|
|dopełniacz nazwy = Proszowic
|zdjęcie = Proszowice.jpg
|opis zdjęcia = Widok na ul. 3 Maja
|herb = POL Proszowice COA.svg
|flaga = POL Proszowice flag.svg
|bip =
}}
[[Plik:Attack of Polish Krakusi on Russians in Proszowice 1846.JPG|thumb|210px|Szarża krakusów na Rosjan w Proszowicach w 1846 r., [[akwarela]] [[Juliusz Kossak|Juliusza Kossaka]] z 1866 r.]]
[[Plik:Proszowice - panarama miasta 1883.JPG|thumb|210px|Widok miasta w 1883 r.]]
[[Plik:Proszowice - widok na Rynek.jpg|thumb|210px|Widok na Rynek i kościół parafialny]]
[[Plik:Proszowice - pomnik Tadeusza Kościuszki.JPG|thumb|210px|Pomnik Tadeusza Kościuszki na Rynku]]
'''Proszowice''' – [[miasto]] w [[województwo małopolskie|województwie małopolskim]], w [[powiat proszowicki|powiecie proszowickim]], położone 23 km na północny wschód od [[Kraków|Krakowa]]. Proszowice położone są na prawym brzegu rzeki [[Szreniawa (rzeka)|Szreniawy]] na [[Płaskowyż Proszowicki|płaskowyżu proszowickim]]. Siedziba [[Proszowice (gmina)|gminy miejsko-wiejskiej Proszowice]].
Prawa miejskie od 1358 r. Były [[miasto królewskie|miastem królewskim]] [[Korona Królestwa Polskiego|Korony Królestwa Polskiego]]<ref>Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 13.</ref>. W latach 1496–1793 siedziba [[Sejmiki ziemskie|sejmików ziemskich]] [[Rozbiory Polski|przedrozbiorowego]] [[Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)|województwa krakowskiego]]<ref>{{cytuj|autor=J. Swajdo, ''|tytuł=Między Wisłą a Pilicą. Dzieje podziałów administracyjnych w regionie kielecko-radomskim do 1975 roku'', |miejsce=Kielce |data=2005, |s. =11.}}</ref>. Regionalny ośrodek handlu rolno-spożywczego. WedługMiasto danychma z6152 mieszkańców (31 grudnia 2010 r. miasto miało 6152 mieszkańców)<ref name="Ludność2010-12">{{cytuj książkę|tytuł=Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2010 r.)|wydawca=Główny Urząd Statystyczny|miejsce=Warszawa|data=2011-06-10|issn=1734-6118|url=http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/LU_ludnosc_stan_struktura_31_12_2012.pdf}}</ref>.
== Historia ==
=== Prehistoria ===
W rejonie Proszowic spotyka się ślady pochodzące jeszcze z czasów [[neolit]]u, a także [[Kultura łużycka|kultury łużyckiej]]. W okresie migracji i ekspansji [[Słowianie|Słowian]] (VI–VIIVI – VII w.) obszary [[Małopolska|Małopolski]] zostały przez nich zasiedlone. Powstałe plemię [[Wiślanie|Wiślan]] stworzyło silne jednostki administracyjne, przypominające państwo, w skład którego weszły tereny powiatu proszowickiego{{Fakt|data=2015-10}}. Wybudowali oni [[gród]]ek książęcy, który nie tylko był siedzibą władcy, ale również spełniał funkcje obronne. Dolina Szreniawy sprzyjała rozwojowi rolnictwa, dlatego Proszowice były w dawnych czasach ośrodkiem handlu zbożem.
