Wikipedia

Kąkol polny: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Kenraiz (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
104 166 edycji
m drobne merytoryczne
Kenraiz (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
104 166 edycji
drobne merytoryczne
Linia 33:
; Gatunki podobne: Jedyny inny gatunek kąkola – [[kąkol wysmukły]] ''A. brachyloba'' rośnie w Grecji i Turcji, jest słabo owłosiony, ma wąską rurkę kielicha, podobnej długości jak ząbki kielicha i płatki dłuższe od ząbków kielicha<ref name=firbank/>.
 
== Biologia i ekologia ==
=== Rozwój ===
; Rozwój: [[Roślina jednoroczna]]. Kwiaty są [[przedprątność|przedprątne]], w zależności od obszaru występowania i populacji mogą kwitnąć w różnych terminach<ref name=firbank/>. Populacje środkowoeuropejskie zakwitają od czerwca do lipca (sierpnia<ref name="tymrakiewicz"/>) i są [[owadopylność|owadopylne]] – zapylane są przez [[motyle]]<ref name=seidl>{{Cytuj książkę|imię=Olga |nazwisko=Seidl |imię2=Józef |nazwisko2=Rostafiński |tytuł=Przewodnik do oznaczania roślin |miejsce=Warszawa |rok=1973 |wydawca= PWRiL}}</ref> i [[pszczoły]]<ref name=kluk/>. Nasiona dojrzewają równocześnie z nasionami zbóż, wśród których rośnie kąkol<ref name="tymrakiewicz"/>, tj. w sierpniu i wrześniu<ref name=henneberg/>. Na jednej roślinie powstać może do 2,5 tysięcy nasion<ref name="nowak">{{Cytuj książkę | autor = Sylwia Nowak, Arkadiusz Nowak, Andrzej Jermaczek | tytuł = Zagrożone chwasty polne Opolszczyzny i ich ochrona | wydawca = Wydawnictwo Klubu Przyrodników | miejsce = Świebodzin | data = 2013 | isbn = 978-83-63426-07-1}}</ref>. Po dojrzeniu nasion rośliny zamierają<ref name=firbank/>. W glebie nasiona zachowują zdolność kiełkowania najwyżej przez jeden rok<ref>{{Cytuj książkę |imię=Horst |nazwisko=Klaasen |imię2=Joachim |nazwisko2= Freitag |tytuł=Profesjonalny atlas chwastów |wydawca= Limbergerhof|data=2004}}</ref>. Nasiona rozprzestrzeniane są głównie w wyniku zebrania owocujących roślin wraz z rośliną uprawianą. Jeśli owoce nie zostaną zebrane nasiona rozsiewają się zwykle w odległości do 1 m od rośliny macierzystej, wyrastając w takiej sytuacji w kolejnym roku w dużym zwarciu<ref name=firbank/>. Jeśli zebrane zostaną wraz ze zbożami – nasiona przedostają się do ziarniaków zbóż w czasie ich omłotu<ref name="mowszowicz_1990"/><ref name="tischler"/>. Wschody pojawiają się jesienią i wiosną<ref name="tymrakiewicz"/> i są stosunkowo obojętne na temperaturę kiełkowania<ref name="tischler"/>.
: Liczba [[chromosom]]ów [[Diploid|2n]]= 48<ref>{{cytuj książkę |nazwisko=Rutkowski |imię=Lucjan |tytuł= Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej |rok=2006 |wydawca= Wyd. Naukowe PWN |miejsce= Warszawa |isbn= 83-01-14342-8}}</ref>.▼
=== Liczba chromosomów ===
▲: Liczba [[chromosom]]ów [[Diploid|2n]]= 48<ref>{{cytuj książkę |nazwisko=Rutkowski |imię=Lucjan |tytuł= Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej |rok=2006 |wydawca= Wyd. Naukowe PWN |miejsce= Warszawa |isbn= 83-01-14342-8}}</ref>.
 
