Karol V Habsburg: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
m MalarzBOT: {{Święci Cesarze Rzymscy}} jest redirectem {{Święci cesarze rzymscy}}
Linia 28:
|3. poprzednik =
|3. następca = [[Filip II Habsburg]]
|4. tytuł = [[Święty cesarz rzymski|Święty Cesarz Rzymski]]
|4. od = [[28 czerwca]] [[1519]]
|4. do = [[12 września]] [[1556]]
Linia 60:
|wikicytaty = Karol V
}}
'''Karol V''' (ur. [[24 lutego]] [[1500]], zm. [[21 września]] [[1558]]) – król [[Hiszpania|Hiszpanii]] w latach 1516-15561516–1556 jako '''Karol I''' i [[Święty Cesarzcesarz Rzymskirzymski|wybrany cesarz rzymski]] w latach 1519-15561519–1556 z dynastii [[Habsburgowie|Habsburgów]]. Najstarszy syn [[Filip I Piękny|Filipa I]] (syna [[Maksymilian I Habsburg|Maksymiliana I]] i [[Maria Burgundzka|Marii, księżnej Burgundii]]) i [[Joanna Szalona|Joanny Szalonej]] (córki [[Ferdynand Aragoński|Ferdynanda II Aragońskiego]] i [[Izabela I Kastylijska|Izabeli I Kastylijskiej]]).
 
== Dzieciństwo i młodość. Rządy w Niderlandach ==
Linia 70:
Został ochrzczony 8 kwietnia 1500. W młodości często odwiedzał [[Paryż]]. Powiedział nawet, że ''Paryż nie jest miastem, ale całym światem''. Jego wychowaniem zajmował się [[biskup]] [[Hadrian VI|Adrian Florisz Dedel]]. Później opiekunami Karola byli [[Wilhelm de Croÿ]], [[Jean Sauvage]] i [[Mercurino Gattinara]]. Regencja ciotki zakończyła się w [[1515]] i Karol objął wówczas bezpośrednie rządy w [[Niderlandy (region historyczny)|Niderlandach]]. W 1549 wydał sankcję pragmatyczną, która zapewniała dziedziczenie jego niderlandzkich posiadłości przez jego potomków.
 
Za jego rządów dokonało się również ostateczne zjednoczenie Niderlandów. W latach 1523-15361523–1536 ostatecznie Karol podporządkował sobie [[Fryzja (kraina historyczna)|Fryzję]]. W 1528 dobiegł końca kilkuletni proces sekularyzacji [[Biskupstwo Utrechtu|biskupiego księstwa Utrechtu]], które zostało następnie przyłączone do reszty ziem habsburskich. Jedyną niezależną enklawą pozostało biskupie księstwo Leodium, ale po złamaniu profrancuskiej frakcji w mieście, na początku lat 40. XVI wieku znalazło się ono pod faktyczną władzą Karola.
 
Niderlandy zajmowały ważne miejsce w polityce Karola. Oprócz względów sentymentalnych (tu się wychowywał) przyczyniały się do tego względy gospodarcze. Niderlandy były ważnym i doskonale prosperującym centrum przemysłu i handlu, z którego monarchia Karola czerpała obfite dochody.
Linia 96:
Z biegiem czasu dwór Karola, początkowo zdominowany przez Burgundczyków, stawał się coraz bardziej hiszpański. Również Karol bardzo często ogłaszał, że czuje się Hiszpanem. U jego boku coraz częściej zaczęli pojawiać się hiszpańscy doradcy, wypierając Burgundczyków. Dwoma najważniejszymi doradcami Karola byli Burgundczyk Granvelle i Hiszpan Cobos.
 
Panowanie Karola I to również okres największego rozwoju hiszpańskiego imperium kolonialnego. W latach 1519-15211519–1521 [[Hernán Cortés]] podbił państwo [[Aztekowie|Azteków]] w Ameryce Środkowej, tworząc podwaliny wicekrólestwa [[Nowa Hiszpania|Nowej Hiszpanii]]. W latach 1531-15331531–1533 inny [[konkwista]]dor, [[Francisco Pizarro]], podbił królestwo [[Państwo Inków|Inków]] w [[Andy|Andach]], tworząc [[wicekrólestwo Peru]]. W efekcie innych, mniejszych wypraw i podbojów hiszpańskie imperium kolonialne objęło swym zasięgiem tereny od [[Kalifornia|Kalifornii]] na północy do [[Chile]] i [[Argentyna|Argentyny]] na południu i po puszczę amazońską na wschodzie. Łupem hiszpańskich zdobywców padły również [[Filipiny]].
 