=== Średniowiecze ===
W XI‒XIIIXI – XIII w. okolice Proszowic były gęsto zaludnione. W 1222 r. rycerz Przybysław ''Prosowic'' z rodu Szreniawitów. Początkowo miejscowość była własnością rycerską, do początku XIV w. należały prawdopodobnie do rodu Szreniawitów lub Drużynnitów, później przeszły w ręce królewskie. W połowie XIII w. według tradycji powstała parafia i wzniesiono kościół, w którym miała znajdować się inskrypcja, mówiąca że najstarszy kościół został zbudowany w czasach [[Bolesław V Wstydliwy|Bolesława V Wstydliwego]] w 1240 r. W 1358 r. miasto królewskie lokowane pomiędzy [[1356]] a 1358 rokiem<ref>Anna Berdecka, ''Nowe lokacje miast królewskich w Małopolsce w latach 1333‒13701333–1370 : chronologia i rozmieszczenie'', w: Przegląd Historyczny, T. 65 (1974), z. 4, tabela 1 po s. 617.</ref> na [[Prawo magdeburskie|prawie magdeburskim]] otrzymało przywileje samorządowe i targowe. Osada rozrosła się w miasteczko handlowe i rzemieślnicze. Od połowy XIV w. odbywały się [[roki sądowe]] [[Ziemia krakowska|ziemi krakowskiej]], po raz pierwszy wzmiankowane w źródłach pisanych w 1377 r. Działając z dłuższymi przerwami, zwłaszcza w XVII w. i XVIII w., przetrwały aż do reformy sądownictwa przeprowadzonej przez zaborcę pod koniec wieku XVIII<ref><span lang{{cytuj|autor="DE">M. Pawlikowski, ''|tytuł=Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej'', |miejsce=Strzałków |data=2012</span>}}</ref>.
Wiek XV był czasem rozkwitu Proszowic. Miejscowi rzemieślnicy, m.in. [[kowal]]e, pracujący dla dworu królewskiego, przyjmowani byli do cechów krakowskich. Miasto wówczas zaliczano w [[Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)|województwie krakowskim]] do grupy II, to jest do osad, które na wypadek wojny mogą wystawić od 4 do 12 pieszych. W kategorii tej znalazły się także [[Wieliczka]], [[Olkusz]], [[Kłobuck]], [[Lelów]]. W 1403 r. odnotowany został pierwszy student [[Uniwersytet Jagielloński|Akademii Krakowskiej]] pochodzący z Proszowic – Mikołaj, który studiował [[sztuki wyzwolone]]. W 1407 r. wielki pożar zniszczył miasto, a wraz z nim dwór królewski, szybko po katastrofie odbudowany. W 1410 r. wybudowano bitą drogę z Proszowic do [[Kraków|Krakowa]]. Od 1456 r. miasto miało przywilej cotygodniowych [[jarmark]]ów. Kronikarz [[Jan Długosz]] opisuje Proszowice jako miasto mające 14 łanów i folwark królewski, kościół parafialny był murowany, trakt przechodzący przez Proszowice służył królom w drodze do [[Nowy Korczyn|Korczyna]], [[Kielce|Kielc]], [[Lublin]]a i na [[Litwa|Litwę]]. Statutem króla [[Jan I Olbracht|Jana I Olbrachta]] z 1496 r. miasto zostało wyznaczone na miejsce [[Sejmiki ziemskie|sejmików ziemskich]] [[Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)|województwa krakowskiego]], odbywały się w kościele. ▼
▲Wiek XV był czasem rozkwitu Proszowic. Miejscowi rzemieślnicy, m.in. [[kowal]]e, pracujący dla dworu królewskiego, przyjmowani byli do cechów krakowskich. Miasto wówczas zaliczano w [[Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)|województwie krakowskim]] do grupy II, to jest do osad, które na wypadek wojny mogą wystawić od 4 do 12 pieszych. W kategorii tej znalazły się także [[Wieliczka]], [[Olkusz]], [[Kłobuck]], [[Lelów]]. W 1403 r. odnotowany został pierwszy student [[Uniwersytet Jagielloński|Akademii Krakowskiej]] pochodzący z Proszowic Mikołaj, który studiował [[sztuki wyzwolone]]. W 1407 r. wielki pożar zniszczył miasto, a wraz z nim dwór królewski, szybko po katastrofie odbudowany. W 1410 r. wybudowano bitą drogę z Proszowic do [[Kraków|Krakowa]]. Od 1456 r. miasto miało przywilej cotygodniowych [[jarmark]]ów. Kronikarz [[Jan Długosz]] opisuje Proszowice jako miasto mające 14 łanów i folwark królewski, kościół parafialny był murowany, trakt przechodzący przez Proszowice służył królom w drodze do [[Nowy Korczyn|Korczyna]], [[Kielce|Kielc]], [[Lublin]]a i na [[Litwa|Litwę]]. Statutem króla [[Jan I Olbracht|Jana I Olbrachta]] z 1496 r. miasto zostało wyznaczone na miejsce [[Sejmiki ziemskie|sejmików ziemskich]] [[Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)|województwa krakowskiego]], odbywały się w kościele.