=== Właściwości biochemiczne ===
; Siedlisko: [[chwast|Chwast segetalny]] – gatunek występujący niemal wyłącznie w [[agrocenoza|uprawach rolnych]]. Dawniej był pospolitym [[chwast]]em, głównie [[zboża|zbóż]], najczęściej [[Pszenica|pszenicy]] i [[żyto|żyta]]<ref name=firbank/>, zwłaszcza w [[Rośliny ozime|oziminach]]<ref name=jasiewicz/>. Rzadko rośnie w uprawach [[Rośliny strączkowe|roślin strączkowych]] i [[Rośliny okopowe|okopowych]]. Nigdzie już nie spotyka się go w środowisku naturalnym. Rzadko spotykany w sąsiedztwie pól – na przydrożach, w żywopłotach. W Szwecji obserwowany był na stromym, piaszczystym i erodującym stoku<ref name=firbank/>. ▼
; Właściwości biochemiczne: Cała roślina jest [[Rośliny trujące|trująca]], zarówno dla ludzi, jak i koni, bydła i świń<ref name=bohne>{{Cytuj książkę |imię=Burkhard |nazwisko=Bohne |imię2=Peter |nazwisko2=Dietze |tytuł=Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących |wydawca=Bellona, Spółka Akcyjna |miejsce=Warszawa |rok=2008 |isbn =978-83-11-11088-5}}</ref>. Nasiona (zwłaszcza [[zarodek]] i [[liścień|liścienie]]<ref name="mowszowicz_1990"/>) zawierają kwaśną [[Saponiny|saponinę trójterpenową]] – [[gitagina|giteginę]], której jest do 5–7% w [[sucha masa|suchej masie]]<ref name=firbank/>, czasem nawet do 14%<ref name=henneberg>{{Cytuj książkę | autor = Maria Henneberg, Elżbieta Skrzydlewska (red.) | tytuł = Zatrucia roślinami wyższymi i grzybami | wydawca = Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich | miejsce = Warszawa | data = 1984 | strony = 172-174 | isbn = 83-200-0419-5}}</ref>. Zawartość ta jest zmienna w zależności od warunków środowiska<ref name="mowszowicz_1990"/>. [[Mąka]] z domieszką zmielonego kąkolu jest szkodliwa dla zdrowia już przy domieszce sproszkowanych nasion według jednych źródeł w ilości 0,5%<ref name="mowszowicz_1990"/>, a według innych już ponad 0,1%<ref name=henneberg/>. Przy większych domieszkach kąkolu nadaje on mące sine zabarwienie i gorzki smak<ref name="mowszowicz_1990"/>. Objawy zatrucia mogą wystąpić już po spożyciu 3–4 nasion kąkolu<ref name="mowszowicz_1990"/>. Obróbka cieplna zmniejsza toksyczność saponin, rozkładających się częściowo w wyższych temperaturach<ref name=henneberg/>. Po spożyciu niewielkiej ilości saponin pochodzących z kąkolu objawami zatrucia są: drapanie w [Przełyk człowieka|przełyku]], nudności i lekkie zaburzenia trawienne<ref name=henneberg/>. Przy poważniejszych zatruciach objawami są: podrażnienie błon śluzowych (owrzodzenie śluzówki<ref name="mowszowicz_1990"/><ref name=henneberg/>), bóle głowy i mdłości, przyspieszenie tętna i paraliż mięśni oddechowych<ref name=bohne/><ref name=henneberg/>, [[gorączka]], [[majaczenie]]<ref name=henneberg/>, zapalenie oskrzeli, zaburzenia rytmu serca, częściowa [[hemoliza]] krwi<ref name="mowszowicz_1990"/>, rzadziej: zawroty głowy, [[kurcz]]e, [[śpiączka]]<ref name="mowszowicz_1990"/>. Śmierć następuje w wyniku ośrodkowego porażenia oddechu<ref name=henneberg/>. Przypisywano kąkolowi zwiększanie podatności na zachorowanie na [[trąd]]<ref name=firbank/>.▼
 
