Wikipedia

Dachau (KL): Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
AusLodz (dyskusja | edycje)
2852 edycje
drobne uzupełnienia
WP:SK+ToS+mSK+mSI+Bn, redakcyjne, drobne techniczne, dubel "ZT kat", część w przypisie nie na temat
Linia 1:
{{Współrzędne|48°16′13″N 11°28′05″E|umieść=na górze}}
'''KL Dachau, Konzentrationslager Dachau''' – [[Obozy niemieckie 1933–1945|niemiecki obóz koncentracyjny]], założony wiosną 1933 roku w opuszczonej fabryce amunicji na obrzeżach miasta [[Dachau]], na północ od [[Monachium]], w południowych [[Niemcy|Niemczech]]. Zajęty przez osiemdziesięciu żołnierzy amerykańskich z 7 armii gen. Pattona 29 kwietnia 1945 (niedziela), o godz. 17.15<ref>ks. Bujacz Leon, ''Obóz koncentracyjny w Dachau. Napisał na podstawie własnych przeżyć ....'', Łódź 1946.</ref>.▼
 
[[Plik:Dachau KZ-Gedenkstätte - Haupttor.JPG|thumb|Budynek z bramą wejściową; stan współczesny]]
 
== Historia obozu ==▼
[[Plik:KL Dachau Blocks, Fence & Sentinel Post.jpg|thumb|Bloki dla więźniów, ogrodzenie, wieża strażnicza; stan współczesny]]
[[Plik:KL Dachau Block X.jpg|thumb|Blok X; stan współczesny]]
Linia 10 ⟶ 6:
[[Plik:KL Dachau Block X gas chamber.jpg|thumb|Blok X, wnętrze komory gazowej; stan współczesny]]
[[Plik:KL Dachau Block X crematory.jpg|thumb|Blok X, Piece krematoryjne; stan współczesny]]
▲'''KL Dachau, Konzentrationslager Dachau''' – [[Obozy niemieckie 1933–1945|niemiecki obóz koncentracyjny]], założony wiosną 1933 roku w opuszczonej fabryce amunicji na obrzeżach miasta [[Dachau]], na północ od [[Monachium]], w południowych [[Niemcy|Niemczech]]. Zajęty przez osiemdziesięciu żołnierzy amerykańskich z 7 armii gen. Pattona 29 kwietnia 1945 (niedziela), o godz. 17.15<ref>ks.Leon Bujacz Leon, ''Obóz koncentracyjny w Dachau. Napisał na podstawie własnych przeżyć ....'', Łódź 1946.</ref>.
 
▲== Historia obozu ==
Obóz koncentracyjny utworzony przez niemieckich nazistów. Powstał z rozkazu [[Heinrich Himmler|Heinricha Himmlera]] z 21 marca 1933, z celem izolowania politycznych przeciwników reżimu nazistowskiego, duchownych i [[Żydzi|Żydów]]. Stał się „wzorem” dla wszystkich kolejnych. Od 1938 swego rodzaju „ośrodek szkoleniowy” dla zarządców i wachmanów innych późniejszych [[Obozy niemieckie 1933–1945|obozów]] tego rodzaju.
 
Obóz składał się z dwóch zasadniczych części: dla więźniów, która została otoczona drutami kolczastymi i wieżyczkami, oraz część administracyjno-mieszkalna dla [[Schutzstaffel|SS]]. Podział ten został odwzorowany we wszystkich tego typu późniejszych konstrukcjach [[Narodowy socjalizm|nazistowskich]]. Część dla więźniów mieściła się pierwotnie w 18 barakach mieszkalnych, podzielonych na 4 izby, 2 toalety i 2 umywalnie. Każda izba miała pomieszczenie mieszkalne i sypialnię i była przeznaczona dla 52 więźniów (w sumie blok miał pomieścić 208 więźniów). W 1937 r. obóz – pierwotnie zaprojektowany na 3-53–5 tys. więźniów – okazał się za mały. Obóz rozbudowano w latach 1937–1938, powiększając liczbę baraków dwukrotnie. W czasie masowego napływu więźniów w czasie wojny pierwotne normy zaludnienia baraków zostały wielokrotnie przekroczone, przetrzymywano w nich do 16 tys. więźniów. W 1943 r. przedsiębiorstwo H. Kori z [[Berlin]]a wybudowało duże [[krematorium]], jako tzw. barak X. Prawdopodobnie była to część większego planu przekształcenia KL Dachau w miejsce masowej eksterminacji. W 1944 przy baraku X wybudowano [[komora gazowa|komorę gazową]]. Sprawa jej wykorzystania do mordowania więźniów nie jest jasna. W wielu publikacjach podaje się informacje, że nie była ona wykorzystana do tego celu (nie uwzględniono tego w wyroku w procesie załogi z Dachau). Jednak zeznania niektórych więźniów oraz fotografie wykonane przez amerykańskich żołnierzy po wyzwoleniu obozu wskazują, że była ona wykorzystywana (przynajmniej sporadycznie) do tego celu.
 