== Sprawy niemieckie ==
[[Plik:Hans Makart 002.jpg|thumb|left|300px|Wjazd Karola V do Antwerpii, obraz [[Hans Makart|Hansa Makarta]]]]
Po śmierci swojego dziadka, cesarza Maksymiliana, w 1519 r. Karol odziedziczył jego ziemie w [[Austria|Austrii]] i stał się naturalnym kandydatem na tron [[Święte Cesarstwo Rzymskie|Świętego Cesarstwa Rzymskiego]]. Jego konkurentami byli [[Władcy Francji|król Francji]] [[Franciszek I Walezjusz]], [[Władcy brytyjscy|król Anglii]] [[Henryk VIII Tudor]] i [[Władcy Saksonii|elektor saski]] [[Fryderyk III Mądry]]. Franciszek starał się zjednać elektorów (którymi byli Fryderyk Mądry, [[Władcy Brandenburgii|margrabia brandenburski]] [[Joachim I Nestor]], [[Władcy Czech|król Czech]] [[Ludwik II Jagiellończyk]], [[Palatynat Reński|palatyn reński]] [[Ludwik V Wittelsbach]], [[Biskupi i arcybiskupi Trewiru|arcybiskup Trewiru]] [[Richard Greiffenklau zu Vollraths]], [[Biskupi i arcybiskupi Moguncji|arcybiskup Moguncji]] [[Albrecht Hohenzollern (1490-15451490–1545)|Albrecht Hohenzollern]] i [[Biskupi i arcybiskupi Kolonii|arcybiskup Kolonii]] [[Hermann von Wied]]) hojnymi darami, ale ostatecznie sympatię elektorów udało się uzyskać Karolowi, dzięki wsparciu bankierskiej rodziny [[Fuggerowie|Fuggerów]]. 28 czerwca 1519 r. we [[Frankfurt nad Menem|Frankfurcie nad Menem]] siedmiu elektorów uznało Karola Habsburga cesarzem rzymskim. 23 października 1520 r. koronował się w [[Akwizgran]]ie na króla Niemiec. Jego koronacja cesarska odbyła się dopiero 24 lutego 1530 r. w [[Bolonia|Bolonii]]. Była to ostatnia koronacja cesarska podczas której koronował papież.
 
Jako gorliwy katolik Karol zmagał się z początkiem [[Reformacja|reformacji]] w Niemczech i podjął starania by zapobiec postępowi reformacji wśród książąt niemieckich. Starania te jednak na dłuższą metę zakończyły się fiaskiem. W 1521 Karol spotkał się z [[Marcin Luter|Marcinem Lutrem]] na [[Sejm Rzeszy (Święte Cesarstwo Rzymskie)|Sejmie Rzeszy]] w [[Wormacja|Wormacji]] (''niem.'' Worms), przyrzekając mu nietykalność, o ile przybędzie ([[list żelazny]]). Jednakże w tym samym roku napiętnował działania Lutra jako bezprawne, lecz był zbyt zajęty innymi sprawami swojego rozległego imperium i nie mógł wyegzekwować swoich dekretów w Niemczech. W latach 1524-15261524–1526 wybuchło w Niemczech krwawe powstanie chłopów. W tym samym czasie ci władcy księstw niemieckich, którzy przeszli na [[protestantyzm]], zawiązali między sobą [[Związek szmalkaldzki|Ligę w mieście Schmalkalden]]. W tej trudnej sytuacji Karol, zajęty problemami gdzie indziej, delegował swoją władzę w Niemczech w ręce brata [[Ferdynand I Habsburg|Ferdynanda]].
 