: Dawniej zatrucia mąką, chlebem i [[Kawa zbożowa|kawą zbożową]] zanieczyszczonymi kąkolem zdarzały się i miały charakter masowy. Współcześnie w krajach o wyższej kulturze rolnej zatrucia są rzadkie. Zdarzają się w przypadku zjedzenia nasion przez dzieci, zdarzały się także w wyniku dodania kąkolu do [[wódka|wódki]] (saponiny zwiększają resorpcję czyli działanie alkoholu)<ref name=henneberg/>. ▼
: Rośnie na wszelkich glebach, na których uprawiane są rośliny, którym towarzyszy. Mogą to być gleby piaszczyste, ilaste, gliniaste (według niektórych źródeł – te preferuje<ref name="mowszowicz_1990"/>), wapienne i dobrze przewietrzone<ref name=firbank/>. Należy do gatunków obojętnych w stosunku do [[odczyn gleby|odczynu gleby]] i zawartości [[azot]]u<ref name="podbielkowski">{{Cytuj książkę | autor = Zbigniew Podbielkowski, Maria Podbielkowska | tytuł = Przystosowania roślin do środowiska | wydawca = Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne | miejsce = Warszawa | data = 1992 | strony = 213 | isbn = 83-02-04299-4}}</ref>. Nie rośnie na glebach zbitych, na których stagnuje woda. [[siewka|Siewki]] dobrze rozwinięte potrafią znieść mrozy do -15 °C, ale słabsze giną. Siewki kiełkujące na powierzchni gleby łatwo wysychają<ref name=firbank/>.▼
 
: W przypadku zwierząt, obecność 2–5 nasion kąkola na 1000 ziarniaków zboża stanowiących paszę spowodować może padnięcie bydła i drobiu, a w przypadku [[Świnia domowa|świń]] wystarczy nawet 1 nasiono na 1000 ziarniaków zbóż<ref name=firbank/>. ▼
: Zasiedla tereny nizinne. W Wielkiej Brytanii nie był notowany powyżej 600 m n.p.m. Najwyższe stanowiska w [[Alpy|Alpach]] miał na 1140 m n.p.m.<ref name=firbank/> W Polsce na [[Gubałówka|Gubałówce]] sięgał 1025 m n.p.m., poza tym w [[Karkonosze|Karkonoszach]] do 650, w [[Tatry|Tatrach]] do 930, a w [[Bieszczady Zachodnie|Bieszczadach Zachodnich]] do 460 m n.p.m.<ref name=jasiewicz/>▼
 
== Ekologia ==
: W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych [[gatunek charakterystyczny]] dla rzędu (O.) ''[[Centauretalia cyanii]]''<ref>{{cytuj książkę|imię=Władysław |nazwisko=Matuszkiewicz |tytuł=Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski|miejsce=Warszawa |rok=2006 |wydawca= Wyd. Naukowe PWN|isbn = 83-01-14439-4}}</ref>. Ze względu na znaczące zmiany w zbiorowiskach chwastów, jakie nastąpiły w ciągu minionego wieku, kompozycja gatunkowa zbiorowisk z udziałem kąkola także uległa w tym czasie zmianie<ref name=firbank/>. Kąkol bardzo źle znosi konkurencję [[Gorczyca biała|gorczycy białej]]. Młode rośliny kąkola zjadane są przez [[królik europejski|króliki]]. Nie jest znana [[mikoryza]] u tego gatunku<ref name=firbank/>.▼
[[Plik:Coquelicots bleuets champagne sur loue 006.jpg|mały|Zbiorowisko chwastów z kąkolem, [[chaber bławatek|chabrem bławatkiem]] i [[mak polny|makiem polnym]]]]
=== Siedlisko ===
▲; Siedlisko: [[chwast|Chwast segetalny]] – gatunek występujący niemal wyłącznie w [[agrocenoza|uprawach rolnych]]. Dawniej był pospolitym [[chwast]]em, głównie [[zboża|zbóż]], najczęściej [[Pszenica|pszenicy]] i [[żyto|żyta]]<ref name=firbank/>, zwłaszcza w [[Rośliny ozime|oziminach]]<ref name=jasiewicz/>. Rzadko rośnie w uprawach [[Rośliny strączkowe|roślin strączkowych]] i [[Rośliny okopowe|okopowych]]. Nigdzie już nie spotyka się go w środowisku naturalnym. Rzadko spotykany w sąsiedztwie pól – na przydrożach, w żywopłotach. W Szwecji obserwowany był na stromym, piaszczystym i erodującym stoku<ref name=firbank/>.
 
