country|data=|opublikowany=The Pew Research Center|data dostępu=2014-05-23}}</ref>; Prolades, 2010<ref>{{Cytuj stronę |
== Gospodarka ==
Linia 190:
|rozmiar = 400
|wyrównanie = center
|podpis = <span style="border-bottom:1px solid #dadada; padding-bottom:2px; ">'''Porty lotnicze w Nikaragui'''</span
|punkty mapy =
{{mapa lokalizacyjna/punkt|12°08′29″N 86°10′05″W|pozycja=left|znak=Airplane silhouette.svg|rozmiar znaku=8|opis=Managua}}
Linia 204:
== Siły zbrojne ==
W latach
Nikaragua dysponuje trzema [[rodzaj sił zbrojnych|rodzajami sił zbrojnych]]: wojskami lądowymi, [[Marynarka Wojenna Nikaragui|marynarką wojenną]] oraz [[Nikaraguańskie Siły Powietrzne|siłami powietrznymi]]{{r|Global}}. Uzbrojenie sił lądowych Nikaragui składało się w 2014 roku
Wojska nikaraguańskie w 2014 roku liczyły 14 tys. żołnierzy zawodowych (brak rezerwistów). Według rankingu ''[[Global Firepower]]'' (2014) nikaraguańskie siły zbrojne stanowią 92. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 44,2 mln dolarów ([[Dolar amerykański|USD]])<ref name="Global">{{Cytuj stronę |
{{Przypisy|2}}
Linia 225:
{{Kontrola autorytatywna}}
[[Kategoria:Nikaragua|
[[Kategoria:Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych]]
|