Proszowice: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
Fot. |
- KOM (nie ma takiego bytu), WP:SK |
||
Linia 41:
[[Plik:Proszowice - widok na Rynek.jpg|thumb|210px|Widok na Rynek i kościół parafialny]]
[[Plik:Proszowice - pomnik Tadeusza Kościuszki.JPG|thumb|210px|Pomnik Tadeusza Kościuszki na Rynku]]
'''Proszowice''' – [[miasto]] w [[województwo małopolskie|województwie małopolskim]], w [[powiat proszowicki|powiecie proszowickim]], położone 23 km na północny wschód od [[Kraków|Krakowa]]. Proszowice położone są na prawym brzegu rzeki [[Szreniawa (rzeka)|Szreniawy]] na [[Płaskowyż Proszowicki|płaskowyżu proszowickim]]. Siedziba [[Proszowice (gmina)|gminy miejsko-wiejskiej Proszowice
Prawa miejskie od 1358 r. Były [[miasto królewskie|miastem królewskim]] [[Korona Królestwa Polskiego|Korony Królestwa Polskiego]]<ref>Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 13.</ref>. W latach 1496–1793 siedziba [[Sejmiki ziemskie|sejmików ziemskich]] [[Rozbiory Polski|przedrozbiorowego]] [[Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)|województwa krakowskiego]]<ref>J. Swajdo, ''Między Wisłą a Pilicą. Dzieje podziałów administracyjnych w regionie kielecko-radomskim do 1975 roku'', Kielce 2005, s. 11.</ref>. Regionalny ośrodek handlu rolno-spożywczego. Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 6152 mieszkańców<ref name="Ludność2010-12">{{cytuj książkę|tytuł=Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2010 r.)|wydawca=Główny Urząd Statystyczny|miejsce=Warszawa|data=2011-06-10|issn=1734-6118|url=http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/LU_ludnosc_stan_struktura_31_12_2012.pdf}}</ref>.
== Historia ==
=== Prehistoria ===
W rejonie Proszowic spotyka się ślady pochodzące jeszcze z czasów [[neolit]]u, a także [[Kultura łużycka|kultury łużyckiej]]. W okresie migracji i ekspansji [[Słowianie|Słowian]] (VI–VII w.) obszary [[Małopolska|Małopolski]] zostały przez nich zasiedlone. Powstałe plemię [[Wiślanie|Wiślan]] stworzyło silne jednostki administracyjne, przypominające państwo, w skład którego weszły tereny powiatu proszowickiego{{Fakt|data=2015-10}}. Wybudowali oni [[gród]]ek książęcy, który nie tylko był siedzibą władcy, ale również spełniał funkcje obronne. Dolina Szreniawy sprzyjała rozwojowi rolnictwa, dlatego Proszowice były w dawnych czasach ośrodkiem handlu zbożem.
=== Średniowiecze ===
W XI‒XIII w. okolice Proszowic były gęsto zaludnione. W 1222 r. rycerz Przybysław ''Prosowic'' z rodu Szreniawitów. Początkowo miejscowość była własnością rycerską, do początku XIV w. należały prawdopodobnie do rodu Szreniawitów lub Drużynnitów, później przeszły w ręce królewskie. W połowie XIII w. według tradycji powstała parafia i wzniesiono kościół, w którym miała znajdować się inskrypcja, mówiąca że najstarszy kościół został zbudowany w czasach [[Bolesław V Wstydliwy|Bolesława V Wstydliwego]] w 1240 r. W 1358 r. miasto królewskie lokowane pomiędzy [[1356]] a 1358 rokiem<ref>Anna Berdecka, Nowe lokacje miast królewskich w Małopolsce w latach 1333‒1370 : chronologia i rozmieszczenie, w: Przegląd Historyczny, T. 65 (1974), z. 4, tabela 1 po s. 617.</ref> na [[Prawo magdeburskie|prawie magdeburskim]] otrzymało przywileje samorządowe i targowe. Osada rozrosła się w miasteczko handlowe i rzemieślnicze. Od połowy XIV w. odbywały się [[roki sądowe]] [[Ziemia krakowska|ziemi krakowskiej]], po raz pierwszy wzmiankowane w źródłach pisanych w 1377 r. Działając z dłuższymi przerwami, zwłaszcza w XVII w. i XVIII w., przetrwały aż do reformy sądownictwa przeprowadzonej przez zaborcę pod koniec wieku XVIII<ref><span lang="DE">M. Pawlikowski, ''Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej'', Strzałków 2012</span></ref>.