▲: Rośnie na wszelkich glebach, na których uprawiane są rośliny, którym towarzyszy. Mogą to być gleby piaszczyste, ilaste, gliniaste (według niektórych źródeł – te preferuje<ref name="mowszowicz_1990"/>), wapienne i dobrze przewietrzone<ref name=firbank/>. Należy do gatunków obojętnych w stosunku do [[odczyn gleby|odczynu gleby]] i zawartości [[azot]]u<ref name="podbielkowski">{{Cytuj książkę | autor = Zbigniew Podbielkowski, Maria Podbielkowska | tytuł = Przystosowania roślin do środowiska | wydawca = Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne | miejsce = Warszawa | data = 1992 | strony = 213 | isbn = 83-02-04299-4}}</ref>. Nie rośnie na glebach zbitych, na których stagnuje woda. [[siewka|Siewki]] dobrze rozwinięte potrafią znieść mrozy do -15 °C, ale słabsze giną. Siewki kiełkujące na powierzchni gleby łatwo wysychają<ref name=firbank/>.
▲; Właściwości biochemiczne: Cała roślina jest [[Rośliny trujące|trująca]], zarówno dla ludzi, jak i koni, bydła i świń<ref name=bohne>{{Cytuj książkę |imię=Burkhard |nazwisko=Bohne |imię2=Peter |nazwisko2=Dietze |tytuł=Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących |wydawca=Bellona, Spółka Akcyjna |miejsce=Warszawa |rok=2008 |isbn =978-83-11-11088-5}}</ref>. Nasiona (zwłaszcza [[zarodek]] i [[liścień|liścienie]]<ref name="mowszowicz_1990"/>) zawierają kwaśną [[Saponiny|saponinę trójterpenową]] – [[gitagina|giteginę]], której jest do 5–7% w [[sucha masa|suchej masie]]<ref name=firbank/>, czasem nawet do 14%<ref name=henneberg>{{Cytuj książkę | autor = Maria Henneberg, Elżbieta Skrzydlewska (red.) | tytuł = Zatrucia roślinami wyższymi i grzybami | wydawca = Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich | miejsce = Warszawa | data = 1984 | strony = 172-174 | isbn = 83-200-0419-5}}</ref>. Zawartość ta jest zmienna w zależności od warunków środowiska<ref name="mowszowicz_1990"/>. [[Mąka]] z domieszką zmielonego kąkolu jest szkodliwa dla zdrowia już przy domieszce sproszkowanych nasion według jednych źródeł w ilości 0,5%<ref name="mowszowicz_1990"/>, a według innych już ponad 0,1%<ref name=henneberg/>. Przy większych domieszkach kąkolu nadaje on mące sine zabarwienie i gorzki smak<ref name="mowszowicz_1990"/>. Objawy zatrucia mogą wystąpić już po spożyciu 3–4 nasion kąkolu<ref name="mowszowicz_1990"/>. Obróbka cieplna zmniejsza toksyczność saponin, rozkładających się częściowo w wyższych temperaturach<ref name=henneberg/>. Po spożyciu niewielkiej ilości saponin pochodzących z kąkolu objawami zatrucia są: drapanie w [Przełyk człowieka|przełyku]], nudności i lekkie zaburzenia trawienne<ref name=henneberg/>. Przy poważniejszych zatruciach objawami są: podrażnienie błon śluzowych (owrzodzenie śluzówki<ref name="mowszowicz_1990"/><ref name=henneberg/>), bóle głowy i mdłości, przyspieszenie tętna i paraliż mięśni oddechowych<ref name=bohne/><ref name=henneberg/>, [[gorączka]], [[majaczenie]]<ref name=henneberg/>, zapalenie oskrzeli, zaburzenia rytmu serca, częściowa [[hemoliza]] krwi<ref name="mowszowicz_1990"/>, rzadziej: zawroty głowy, [[kurcz]]e, [[śpiączka]]<ref name="mowszowicz_1990"/>. Śmierć następuje w wyniku ośrodkowego porażenia oddechu<ref name=henneberg/>. Przypisywano kąkolowi zwiększanie podatności na zachorowanie na [[trąd]]<ref name=firbank/>.
 