W obozie istniała ściana, pod którą rozstrzeliwano więźniów oraz tzw. „bunkier”, który służył jako miejsce krwawych przesłuchań i stosowania dotkliwych kar. W tzw. baraku szpitalnym nr 5 funkcjonowało laboratorium eksperymentów pseudomedycznych, kostnica i prosektorium. Masowe egzekucje wykonywano także poza obozem (w pobliskim Haimhausen na strzelnicy SS dokonywano egzekucji poprzez rozstrzelanie, zginęło tam m.in. ok. 6 tys. [[Jeńcy sowieccy w niewoli niemieckiej (1941–1945)|jeńców sowieckich]]) oraz w innych obozach. W 1944 roku otwarto w Dachau podobóz kobiecy.
 
'''KomendantamiKomendanci obozu byli''':
# [[Hilmar Wäckerle]] (21 marca 1933 – 25 czerwca 1933)
# [[Theodor Eicke]] (26 czerwca 1933 – 3 lipca 1934)
Linia 33 ⟶ 31:
Podczas wojny, a w szczególności po 1942 roku, Dachau stanął na czele bardzo rozbudowanej struktury podobozów, liczącej ponad 200 placówek na południu Niemiec i w anektowanej Austrii. Były one w większości powiązane z przemysłem wojennym.
 
Gdy zbliżał się front wojsk alianckich, naziści próbowali ewakuować więźniów w różnych kierunkach. Marsze ewakuacyjne ([[marsze śmierci]]) niosły ze sobą wysoką śmiertelność wymęczonych więźniów. 29 kwietnia 1945 obóz został wyzwolony, a wraz z nim ok. 67&nbsp; tys. więźniów – połowa z nich w obozie głównym. Amerykanie pod wpływem tego co zastali w obozie (m.in. na bocznicy stał pociąg z 2600 ciałami, a w okolicach krematorium znaleziono ok. 3 tys. zabitych) [[Masakra w Dachau|rozstrzelali bez sądu]] większość wziętych do niewoli strażników [[Schutzstaffel|SS]] i przebywających w obozie żołnierzy [[Waffen-SS]] (w sumie 560 osób).
 
Podobnie jak w [[Auschwitz-Birkenau|Auschwitz]], na bramie obozu w Dachau widniał napis „[[Arbeit macht frei]]”.
Linia 46 ⟶ 44:
Dachau pełnił funkcję głównego obozu dla duchownych z [[Kościół (teologia)|Kościołów]] chrześcijańskich (katolickich, protestanckich i prawosławnych). Wedle szacunków [[Kościół katolicki|Kościoła katolickiego]], ok. 3 tys. (2794, w tym 1773 z Polski) [[zakonnik]]ów, [[diakon]]ów, [[ksiądz|księży]] i [[biskup]]ów katolickich zostało zesłanych do Dachau. Przez dwa miesiące więźniem obozu był prawosławny patriarcha Serbii [[Gabriel V (patriarcha Serbii)|Gabriel V]]<ref>Philip Cohen, David Riesman, Serbia’s secret war: propaganda and the deceit of history, Texas A&M University Press, 1996, s. 59.</ref>.
 
