Zakarpacie: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
Wiki Kedar (dyskusja | edycje) m link, usunięta nieuźródłowiona opinia |
AndrzeiBOT (dyskusja | edycje) m Bot poprawia linkowania, typografie i dokonuje drobnych poprawek redakcyjnych. |
||
Linia 1:
[[Plik:Map of Ukraine political simple Oblast Transkarpatien.png|thumb|upright=1.2|Zakarpacie na mapie Ukrainy]]
'''Zakarpacie''' lub '''Ukraina Zakarpacka'''<ref>Polskie egzonimy przyjęte przez [[Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej|Komisję Standaryzacji Nazw Geograficznych]].</ref> (także ''Podkarpacie'', ''Ruś Zakarpacka'' lub ''Podkarpacka''<ref>W ukraińskiej historiografii także ''Ukraina Podkarpacka''. Nazwy z rdzeniem „Ukraina” podkreślają ukraiński charakter regionu i jego aktualną przynależność polityczną – w opozycji do rusińskiej i rusofilskiej opcji narodowościowo-politycznej. Nazwy z rdzeniem „Ruś” – przeciwnie. Ponadto dotyczą one raczej regionu etnograficznego, który tylko częściowo pokrywa się z Zakarpaciem w rozumieniu historycznym.</ref>; ukr. Закарпаття, węg. ''Kárpátalja'', rum. ''Transcarpatia'', cz. i słow. ''Podkarpatská Rus'', ruś.
W językach narodów osiadłych na północ od [[Karpaty|Karpat]] region jest zwany Zakarpaciem, w językach narodów na południe od Karpat – Podkarpaciem. Konwencja ta nie jest jednak ściśle przestrzegana. Nazewnictwo regionu miewa również podtekst polityczny.
Linia 104:
=== Czasy habsburskie ===
Kolejny kryzys dynastyczny Węgier na przełomie XV i XIV wieku oznaczał koniec okresu szybkiego rozwoju Zakarpacia. Nadszedł dwustuletni okres niszczących kraj wojen. Już w 1514 na terenie Zakarpacia kilkakrotnie toczyły się walki wielkiego powstania chłopskiego [[György Dózsa|Györgya Dózsy]]. Po upadku Węgier po [[bitwa pod Mohaczem|bitwie pod Mohaczem]] w 1526, Zakarpacie zostało podzielone między [[Habsburgowie|Habsburgów]] (komitat Ung) a książąt [[Siedmiogród|siedmiogrodzkich]] (komitaty Bereg, Ugocsa i Maramaros). Od razu też zaczęły się konflikty między katolickimi Habsburgami a kalwińskimi książętami Siedmiogrodu. W następnym okresie, od 1606 do 1658, Siedmiogród wydarł Habsburgom także zachodnią część Zakarpacia wraz ze sporą połacią wschodniej Słowacji. W 1566 karna ekspedycja [[Imperium Osmańskie|turecka]] spustoszyła południową część kraju. Wiek XVII upłynął pod znakiem niszczących kraj wojen habsbursko-tureckich oraz antyhabsburskich powstań lat 1604-1606 ([[powstanie
[[Reformacja]] zapuściła korzenie na Zakarpaciu pod koniec XVI wieku. Wytworzyła się niezwykle skomplikowana sytuacja wyznaniowa: panujący w zachodnich i północnych Węgrzech Habsburgowie wspierali [[katolicyzm]], siedmiogrodzcy książęta – [[protestantyzm]], a większość ludności i tak była wyznania [[prawosławie|prawosławnego]]. Czwartym głównym kościołem stała się wkrótce [[Kościoły greckokatolickie|Cerkiew greckokatolicka]], powstała w wyniku [[unia kościelna|unii kościelnych]]: [[unia użhorodzka|użhorodzkiej]] w 1646, [[unia mukaczewska|mukaczewskiej]] w 1664 i [[unia marmaroska|marmaroskiej]] w 1713. {{Fakt|Prawosławie wśród ludności Zakarpacia zanikło wówczas niemal zupełnie, panującym wyznaniem stał się [[Kościoły greckokatolickie|grekokatolicyzm]]|data=2012-03}}.