Na sejmie w [[Augsburg]]u w 1530 r. próbował jeszcze doprowadzić do porozumienia między Kościołem a Lutrem, ale bez rezultatu. Jedynym efektem sejmu było powstanie 4 kwietnia 1531 r. sojuszu protestanckich książąt znanego jako [[Związek szmalkaldzki]]. W kolejnych latach Karolowi udało się odnieść pewne sukcesy w walce z reformacją. Arcybiskup koloński von Wied chciał zsekularyzować dobra biskupie w swoim państwie, ale Karol udaremnił te plany i von Wied stracił arcybiskupstwo. W 1543 r. zmusił księcia Kliwii i Geldrii [[Wilhelm Bogaty|Wilhelma Bogatego]] do zaprzestania działań na rzecz rozwoju reformacji.
Linia 132:
 
[[Plik:Carlos I de España.jpeg|thumb|left|Pomnik Karola V w [[Madryt|Madrycie]]]]
Pokój nie przetrwał długo. Nieudana wyprawa Karola V na [[Algier]] w 1541 r. oraz wznowienie walk turecko-habsburskich o [[Węgry]] w tym samym roku zachęciły Franciszka I do wypowiedzenia wojny Karolowi V w roku 1542. Po stronie francuskiej opowiedziała się [[Turcja]] oraz [[Wilhelm Bogaty]], protestancki książę [[Księstwo Kleve|Kleve]], [[Księstwo Jülich|Jülich]], [[Księstwo Bergu|Berg]] i Geldrii. Francuski atak na Niderlandy zakończył się spustoszeniem kraju i odwrotem najeźdźców. W 1543 r. flota francusko-turecka zdobyła Niceę, a Francuzi wkroczyli do Luksemburga i [[Hrabstwo Hainaut|Hainaut]]. Jednocześnie Karol V pokonał Wilhelma Bogatego i odebrał mu Geldrię, a zaraz potem wyrzucił Francuzów z Hainaut. W 1544 r. Francuzi odnieśli ważne zwycięstwo pod [[Bitwa pod Ceresole|Ceresole]], ale nie zagrozili panowaniu Karola nad Mediolanem. W tym samym roku wojska cesarskie wyparły Francuzów z Luksemburga, a na północną Francję uderzyły wojska cesarsko-angielskie. Pomimo lokalnych sukcesów obie armie wycofały się. W 1544 r. Karol i Franciszek podpisali pokój w [[Crépy (Aisne)|Crépy]], przyznający Karolowi V panowanie nad Królestwem Neapolu i Księstwem Mediolanu. Franciszkowi I udało się natomiast utrzymać swoje zdobycze w Sabaudii z wojny z lat 1536-15381536–1538.
 
Kolejną wojnę z francusko-cesarską rozpoczął następca Franciszka I (zmarł w 1547 r.), [[Henryk II Walezjusz]], który w 1552 r. sprzymierzył się z protestanckimi niemieckimi książętami. Francuzi odnieśli spore sukcesy w [[Lotaryngia|Lotaryngii]]. W trakcie wojny Karol abdykował (1556 r.). Wojna zakończyła się [[Pokój w Cateau-Cambrésis|pokojem w Cateau-Cambrésis]] w 1559 r.
Linia 140:
 
=== Stosunki z Polską ===
W kwestii stosunków z Polską Karol V kontynuował linię polityczną swojego dziadka Maksymiliana. Podczas elekcji zabiegał wprawdzie o poparcie dla swojej kandydatury u [[Władcy Polski|króla]] [[Zygmunt I Stary|Zygmunta Starego]] (który był prawnym opiekunem elektora Ludwika Jagiellończyka), ale po wyborze podjął działania dziadka zmierzające do sojuszu Cesarstwa z państwem moskiewskim. Już w 1519 r. wysłał posła do [[Moskwa|Moskwy]], który jednak został zatrzymany w Polsce, a potem odesłany z powrotem do Karola. Podczas [[wojnaWojna polsko-krzyżacka 1519-15211519–1521|wojny polsko-krzyżackiej 1519-1521]] z [[Wielcy mistrzowie zakonu krzyżackiego|wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego]] [[Albrecht Hohenzollern (1490–1568)|Albrechtem Hohenzollernem]] Karol opowiedział się w 1520 r. po stronie Zakonu. 15 lutego 1522 r. zlecił, po naleganiach Albrechta, pośrednictwo w rokowaniach między wielkim mistrzem a królem Zygmuntem swojemu bratu Ferdynandowi i Sejmowi Rzeszy.
 
