Kąkol polny: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
drobne merytoryczne, drobne redakcyjne |
drobne redakcyjne |
||
Linia 51:
=== Właściwości biochemiczne ===
Cała roślina jest [[Rośliny trujące|trująca]], zarówno dla ludzi, jak i koni, bydła i świń<ref name=bohne>{{Cytuj książkę |imię=Burkhard |nazwisko=Bohne |imię2=Peter |nazwisko2=Dietze |tytuł=Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących |wydawca=Bellona, Spółka Akcyjna |miejsce=Warszawa |rok=2008 |isbn =978-83-11-11088-5}}</ref>. Nasiona (zwłaszcza [[zarodek]] i [[liścień|liścienie]]<ref name="mowszowicz_1990"/>) zawierają trującą, kwaśną [[Saponiny|saponinę trójterpenową]] – [[gitagina|giteginę]], której jest do 5–7% w [[sucha masa|suchej masie]]<ref name=firbank/>, czasem nawet do 14%<ref name=henneberg>{{Cytuj książkę | autor = Maria Henneberg, Elżbieta Skrzydlewska (red.) | tytuł = Zatrucia roślinami wyższymi i grzybami | wydawca = Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich | miejsce = Warszawa | data = 1984 | strony = 172-174 | isbn = 83-200-0419-5}}</ref>. Zawartość ta jest zmienna w zależności od warunków środowiska<ref name="mowszowicz_1990"/>. [[Mąka]]
W przypadku zwierząt, obecność 2–5 nasion kąkola na 1000 ziarniaków zboża stanowiących paszę spowodować może padnięcie bydła i drobiu, a w przypadku [[Świnia domowa|świń]] wystarczy nawet 1 nasiono na 1000 ziarniaków zbóż<ref name=firbank/>.
Linia 60:
[[chwast|Chwast segetalny]] – gatunek występujący niemal wyłącznie w [[agrocenoza|uprawach rolnych]]. Dawniej był pospolitym [[chwast]]em, głównie [[zboża|zbóż]], najczęściej [[Pszenica|pszenicy]] i [[żyto|żyta]]<ref name=firbank/>, zwłaszcza w [[Rośliny ozime|oziminach]]<ref name=jasiewicz/>. Często rośnie też w uprawach [[Wyka kosmata|wyki kosmatej]] (ozimej)<ref name="domanska188">{{Cytuj książkę | autor = Helena Domańska | tytuł = Chwasty i ich zwalczanie | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne | miejsce = Warszawa | data = 1980 | strony = 188}}</ref>. Rzadko rośnie w uprawach innych [[Rośliny strączkowe|roślin strączkowych]] i [[Rośliny okopowe|okopowych]]. Nigdzie już nie spotyka się go w środowisku naturalnym. Rzadko spotykany w sąsiedztwie pól – na przydrożach, w żywopłotach. W Szwecji obserwowany był na stromym, piaszczystym i erodującym stoku<ref name=firbank/>.
Rośnie na wszelkich glebach, na których uprawiane są rośliny, którym towarzyszy. Mogą to być gleby piaszczyste, ilaste, gliniaste (według niektórych źródeł – te preferuje<ref name="mowszowicz_1990"/>), wapienne i dobrze przewietrzone<ref name=firbank/>. Należy do gatunków obojętnych w stosunku do [[odczyn gleby|odczynu gleby]] i zawartości [[azot]]u<ref name="podbielkowski">{{Cytuj książkę | autor = Zbigniew Podbielkowski, Maria Podbielkowska | tytuł = Przystosowania roślin do środowiska | wydawca = Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne | miejsce = Warszawa | data = 1992 | strony = 213 | isbn = 83-02-04299-4}}</ref>, ale preferuje gleby słabsze, słabo próchniczne i nienawożone mineralnie<ref name="rynek">{{Cytuj stronę | url = http://www.rynek-rolny.pl/artykul/kakol-polny-opis-zdjecia-i-skuteczne-zwalczanie.html | tytuł = Kąkol polny - opis, zdjęcia i skuteczne zwalczanie | autor=Katarzyna Kaźmierczak | opublikowany = rynek-rolny.pl | data dostępu = 2018-03-19}}</ref>. Nie rośnie na glebach zbitych, na których stagnuje woda. [[siewka|Siewki]] dobrze rozwinięte potrafią znieść mrozy do -15 °C, ale słabsze giną. Siewki kiełkujące na powierzchni gleby
=== Fitosocjologia i relacje międzygatunkowe ===
W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych Europy Środkowej [[gatunek charakterystyczny]] dla rzędu (O.) ''[[Centauretalia cyanii]]''<ref>{{cytuj książkę|imię=Władysław |nazwisko=Matuszkiewicz |tytuł=Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski|miejsce=Warszawa |rok=2006 |wydawca= Wyd. Naukowe PWN|isbn = 83-01-14439-4}}</ref>. Ze względu na znaczące zmiany w zbiorowiskach chwastów, jakie nastąpiły w ciągu minionego wieku, kompozycja gatunkowa zbiorowisk z udziałem kąkola także uległa w tym czasie zmianie<ref name=firbank/>. Kąkol bardzo źle znosi konkurencję [[Gorczyca biała|gorczycy białej]] i roślin uprawianych, jeśli rosną bardzo gęsto<ref name=firbank/>.