▲: Dawniej zatrucia mąką, chlebem i [[Kawa zbożowa|kawą zbożową]] zanieczyszczonymi kąkolem zdarzały się i miały charakter masowy. Współcześnie w krajach o wyższej kulturze rolnej zatrucia są rzadkie. Zdarzają się w przypadku zjedzenia nasion przez dzieci, zdarzały się także w wyniku dodania kąkolu do [[wódka|wódki]] (saponiny zwiększają resorpcję czyli działanie alkoholu)<ref name=henneberg/>.
▲: Zasiedla tereny nizinne. W Wielkiej Brytanii nie był notowany powyżej 600 m n.p.m. Najwyższe stanowiska w [[Alpy|Alpach]] miał na 1140 m n.p.m.<ref name=firbank/> W Polsce na [[Gubałówka|Gubałówce]] sięgał 1025 m n.p.m., poza tym w [[Karkonosze|Karkonoszach]] do 650, w [[Tatry|Tatrach]] do 930, a w [[Bieszczady Zachodnie|Bieszczadach Zachodnich]] do 460 m n.p.m.<ref name=jasiewicz/>
▲: W przypadku zwierząt, obecność 2–5 nasion kąkola na 1000 ziarniaków zboża stanowiących paszę spowodować może padnięcie bydła i drobiu, a w przypadku [[Świnia domowa|świń]] wystarczy nawet 1 nasiono na 1000 ziarniaków zbóż<ref name=firbank/>.
 
=== Fitosocjologia i relacje międzygatunkowe ===
▲: W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych [[gatunek charakterystyczny]] dla rzędu (O.) ''[[Centauretalia cyanii]]''<ref>{{cytuj książkę|imię=Władysław |nazwisko=Matuszkiewicz |tytuł=Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski|miejsce=Warszawa |rok=2006 |wydawca= Wyd. Naukowe PWN|isbn = 83-01-14439-4}}</ref>. Ze względu na znaczące zmiany w zbiorowiskach chwastów, jakie nastąpiły w ciągu minionego wieku, kompozycja gatunkowa zbiorowisk z udziałem kąkola także uległa w tym czasie zmianie<ref name=firbank/>. Kąkol bardzo źle znosi konkurencję [[Gorczyca biała|gorczycy białej]]. Młode rośliny kąkola zjadane są przez [[królik europejski|króliki]]. Nie jest znana [[mikoryza]] u tego gatunku<ref name=firbank/>.
 