Podczas wojny w Dachau znalazło się wiele ludzi z krajów okupowanych: przede wszystkim z [[Polska|Polski]] (m.in. grupa 43 naukowców z [[Uniwersytet Jagielloński|Uniwersytetu Jagiellońskiego]]), [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Radzieckiego]], [[Belgia|Belgii]], [[Holandia|Holandii]], [[Czechy|Czech]], [[Francja|Francji]].
Podczas wojny w Dachau znalazło się wiele ludzi z krajów okupowanych: przede wszystkim z [[Polska|Polski]] (m.in. grupa 43 naukowców z [[Uniwersytet Jagielloński|Uniwersytetu Jagiellońskiego]]), [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Radzieckiego]], [[Belgia|Belgii]], [[Holandia|Holandii]], [[Czechy|Czech]], [[Francja|Francji]]. W maju 1940 zesłana tu została około pięćsetosobowa grupa łódzkiej młodzieży, zatrzymana podczas dużej akcji łódzkiego gestapo skierowanej przeciwko niej. Wśród nich byli m.in. znani po wojnie: dyrygent – [[Henryk Debich]] i aktor – [[Włodzimierz Skoczylas]]<ref>Po aresztowaniach najpierw zostali umieszczeniu w więzieniu na [[Radogoszcz (więzienie)|Radogoszczu]] w Łodzi. Porównaj: Skoczylas Włodzimierz, Aresztowanie. w: „Odgłosy”, 21 III 1987, nr 12, s. 10; Tenże, Pierwsze doświadczenia więźnia. w: „Odgłosy”, 28 III 1987, nr 13, s. 10; Tenże, Wszędzie, byle nie w Radogoszczu. [w:] „Odgłosy”, 11 IV 1987, nr 15, s. 10; Tenże, Dlaczego nie zostałem ambasadorem. w: „Odgłosy”, 30 V 1987, nr 22, s. 10; Tenże, W cieniu siedmiu wież KL Dachau. w: „Odgłosy”, 29 VIII 1987, nr 35, s. 1 i 9.</ref>. KL Dachau był pierwszym obozem [[Stanisław Grzesiuk|Stanisława Grzesiuka]], autora jednej z najlepszych relacji o przeżyciach obozowych p.t. "Pięć lat kacetu", który po kilku miesiącach został stąd wywieziony do [[Mauthausen-Gusen (KL)|KL Mauthausen]]. Wielu więźniów było kierowanych do KL Dachau z innych obozów. Wówczas więźniowie z Niemiec stali się mniejszością, a największą grupę stanowili więźniowie z Polski. Liczba więźniów i ofiar nie jest dokładnie znana. Według dokumentacji obozowej w okresie 1933-1945 przez obóz przewinęło się 206 206 więźniów, z czego zmarło 31 591. Liczby te jednak nie uwzględniają osób poddanych ''Sonderbehandlug'' (skierowanych do obozu przez [[Gestapo]] celem wykonania egzekucji), jeńców radzieckich zabijanych w ramach ''Kommissar-Erlaß'' oraz zmarłych w czasie ewakuacji obozu. Według niektórych danych, ogólną liczbę więźniów szacuje się na ok. 250 tys. osób, a liczbę ofiar nawet na 148 tys. (wliczając zgładzonych w podobozach).▼
 