Wiek XV był czasem rozkwitu Proszowic. Miejscowi rzemieślnicy, m.in. [[kowal]]e, pracujący dla dworu królewskiego, przyjmowani byli do cechów krakowskich. Miasto wówczas zaliczano w [[Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)|województwie krakowskim]] do grupy II, to jest do osad, które na wypadek wojny mogą wystawić od 4 do 12 pieszych. W kategorii tej znalazły się także [[Wieliczka]], [[Olkusz]], [[Kłobuck]], [[Lelów]]. W 1403 r. odnotowany został pierwszy student [[Uniwersytet Jagielloński|Akademii Krakowskiej]] pochodzący z Proszowic Mikołaj, który studiował [[sztuki wyzwolone]]. W 1407 r. wielki pożar zniszczył miasto, a wraz z nim dwór królewski, szybko po katastrofie odbudowany. W 1410 r. wybudowano bitą drogę z Proszowic do [[Kraków|Krakowa]]. Od 1456 r. miasto miało przywilej cotygodniowych [[jarmark]]ów. Kronikarz [[Jan Długosz]] opisuje Proszowice jako miasto mające 14 łanów i folwark królewski, kościół parafialny był murowany, trakt przechodzący przez Proszowice służył królom w drodze do [[Nowy Korczyn|Korczyna]], [[Kielce|Kielc]], [[Lublin]]a i na [[Litwa|Litwę]]. Statutem króla [[Jan I Olbracht|Jana I Olbrachta]] z 1496 r. miasto zostało wyznaczone na miejsce [[Sejmiki ziemskie|sejmików ziemskich]] [[Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)|województwa krakowskiego]], odbywały się w kościele.
=== Nowożytność ===
W początku XVI w. Proszowice stały się siedzibą powiatu (w 1485 r. odnotowano istnienie powiatu, choć oddzielny powiat proszowicki jeszcze formalnie nie istniał). Należały do niego m.in. miasta: [[Działoszyce]], [[Koszyce (województwo małopolskie)|Koszyce]], [[Skalbmierz]], [[Słomniki]]. Powiat przetrwał aż do rozbiorów, chociaż jego granice ulegały zmianom. Wzrosła zamożność kupców, karczmarzy, piwowarów. Zbudowano ratusz i wiele domów, powstało bractwo cechowe. Bogate [[Prebenda|prebendy]] proszowickie otrzymali profesorowie Akademii Krakowskiej. W 1532 r. król [[Zygmunt I Stary]] nadał Proszowicom przywilej budowy wodociągów i kanalizacji.
Przełom XVI/XVII w. był początkiem upadku i zubożenia miasta, zanikło rzemiosło, burzliwe sejmiki stały się klęską i postrachem miasta, doszło nawet do rozlewu krwi w kościele. W 1619 r. pożar zniszczył drewnianą zabudowę, w 1651 r. wybuchł kolejny pożar, w którym spłonął ratusz. Miasto poważnie ucierpiało podczas [[Potop szwedzki|potopu szwedzkiego]]. Proszowice należały w 1733 r. do wielkorządców krakowskich, nie podźwignęło się jednak z upadku. Inwentarz z tego okresu podaje tylko 60 domów; w 1775 r. liczyło 88 domów i 6 dworków szlacheckich; w 1791 r. było 111 domów (w tym 32 na Rynku) i 825 mieszkańców, w części królewskiej były 103 domy (dworek kasztelana krakowskiego, dworek wojewody krakowskiego, 2 dworki szlacheckie, 96 domów mieszkalnych, [[młyn zbożowy]], folwark młyński i karczma), w duchownej – 8 (3 domy księży, szkoła parafialna, altaria św. Anny, szpital św. Ducha, folwark szpitalny, organaria). W 1765 odnotowano zamieszkiwanie miasta przez 8 [[Żydzi|Żydów]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.sztetl.org.pl/pl/article/proszowice/5,historia/ | tytuł = Proszowice | opublikowany = sztetl.org.pl | data dostępu = 2016-01-17}}</ref>.
=== Rozbiory ===
Włościanie proszowiccy masowo brali udział w [[insurekcja kościuszkowska|insurekcji kościuszkowskiej]] (1794). Po [[III rozbiór Polski|III rozbiorze Polski]] Proszowice włączono do [[Zabór austriacki|zaboru austriackiego]], następnie w 1809 r. miasto i okolica weszły do [[Księstwo Warszawskie|Księstwa Warszawskiego]]. Po [[Kongres wiedeński|kongresie wiedeńskim]] w 1815 r. ziemia proszowicka włączona została do [[Królestwo
r. odebrali Proszowicom prawa miejskie. Podczas [[spis ludności|spisu ludności]] z 1827 r. odnotowano 1027 mieszkańców i 154 domy, na Rynku stał drewniany ratusz. Opis miejscowości z 1887 r. wymienia:
: ''osada miejska, folwark i dobra, przed 1867 r. miasto, [[Podział administracyjny Królestwa Polskiego|powiat miechowski]], gmina i parafia Proszowice. Leży wśród wyżyny krakowskiej, sięgającej w okolicznych wzgórzach do 1050 st. n.p.m., na wzgórzu wznoszącem się na brzegu obszernej kotliny, która zapewne stanowiła niegdyś dno jeziora. Dziś wody tego zbiornika uprowadza Szreniawa. Proszowice leżą przy starożytnym trakcie z Krakowa do Kielc, połączone z Krakowem drogą bitą, odległość od [[Miechów|Miechowa]] 28 w., od Krakowa około 4 mil a od [[Wisła|Wisły]] 2 mile. Proszowice posiadają obecnie kościół parafialny murowany, kościółek filialny za osadą, szkołę początkowe męską i żeńską, dom przytułku dla starców, sąd gm. okr. V, urząd gm., st. pocztę, fabrykę narzędzi rolniczych, aptekę, około 200 domów (przeważnie drewniane) i do 2000 mieszkańców. Na obszarze [[folwark]]u jest [[browar]] i młyn wodny. Proszowicka parafia, dek. miechowski, 4736 dusz. Proszowice są starożytną osadą, stanowiącą centralny punkt słynnej z żyzności okolicy. Spływające ku Wiśle wody północnych tarasów wyżyny krakowskiej powyżłobiały tu liczne doliny i poznośiły bogate pokłady napływowe, którym gleba proszowska zawdzięcza swą słynną urodzajność. Żyzność gleby ściągła tu licznych osadników i zachęcała do rolnictwa, zwłaszcza że bliskość Krakowa i drogi wodnej (Wisła) ułatwiała zbyt korzystny. Dolina [[Szreniawa (rzeka)|Szreniawy]] stanowi kolebkę licznych rodów małopolskich''.