Linia 114:
Okres [[Austro-Węgry|monarchii dualistycznej]] zaznaczył się na Zakarpaciu [[industrializacja|industrializacją]], rozwojem technicznym i kulturalnym. Pojawiła się kolej (Użhorod – Czop, 1872), tartak parowy (1869), telegraf (1897), elektryczność (Użhorod, 1902), lokalna gazeta (1861), kopalnia węgla brunatnego (Ilnycia, 1867), teatr (Użhorod, 1907). Mimo tego Zakarpacie zostało dotknięte ogromną emigracją zarobkową – szacuje się, że kraj opuściło od 200 do 400 tysięcy ludzi. Celem wyjazdów były przede wszystkim [[Stany Zjednoczone]], poza tym [[Urugwaj]], [[Argentyna]] i [[Australia]].
Zakarpacie było miejscem walk [[I wojna światowa|I wojny światowej]]. W 1914 armia rosyjska przeszła przez przełęcze karpackie i zajęła pas na północy kraju aż po Chust, jednak stosunkowo szybko, po zaciętych walkach na przełomie 1914 i 1915, została wyparta za Karpaty. W walkach koło Chustu uczestniczyły oddziały [[Legiony Polskie
<gallery>
Linia 161:
Wydarzenia na Zakarpaciu nabrały tempa jesienią 1938, po zawarciu [[Układ monachijski|umowy monachijskiej]]. 8 października 1938 przedstawiciele wszystkich niepodległościowych stronnictw Zakarpacia ogłosili autonomię tego kraju w ramach [[Czechosłowacja|Republiki Czesko-Słowackiej]]. Pod naciskiem [[Niemcy|Niemiec]] rząd centralny w Pradze zaakceptował ten fakt. 8 października 1938 stronnictwa niepodległościowe sformowały rząd autonomicznej Rusi Podkarpackiej z [[Andrij Brodij|Andrzejem Brodijem]] jako premierem. Pod koniec października 1938 Brodij został aresztowany przez władze czesko-słowackie za działalność niepodległościową. 26 października 1938 kolejnym premierem został przedstawiciel stronnictwa rusińskiego, ksiądz [[Augustyn Wołoszyn]].
[[Plik:Subcarpathia Carpatho-Ukraine.svg|thumb|upright=1.3|Ukraina Karpacka i Karpato-Ukraina
2 listopada 1938 [[Węgry]], działając na podstawie [[pierwszy arbitraż wiedeński|pierwszego arbitrażu wiedeńskiego]], zajęły południową część Zakarpacia z dwoma największymi miastami – Użhorodem i Mukaczewem. Aneksja ta okazała się gwoździem do trumny orientacji prowęgierskiej wśród Rusinów i wywołała kolejny wzrost wpływów orientacji ukraińskiej (głównie z Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN)) i rusińskiej (Partii Narodowo-Chrześcijańskiej ks. Wołoszyna), działających w koalicji. Rząd Wołoszyna przeniósł się do powiatowego miasteczka [[Chust]]. Wkrótce premier Wołoszyn podzielił władzę w kraju między OUN, oddając jej kierownictwo sił zbrojnych, a narodowców rusińskich, oddając im zarząd spraw wewnętrznych. Rząd Wołoszyna podpisał umowy handlowe z [[Niemcy|Niemcami]], zajmował się rozwojem kraju (zwłaszcza poprzez rozwój spółdzielczości rolnej) i oświaty rusińskiej, a przede wszystkim 9 listopada 1938 utworzył karpackie siły zbrojne – [[Sicz Karpacka|Sicz Karpacką]], która wkrótce rozwinęła się w niewielką, ale sprawną formację wojskową. 22 listopada 1938 Zgromadzenie Narodowe Republiki Czesko-Słowackiej uchwaliło nową konstytucję, przyznającą Zakarpaciu autonomię. Nazwa autonomicznego kraju brzmiała (od 30 grudnia 1938) [[Ukraina Karpacka]].
Linia 201:
* Mikołaj Nowosad ''Sytuacja religijna na współczesnej Ukrainie'', w: Stanisław Stępień (red.) ''Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa. Tom IV – Katolickie unie kościelne w Europie środkowej i wschodniej – idea a rzeczywistość'', Południowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemyślu, Przemyśl 1998, {{ISSN|0867-1060}}.
* [[Tadeusz Mikołaj Trajdos|Tadeusz M. Trajdos]] ''Materiały do krajoznawstwa Marmaroszu w granicach Ukrainy'', w: ''Płaj. Almanach Karpacki'', nr 22 (wiosna 2001), {{ISBN|83-85258-25-6}}, {{ISSN|1230-5898}}.
* Dariusz Dąbrowski ''Rzeczpospolita Polska wobec kwestii Rusi Zakarpackiej (Podkarpackiej)
== Linki zewnętrzne ==
| |||