=== Nowożytność ===
W początku XVI w. Proszowice stały się siedzibą powiatu (w 1485 r. odnotowano istnienie powiatu, choć oddzielny powiat proszowicki jeszcze formalnie nie istniał). Należały do niego m.in. miasta: [[Działoszyce]], [[Koszyce (województwo małopolskie)|Koszyce]], [[Skalbmierz]], [[Słomniki]]. Powiat przetrwał aż do rozbiorów, chociaż jego granice ulegały zmianom. Wzrosła zamożność kupców, karczmarzy, piwowarów. Zbudowano ratusz i wiele domów, powstało bractwo cechowe. Bogate [[Prebenda|prebendy]] proszowickie otrzymali profesorowie Akademii Krakowskiej. W 1532 r. król [[Zygmunt I Stary]] nadał Proszowicom przywilej budowy wodociągów i kanalizacji.
Przełom XVIXVI /XVII XVII w. był początkiem upadku i zubożenia miasta, zanikło rzemiosło, burzliwe sejmiki stały się klęską i postrachem miasta, doszło nawet do rozlewu krwi w kościele. W 1619 r. pożar zniszczył drewnianą zabudowę, w 1651 r. wybuchł kolejny pożar, w którym spłonął ratusz. Miasto poważnie ucierpiało podczas [[Potop szwedzki|potopu szwedzkiego]]. Proszowice należały w 1733 r. do wielkorządców krakowskich, nie podźwignęło się jednak z upadku. Inwentarz z tego okresu podaje tylko 60 domów; w 1775 r. liczyło 88 domów i 6 dworków szlacheckich; w 1791 r. było 111 domów (w tym 32 na Rynku) i 825 mieszkańców, w części królewskiej były 103 domy (dworek kasztelana krakowskiego, dworek wojewody krakowskiego, 2 dworki szlacheckie, 96 domów mieszkalnych, [[młyn zbożowy]], folwark młyński i karczma), w duchownej – 8 (3 domy księży, szkoła parafialna, altaria św. Anny, szpital św. Ducha, folwark szpitalny, organaria). W 1765 odnotowano zamieszkiwanie miasta przez 8 [[Żydzi|Żydów]]<ref name=sztetl>{{Cytuj stronę | url = http://www.sztetl.org.pl/pl/article/proszowice/5,historia/ | tytuł = Proszowice | opublikowany = sztetl.org.plSztetl | data dostępu = 2016-01-17}}</ref>.
=== Rozbiory ===
=== II Rzeczpospolita ===
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r., dawny [[Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)|powiat proszowski]] podzielono między powiaty: [[powiat miechowski|miechowski]] i [[powiat pińczowski|pińczowski]]. W okresie międzywojennym Proszowice jako część powiatu miechowskiego wchodziły w skład [[Województwo kieleckie (II Rzeczpospolita)|województwa kieleckiego]]. W 1923 r. przywrócono prawa miejskie. W 1925 r. otwarto połączenie [[Kolej wąskotorowa|kolei wąskotorowej]]: [[Szreniawa (powiat proszowicki)|Szreniawa]] – Proszowice, Proszowice – [[Posądza]] ze [[Proszowice (stacja kolejowa)|stacją kolejową]]. W 1939 w mieście mieszkało 1323 Żydów<ref>{{Cytuj stronę r| url = http://www.sztetl.org.pl/pl/article/proszowice/5,historia/ | tytuł = Proszowice | opublikowany = sztetl.org.pl | data dostępu = 2016-01-17}}</ref>.