▲Podczas wojny w Dachau znalazło się wiele ludzi z krajów okupowanych: przede wszystkim z [[Polska|Polski]] (m.in. grupa 43 naukowców z [[Uniwersytet Jagielloński|Uniwersytetu Jagiellońskiego]]), [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Radzieckiego]], [[Belgia|Belgii]], [[Holandia|Holandii]], [[Czechy|Czech]], [[Francja|Francji]]. W maju 1940 zesłana tu została około pięćsetosobowa grupa łódzkiej młodzieży, zatrzymana podczas dużej akcji łódzkiego gestapoGestapo skierowanej przeciwko niej. Wśród nich byli m.in. znani po wojnie: dyrygent – [[Henryk Debich]] i aktor – [[Włodzimierz Skoczylas]]<ref>Po aresztowaniach najpierw zostali umieszczeniu w więzieniu na [[Radogoszcz (więzienie)|Radogoszczu]] w Łodzi. Porównaj:Włodzimierz Skoczylas Włodzimierz, ''Aresztowanie.'', w: „Odgłosy”, 21 III 1987, nr 12, s. 10; Tenże, Pierwsze doświadczenia więźnia. w: „Odgłosy”, 28 III 1987, nr 13, s. 10; Tenże, Wszędzie, byle nie w Radogoszczu. [w:] „Odgłosy”, 11 IV 1987, nr 15, s. 10; Tenże, Dlaczego nie zostałem ambasadorem. w: „Odgłosy”, 30 V 1987, nr 22, s. 10; Tenże, W cieniu siedmiu wież KL Dachau. w: „Odgłosy”, 29 VIII 1987, nr 35, s. 1 i, 9.</ref>. KL Dachau był pierwszym obozem [[Stanisław Grzesiuk|Stanisława Grzesiuka]], autora jednej z najlepszych relacji o przeżyciach obozowych p.t. "Pięć„Pięć lat kacetu"kacetu”, który po kilku miesiącach został stąd wywieziony do [[Mauthausen-Gusen (KL)|KL Mauthausen]]. Wielu więźniów było kierowanych do KL Dachau z innych obozów. Wówczas więźniowie z Niemiec stali się mniejszością, a największą grupę stanowili więźniowie z Polski. Liczba więźniów i ofiar nie jest dokładnie znana. Według dokumentacji obozowej w okresie 1933-1945 przez obóz przewinęło się 206 206 więźniów, z czego zmarło 31 591. Liczby te jednak nie uwzględniają osób poddanych ''Sonderbehandlug'' (skierowanych do obozu przez [[Gestapo]] celem wykonania egzekucji), jeńców radzieckich zabijanych w ramach ''Kommissar-Erlaß'' oraz zmarłych w czasie ewakuacji obozu. Według niektórych danych, ogólną liczbę więźniów szacuje się na ok. 250 tys. osób, a liczbę ofiar nawet na 148 tys. (wliczając zgładzonych w podobozach).
Istotą funkcjonowania obozu był drakoński regulamin obozu opracowany przez komendanta '''Theodora Eickego'''. Przed wojną praca więźniów polegała na wykonywaniu robót na rzecz obozu w [[komando|komandach]] roboczych, dla jego utrzymania i rozwoju. Podczas wojny więźniowie pracowali niewolniczo w przemyśle wojennym. W szczególności w ostatnich dwóch latach wojny, gdy Niemcy zdecydowali się umieścić strategiczne produkcje zbrojeniowe pod ziemią, więźniowie musieli pracować w morderczych warunkach. Najsłynniejszymi i najtrudniejszymi placówkami podziemnymi przypisanymi Dachau, były podobozy Kaufering i Mühldorf. Najcięższą pracę wykonywali na ogół Żydzi z Polski, Litwy i Węgier.▼
 
'''Zobacz [[:Kategoria:Więźniowie KL Dachau|biogramy więźniów]].'''
▲Istotą funkcjonowania obozu był drakoński regulamin obozu opracowany przez komendanta '''Theodora Eickego'''. Przed wojną praca więźniów polegała na wykonywaniu robót na rzecz obozu w [[komando|komandach]] roboczych, dla jego utrzymania i rozwoju. Podczas wojny więźniowie pracowali niewolniczo w przemyśle wojennym. W szczególności w ostatnich dwóch latach wojny, gdy Niemcy zdecydowali się umieścić strategiczne produkcje zbrojeniowe pod ziemią, więźniowie musieli pracować w morderczych warunkach. Najsłynniejszymi i najtrudniejszymi placówkami podziemnymi przypisanymi Dachau, były podobozy Kaufering i Mühldorf. Najcięższą pracę wykonywali na ogół Żydzi z Polski, Litwy i Węgier.
 
=== System kar ===
Strażnicy wyznaczali kary za najdrobniejsze przewinienia, m.in. za źle pościelone łóżko czy trzymanie rąk w kieszeniach.▼
W obozie stosowano 8, 14, 21 oraz 42-dniowy areszt umieszczony w bunkrze. Podczas odbywania kary więzień otrzymywał wodę i chleb, a raz na cztery dni ciepły posiłek. Zdarzały się przypadki kiedy osadzeni przebywali w celi kilka miesięcy.
 
W obozie stosowano 8, 14, 21 oraz 42-dniowy areszt umieszczony w bunkrze. Podczas odbywania kary więzień otrzymywał wodę i chleb, a raz na cztery dni ciepły posiłek. Zdarzały się przypadki kiedy osadzeni przebywali w celi kilka miesięcy. Bardzo popularną metodą torturowania była tzw.: kara słupka, polegająca na wiązaniu rąk więźnia z tyłu, a następnie wieszaniu więźnia na haku w taki sposób, aby nie dotykał stopami do ziemi. Ponieważ kara ta najczęściej powodowała zerwanie ścięgien ramion, wielokrotnie po jej odbyciu więzień nie odzyskiwał władzy w rękach. Codziennością było również polewanie zimną wodą na kilkunastostopniowym mrozie co prowadziło do wychłodzenia organizmu, a w konsekwencji do zgonu, wkładanie gumowego węża do przełyku, odkręcanie wody (więzień poddany takiej torturze topił się bądź ulegał poważnym obrażeniom narządów wewnętrznych).
 