Sprawę tę załatwił dość częsty gość na dworze Karola, [[Jan Dantyszek]]. Zygmunt natychmiast wysłał go w podróż do Hiszpanii. Dantyszek odwiedził najpierw Anglię, gdzie rozmawiał z Henrykiem VIII, zyskując jego poparcie w sprawie krzyżackiej. Na dworze hiszpańskim Dantyszek stawił się na początku 1523 r. Udało mu się uzyskać cofnięcie udziału Sejmu Rzeszy w sądzie rozjemczym, ale nie załatwił tzw. sprawy gdańsko-elbląskiej ([[Gdańsk]] i [[Elbląg]] były wciąż pozywane przed sądy Rzeszy), ani sprawy sukcesji neapolitańskiej, którą zainteresowana była [[Polskie królowe|królowa]] [[Bona Sforza|Bona]].
Linia 176:
* Używania w '''Niemczech''':
 
''Karol, z Bożej łaski uświęcony i wybrany cesarz rzymski, po wieki August, król Niemiec, Włoch, Kastylii, Leonu, Aragonii, Sycylii, Neapolu, Jerozolimy, Nawarry, Grenady, Toledo, Walencji, Galicji, Majorki, Sewilli, Sardynii, Kordoby, Korsyki, Murcji, Jaén, Algabres, Algeciras, Gibraltaru, Wysp Kanaryjskich, Indii Zachodnich i Wschodnich oraz innych wysp i lądu stałego Morza Oceanicznego, etc., etc. arcyksiążę Austrii, książę Burgundii, Lotaryngii, Brabancji, Styrii, Karyntii, Luksemburga, Limburga, Geldrii, Kalabrii, Mediolanu, Aten, Neopatrii, Wirtembergii etc. hrabia Habsburga, Flandrii, Tyrolu, Gorycji, Artois, Palatynatu Burgundii, Hainaut, Holandii, Zelandii, Ferreti, Kyburga, Namur, Rousillon, Cerdagne, Zutphen etc. landgraf Alzacji, margrabia Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Burgau, Oristano i Goceano etc. książę Szwabii, Katalonii i Asturii, pan Fryzji, Marchii Wendyjskiej, Port Naon, Biskajów, Moliny, Salin, Trypolisu i Mechelen, etc., etc., etc.''
 
* Używana w '''Hiszpanii''', gdzie Karol formalnie współrządził z [[Joanna Szalona|Joanną Szaloną]]:
 
''Karol, z Bożej łaski uświęcony i wybrany cesarz rzymski, po wieki August, król Niemiec, Joanna, jego matka oraz syn jej Karol, z łaski Bożej królowie Kastylii, Leonu, Aragonii, Sycylii, Neapolu, Jerozolimy, Nawarry, Grenady, Toledo, Walencji, Galicji, Majorki, Sewilli, Sardynii, Kordoby, Korsyki, Murcji, Jaén, Algabres, Algeciras, Gibraltaru, Wysp Kanaryjskich, Indii Zachodnich i Wschodnich oraz innych wysp i lądu stałego Morza Oceanicznego, etc., etc. hrabiowie Barcelony, władcy Biskajów i Moliny, książęta Aten i Neopatrii, hrabiowie Rousillon i Cerdagne, margrabiowie Oristano i Goceano, arcyksiążęta Austrii, książęta Burgundii i Brabancji, hrabiowie Flandrii i Tyrolu, etc., etc., etc.''
 
== Genealogia ==
Linia 262:
 
== Bibliografia ==
* Ludwik Bazylow, ''Historia powszechna 1492-1648'', Książka i Wiedza, wyd. III, Warszawa [[2001]], {{ISBN|83-05-13196-3}}.
* Norbert Conrads, ''Die Abdankung Kaiser Karls V.'', Abschiedsvorlesung, Universität Stuttgart, [[2003]] r.
* Alfred Kohler, ''Karl V. 1500–1558. Eine Biographie'', C. H. Beck, Monachium [[2001]], {{ISBN|3-406-45359-7}}.
* Zygmunt Wojciechowski, ''Zygmunt Stary'', Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa [[1979]], {{ISBN|83-06-00105-2}}.
 
{{królowie Hiszpanii}}