=== II wojna światowa ===
W czasie [[kampania wrześniowa|wojny obronnej]] [[Armia „Kraków”]] [[Wojsko Polskie (II RP)|Wojska Polskiego]] stoczyła ciężkie walki z [[Wehrmacht]]em 7 września 1939 r., zginęłoZginęło 108 Polaków, pożar strawił 1/3 miasta, spłonęło wtedy archiwum miejskie. [[Holocaust]] spowodował zniszczenie społeczności żydowskiej Proszowic skupiającej przed wojną ponad 1000 osób. Okupant niemiecki został wyparty z miasta 17 stycznia 1945 przez oddziały 59. i 60. armii 1. Frontu Ukraińskiego<ref>Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, ''Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939-19451939–1945'', Sport i Turystyka, Warszawa 1988, {{ISBN|83-217-2709-3}}, s. 370.</ref>.
=== Współczesność ===
== Demografia ==
* Piramida wieku mieszkańców Proszowic w 2014 roku<ref name="{{r|populacja2016"/>}}.
<br />[[Plik:Piramida wieku Proszowice.png|690x480px]]
{{Osobny artykuł|Zabytki Proszowic}}
* [[średniowiecze|Średniowieczny]] układ urbanistyczny (nr rej. zabytków A-437 z 11 XI 1976).
* [[Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Proszowicach|Kościół parafialny]] pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Jana Chrzciciela (nr rej. zabytków A-371 z 02 VI 1972).
** {{Osobny artykuł|Kościół św. Jana Chrzciciela w Proszowicach}}
* Kaplica pw. św. Trójcy (nr rej. zabytków A-684 z 24 VI 1994).
* Cmentarz parafialny z II ćw. XIX w.
* Cmentarz żydowski.
** {{Osobny artykuł|Cmentarz żydowski w Proszowicach}}
* Słup Boża Męka z XVII w. (nr rej. zabytków B-259/M z 2013).
* Krzyż tzw. ''Biały Krzyż'' z XIX w.
* Krzyż drewniany Grupa Ukrzyżowania z XIX w.
* Kapliczka Jezusa Frasobliwego z XIX w.
<gallery mode=packed heights=140 caption="Zabytki Proszowic">
{{Grafika rozwinięta
|Proszowice opis1 =- Rynek.JPG|Średniowieczny układ urbanistyczny z Rynkiem ▼| położenie = center
|Proszowice opis2- =kościół parafialny (8.06.2014).JPG|[[Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Proszowicach|Kościół parafialny]] [[Kościół św. Jana Chrzciciela w Proszowicach|pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Jana Chrzciciela]] ▼| tytuł = Zabytki Proszowic
| grafika3 = Proszowice - kaplica pw. św. Trójcy (8.06.2014).JPG |Kaplica pw. św. Trójcy▼
|Proszowice opis4- =Boża Męka.JPG|Słup Boża Męka z 1632 r., odnowiony 2014 r. ▼| grafika1 = Proszowice - Rynek.JPG
</gallery>
| szerokość1 = {{#expr: (175 * 3872 / 2592) round 0}}
▲| opis1 = Średniowieczny układ urbanistyczny z Rynkiem
| grafika2 = Proszowice - kościół parafialny (8.06.2014).JPG
| szerokość2 = {{#expr: (175 * 3872 / 2592) round 0}}
▲| opis2 = [[Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Proszowicach|Kościół parafialny]] [[Kościół św. Jana Chrzciciela w Proszowicach|pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Jana Chrzciciela]]
▲| grafika3 = Proszowice - kaplica pw. św. Trójcy (8.06.2014).JPG
| szerokość3 = {{#expr: (175 * 3872 / 2592) round 0}}
| opis3 = Kaplica pw. św. Trójcy
| grafika4 = Proszowice - Boża Męka.JPG
| szerokość4 = {{#expr: (90 * 3872 / 2392) round 0}}
▲| opis4 = Słup Boża Męka z 1632 r., odnowiony 2014 r.
}}
{{clear|center}}
== Gospodarka ==
| 