Codziennością było również polewanie zimną wodą na kilkunastostopniowym mrozie co prowadziło do wychłodzenia organizmu, a w konsekwencji do zgonu, wkładanie gumowego węża do przełyku, odkręcanie wody (więzień poddany takiej torturze topił się bądź ulegał poważnym obrażeniom narządów wewnętrznych).
 
Osadzeni najczęściej ginęli w wyniku niedożywienia, chorób, tortur, samobójstw, rozstrzelania oraz eksperymentów pseudomedycznych.
 
▲Strażnicy wyznaczali kary za najdrobniejsze przewinienia, m.in. za źle pościelone łóżko czy trzymanie rąk w kieszeniach.
 
=== Lecznictwo i eksperymenty pseudomedyczne ===
W obozie „sławę” zyskała trupiarnia, w której dokonywano sekcji zwłok. Ściągano tam martwym więźniom skórę z pleców, którą następnie przygotowywano do dalszej obróbki. Wykonywano z niej rękawiczki, bryczesy, siodła, pantofle oraz torebki damskie dla SS. Szukano zazwyczaj zdrowej skóry. Lubowano się w skórze wytatuowanej<ref>T.Teodor Musioł, ''Dachau, 1933-19451933–1945'', s. 127.</ref>.
 
Doświadczenia pseudomedyczne KL Dachau można podzielić na:
 
* malaryczne ([[Claus Schilling]] stosował 69 odmian malarii. Odmianę najsilniejszą Madagaskar więźniom wstrzykiwano domięśniowo lub dożylnie),
* lotnicze (w kabinie ciśnieniowej zamykano od 5 do 15 więźniów, gdzie następnie zagęszczano lub rozrzedzano powietrze. Przy obniżaniu ciśnienia więźniowie wpadali w szał, rwali sobie włosy z głowy, tłukli głową o ściany. Po eksperymencie dokonywano sekcji zwłok, a narządy zamykano w naczyniach. Większość więźniów po tych eksperymentach umierała lub dostawała porażeń wskutek krwotoków wewnątrzczaszkowych, chorowała na choroby psychiczne)<ref>T.Teodor Musioł:, „Dauchau''Dachau, 1933-1945”1933–1945'', s. 203.</ref>
* nad ropowicą (dr Wolter wstrzykiwał więźniom ciekłą ropę wyciąganą z ran innych chorych lub zwłok. Więźniowie tracili kończyny lub dostawali posocznicy. W większości wypadków umierali),
* nad wątrobą,
Linia 78 ⟶ 72:
KL Dachau było miejscem, w których dokonywano wielu eksperymentów pseudomedycznych na więźniach. Działali tu m.in. prof. dr med. [[Claus Schilling]], dr Sigmund Rascher, dr Heinrich Schütz, prof. dr med. Erich Hipke, prof. dr med. August Weltz i wielu innych. Eksperymenty te dotyczyły wywoływania i leczenia [[Sepsa|posocznicy]], [[malaria|malarii]], uszkodzeń organizmu wywołanych przebywaniem w rozrzedzonym powietrzu, oddziaływania wychłodzenia w wodzie morskiej, piciem wody morskiej i innych. Spośród ok. 6 tys. więźniów poddawanych tym eksperymentom nie przeżyło ich 2073.
 
'''Lekarze SS w Dachau''':
* SS-Untersturmführer – [[Hans Eisele]] – uciekł do [[Egipt]]u
 