=== I wojna światowa ===
Podczas [[I wojna światowa|I wojny światowej]] Rosjanie rozlokowani byli wzdłuż linii [[Rzędowice (powiat proszowicki)|Rzędowice]] – [[Makocice]] – [[Opatkowice (powiat proszowicki)|Opatkowice]] – [[Szreniawa (powiat proszowicki)|Szreniawa]]. Austriacy atakowali od strony [[Łaganów|Łaganowa]]. Ich artyleria zburzyła i uszkodziła wiele domów w Proszowicach, spowodowała pożar kościoła parafialnego.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r., dawny [[Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)|powiat proszowski]] podzielono między powiaty [[Podział administracyjny II RP|miechowski]] i [[Podział administracyjny II RP|pińczowski]]. W okresie międzywojennym Proszowice jako część powiatu miechowskiego wchodziły w skład [[Województwo kieleckie (II Rzeczpospolita)|województwa kieleckiego]]. W 1923 r. przywrócono prawa miejskie. W 1925 r. otwarto połączenie [[Kolej wąskotorowa|kolei wąskotorowej]]: [[Szreniawa (powiat proszowicki)|Szreniawa]] – Proszowice, Proszowice – [[Posądza]] ze [[Proszowice (stacja kolejowa)|stacją kolejową]]. W 1939 w mieście mieszkało 1323 Żydów<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.sztetl.org.pl/pl/article/proszowice/5,historia/ | tytuł = Proszowice | opublikowany = sztetl.org.pl | data dostępu = 2016-01-17}}</ref>.▼
=== II
▲Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r., dawny [[Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)|powiat proszowski]] podzielono między powiaty: [[
W czasie [[kampania wrześniowa|wojny obronnej]] [[Armia Kraków]] [[Wojsko Polskie (II RP)|Wojska Polskiego]] stoczyła ciężkie walki z [[Wehrmacht]]em 7 września 1939 r., zginęło 108 Polaków, pożar 1/3 miasta, spłonęło wtedy archiwum miejskie. [[Holocaust]] spowodował zniszczenie społeczności żydowskiej Proszowic skupiającej przed wojną ponad 1000 osób. Okupant niemiecki został wyparty z miasta 17 stycznia 1945 przez oddziały 59. i 60. armii 1. Frontu Ukraińskiego<ref>Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, ''Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939-1945'', Sport i Turystyka, Warszawa 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 370.</ref>.▼
=== II wojna światowa ===
▲W czasie [[kampania wrześniowa|wojny obronnej]] [[Armia
=== Współczesność ===
W 1945 r. Proszowice weszły w skład [[
== Demografia ==
Linia 120 ⟶ 122:
* Szkoła Podstawowa Nr 1 w Proszowicach im. [[Tadeusz Kościuszko|Tadeusza Kościuszki]]
* Gimnazjum w Proszowicach im. 6 Brygady Desantowo-Szturmowej gen. [[Stanisław Sosabowski|Stanisława Sosabowskiego]]
* Zespół Szkół w Proszowicach im. [[
== Ogród biblijny ==
Linia 132 ⟶ 134:
Miasta i gminy partnerskie: {{Flaga|DEU}} [[Fichtenberg (Badenia-Wirtembergia)|Fichtenberg]]<ref name="Miasto partnerskie Proszowic">{{cytuj stronę|url=http://www.proszowice.pl/asp/pl_start.asp?typ=14&menu=73&strona=1|tytuł=Fichtenberg – Niemcy|data dostępu=2012-03-10}}</ref>
== Znani
* [[Mikołaj z Proszowic]]
* [[Stanisław z Proszowic]]
Linia 143 ⟶ 145:
* [[Józef Pawłowski (duchowny)|Józef Pawłowski]]
* [[Jan Marynowski]]
{{Przypisy}}▼
== Zobacz też ==
* [[Centrum Kultury i Wypoczynku w Proszowicach]]
▲{{Przypisy}}
== Bibliografia ==
| |||