== Zmienność ==
[[Plik:Agrostemma githago 'Sakuragai'1.jpg|mały|Białokwiatowa odmiana uprawna 'Sakuragai']]
Wyróżnia się trzy [[odmiana (biologia)|odmiany]]<ref name=firbank/>:
* var. ''githago'' – odmiana typowa;
Linia 75 ⟶ 86:
 
== Zagrożenia i ochrona ==
Gatunek umieszczony na polskiej czerwonej liście w kategorii '''[[gatunek bliski zagrożenia|NT]]''' (bliski zagrożenia)<ref>{{Cytuj książkę | autor =Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.| tytuł =Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants | wydawca =Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk | miejsce =Kraków | rok =2016 | strony = | isbn =978-83-61191-88-9}}</ref>. Był pospolitym [[chwast]]em zbóż. Wymienia go np. ''[[Biblia Jakuba Wujka]]'' ([[Ewangelia Mateusza|Mt]] 13,25)<ref name=rb>{{Cytuj książkę |nazwisko= Włodarczyk|imię= Zofia |tytuł=Rośliny biblijne. Leksykon |wydawca=Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN |miejsce= Kraków|rok=2011 | |isbn= 978-83-89648-98-3}}</ref>. W związku z postępem w zakresie [[Ochrona roślin|ochrony roślin]] (zwalczania chwastów), gatunki takie jak kąkol spotykane są w wielu rejonach coraz rzadziej. W celu zachowania [[różnorodność biologiczna|różnorodności biologicznej]] zakładane są dla ginących gatunków chwastów (w Polsce los podobny do kąkola spotyka np. [[miłek letni|miłka letniego]]) specjalne [[ogródki chwastów]]. W Polsce zajmuje się tym np. [[Klub Przyrodników]] i [[Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu]]<ref name=nowak/>.
 
== Zwalczanie ==
Jeszcze do początku XX wieku zalecanym sposobem na ograniczenie występowanie kąkola w uprawach było ręczne pielenie upraw, [[płodozmian]] i starannie wykonywane zabiegi agrotechniczne ([[uprawa pożniwna]] i [[uprawa przedsiewna|przedsiewna]])<ref name=firbank/><ref name="tymrakiewicz"/> oraz „chędożenie” ziarna zbóż od nasion chwastów<ref name=kluk/>. Usunięcie siewek kąkola do lutego (w Europie Zachodniej) skutkowało wyeliminowaniem wpływu chwastu na plon gatunku uprawianego. Prace ręczne nie pozwalały jednak na skuteczne wyeliminowanie tego chwastu z upraw<ref name=firbank/>. Dopiero rozwój technik oczyszczania nasion przed siewem spowodował radykalny spadek udziału obecności kąkola, a z czasem zagrożenie jego całkowitym zniknięciem<ref name=firbank/>.
 
Kąkol jest odporny na działanie [[herbicydy|herbicydów]], w tym na [[Kwas 2,4-dichlorofenoksyoctowy|2,4-D]]. Skuteczne są preparaty zawierające [[bromoksynil]]. Ogranicza obecność kąkola także duże zagęszczenie roślin uprawianych<ref name=firbank/>.
Linia 97 ⟶ 108:
 
Wspominany jest w ludowych pieśniach miłosnych – „''Kąkolu, kąkolu, nie siej się po polu; Bo cię panny lubią, na wianki cię skubią”<ref name="kujawska"/>.
 
Kąkol symbolizuje [[chwast]] w ''[[Biblia Jakuba Wujka|Biblii Jakuba Wujka]]'' ([[Ewangelia Mateusza|Mt]] 13,25)<ref name=rb>{{Cytuj książkę |nazwisko= Włodarczyk|imię= Zofia |tytuł=Rośliny biblijne. Leksykon |wydawca=Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN |miejsce= Kraków|rok=2011 | |isbn= 978-83-89648-98-3}}</ref> oraz w ''Dialogach'' [[Grzegorz I|Grzegorza I]] (''Gdy więc tego samego rodzaju grzesznicy są skazywani na tegosamego rodzaju kary, to aniołowie, który im wyznaczają miejsce kaźni, jakby wiążą kąkol na spalenie'')<ref>{{Cytuj pismo | autor = Jerzy Lachowicz | tytuł = Angelologia św. Grzegorza Wielkiego (540-604) | czasopismo = Studia Teologiczne | wolumin = 12 | strony = 153-186 | data = 1994}}</ref>.
 
== Przypisy ==
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Kąkol_polny”