* SS-UntersturmführerObersturmführer – dr [[HansFritz EiseleHintermayer]] – uciekłstracony doprzez [[Egipt]]ualiantów
* dr [[Ernst Holzlöhner]] – popełnił samobójstwo▼
* SS-Obersturmführer – dr [[Fritz Hintermayer]] – stracony przez aliantów▼
* SS-Hauptsturmführer – dr [[Fridolin Karl Puhr]]▼
▲* dr [[Ernst Holzlöhner]] – popełnił samobójstwo
* SS-Untersturmführer [[Sigmund Rascher]] – zabity przez SS
▲* SS-Hauptsturmführer – dr [[Fridolin Karl Puhr]]
* SS-Untersturmführer dr [[SigmundClaus RascherSchilling]] – zabitystracony przez SSaliantów
* SS Sturmbannführer – dr [[Horst Schumann]] – uciekł do Ghany, następnie [[ekstradycja|ekstradowany]] do zachodnich Niemiec Zachodnich▼
* dr [[Claus Schilling]] – stracony przez aliantów
▲* SS- Obersturmführer – dr [[FritzHelmut HintermayerVetter]] – stracony przez aliantów
▲* SS Sturmbannführer – dr [[Horst Schumann]] – uciekł do Ghany, następnie [[ekstradycja|ekstradowany]] do zachodnich Niemiec
* SS Sturmbannführer – [[Wilhelm Witteler]]
* SS Obersturmführer – dr [[Helmut Vetter]] – stracony przez aliantów
* SS Sturmbannführer – dr [[WilhelmWaldemar WittelerWolter]] – stracony przez aliantów
* SS Sturmbannführer – dr [[Waldemar Wolter]] – stracony przez aliantów
 
[[Plik:Dachau execution coalyard 1945-04-29.jpg|thumb|Egzekucja [[Schutzstaffel|SS-manów]] z Dachau]]
 
== Dzieje powojenne ==
[[Plik:Prisoners liberation dachau.jpg|thumb|300px|Uwolnieni więźniowie obozu koncentracyjnego w Dachau]]
[[Plik:Toasting Polish Dachau.jpg|thumb|300px|Polscy więźniowie z Dachau fetujący wyzwolenie]]
 
Obóz został zajęty przez wojska VII Armii amerykańskiej. W tym momencie znajdowało się w nim ponad 31 tys. więźniów<ref>Teodor Musioł, T.''Dachau, op. cit.1933–1945'', wyd. 2, s. 257.</ref>. W trakcie tej akcji doszło do krótkiej wymiany ognia z oddziałami wartowniczymi SS. Krótko potem wszyscy napotkani w obozie esesmani [[Masakra w Dachau|zostali rozstrzelani]] – podobno na mocy rozkazu, kiedy dowódcy amerykańscy zobaczyli, zbliżając się do obozu, stosy zmasakrowanych i zastrzelonych więźniów, a na pobliskiej bocznicy kolejowej cały pociąg (50 wagonów) zabitychz zabitymi lub zmarłychzmarłymi z głodu przeszło 2dwoma tys.tysiącami osób<ref>Teodor Musioł, T.''Dachau, op. cit.1933–1945'', wyd. 2, s. 256.</ref>.
 
Bezpośrednio po wojnie obóz był używany jako centrum dla osób powracających do swych krajów.
Linia 113 ⟶ 106:
 
== Bibliografia ==
* [ks.]Edmund Chart Edmund, ''Spis pomordowanych Polaków w obozie koncentracyjnym Dachau''. Dachau '''1946'''. <small>Pierwsza polska publikacja nt. tego obozu, przygotowana przez b. więźniów, na bazie zachowanych przez nich oryginalnych dokumentów poobozowych, jeszcze podczas pobytu w obozie dla „dipisów”. Spis zawiera „tylko” 7.076 nazwisk, w tym wielu mieszkańców Łodzi i wojew. łódzkiego. Są to jednak dane dalece niekompletne.</small>
* ks.Leon Bujacz Leon, ''Obóz koncentracyjny w Dachau. Napisał na podstawie własnych przeżyć ....'', Łódź '''XI 1946'''.
* Musioł Teodor Musioł, ''Dachau, 1933–1945''. Wyd. 2, popr. i uzup. Katowice '''1971'''. Wyd. „Śląsk”. <small>Podstawowa polska publikacja na temat tego obozu. Zawiera obszerną bibliografię, wiele ilustracji oraz plan obozu. Pierwsze wydanie w 1968, ostatnie .... .</small>
* Poradzisz Jan Poradzisz, ''Wspomnienia Kazimierza Piwarskiego: „19 miesięcy w Dachau”'', [w:] Materiały i dokumenty do dziejów nauki polskiej w czasie II wojny światowej. Tom 1: pod red. Zygm. Kolankowskiego i Leona Łosia. Wrocław '''1980''', s. 7–79 (artykuł zawiera omówienie J. Poradzisza i tekst prof. K. Piwarskiego na str. 18-79).
 
== Linki zewnętrzne ==
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Dachau_(KL)”