Młode rośliny kąkola zjadane są przez [[królik europejski|króliki]] i inne niewielkie [[ssaki]], także przez [[ptaki]] i [[ślimaki]], unikają natomiast
Nie jest znana [[mikoryza]] u tego gatunku. Na pędach kąkola rozwijają się jako pasożyty takie grzyby jak: ''[[Septoria dianthi]]'', ''[[Marssonina delastrei]]'', ''[[Peronospora agrostemmatis]]'', ''[[Puccinia arenarinae]]'', ''[[Taphridium githaginis]]'', ''[[Ustilago superba]]'' i ''[[Ustilago antherarum|U. antherarum]]''<ref name=firbank/>.
Linia 79:
Poza tym populacje z różnych obszarów cechują się różnicami w terminach kwitnienia, średniej liczbie kwiatów i nasion powstających na roślinie<ref name=firbank/>, różnią się wzrostem, długością działek, kształtem i barwą płatków, kształtem torebki. Wszystkie te różnice mają niewielkie znaczenie taksonomiczne, choć były powodem opisywania ras sezonowych lub form<ref name=jasiewicz/>. Wyróżnia się jedną [[forma (biologia)|formę]] o kwiatach białych<ref name=firbank/>.
Nie stwierdzono [[mieszaniec|mieszańców]] międzygatunkowych,
[[Hodowla roślin|Wyhodowano]] różne [[kultywar|odmiany uprawne]] różniące się barwą kwiatów (np. 'Milas', 'Ocean Pearl', 'Purple Queen', 'Rose of Heaven')<ref name="murdoch"/>.
== Nazewnictwo ==
Gatunek opisywany był od czasów średniowiecznych jako ''kąkolica''<ref name="kujawska">{{Cytuj książkę | autor = Monika Kujawska, Łukasz Łuczaj, Joanna Sosnowska, Piotr Klepacki | tytuł = Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych | wydawca = Polskie Towarzystwo Ludoznawcze | miejsce = Wrocław | data = 2016 | strony = 187-188 | isbn = 978-83-64465-29-1}}</ref>, ''kąkolnica czarnucha żytnia''<ref name="kluk">{{Cytuj książkę | autor = Krzysztof Kluk | tytuł = Dykcyonarz roślinny. Tom I | miejsce = Warszawa | data = 1805 | strony = 36}}</ref>, ''czarny kąkol'' (od barwy nasion)<ref name="kujawska"/>, ''czarnucha, firletka kąkol, kąkolnica polna, kąkolnica pospolita''<ref name=majewski/>. W pierwszych wydaniach „Roślin polskich” (1924) opisany został jako ''kąkolnica kąkol''<ref name="szafer">{{Cytuj książkę | autor = Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski | tytuł = Rośliny polskie | wydawca = Książnica-Atlas | miejsce = Lwów, Warszawa | data = 1924 | strony = 226}}</ref>. Zwracano uwagę na powszechne mylenie ''kąkola'',
W drugiej połowie XX wieku ustalona została jedna nazwa zwyczajowa gatunku – ''kąkol polny''<ref>{{cytuj książkę|imię=Zbigniew| nazwisko=Mirek |imię2=Halina |nazwisko2=Piękoś-Mirkowa |imię3=Adam |nazwisko3=Zając |imię4=Maria |nazwisko4=Zając |rok=2002 |tytuł=Vascular plants of Poland - a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski |wydawca=IB PAN |isbn = 83-85444-83-1}}</ref><ref name=jasiewicz/><ref>{{Cytuj książkę | autor = Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski | tytuł = Rośliny polskie | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe | miejsce = Warszawa | data = 1988 | isbn = 83-01-05287-2}}</ref><ref>{{Cytuj książkę | autor = Lucjan Rutkowski | tytuł = Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa | data = 1998 | strony = 148 | isbn = 83-01-12218-8}}</ref>.
Linia 91:
== Znaczenie użytkowe ==
Gatunek przez wieki był problematycznym chwastem upraw zbóż, zatruwającym mąkę z nich wytwarzaną. W średniowieczu typowe zanieczyszczenie mąki wynosiło 10 nasion kąkolu na 1 tysiąc ziarniaków zboża, ale zdarzały się i zanieczyszczenia 10-krotnie większe. Jeszcze na początku XX wieku był jednym z najważniejszych zanieczyszczeń plonów zbóż<ref name=firbank/>. Gatunek stanowił też problem przy zbiorze [[czarnuszka siewna|czarnuszki siewnej]] ze względu na podobieństwo nasion i ich trujące właściwości<ref>{{Cytuj książkę | autor = J. Motyka, T. Panycz | tytuł = Rośliny lecznicze i przemysłowe w Polsce | wydawca = Książnica-Atlas | miejsce = Lwów, Warszawa | data = 1936 | strony = 121}}</ref>. Rozwój technologii pozwalający na skuteczne czyszczenie ziarniaków zbóż praktycznie wyeliminował w ciągu XX wieku problem zanieczyszczenia plonu nasionami kąkola, a w konsekwencji też spowodował ustępowanie gatunku<ref name=firbank/>. Nie ustalono dla gatunku progów szkodliwości ze względu na brak na ogół wpływu gatunku na wielkość [[plon]]u. Przy silnym zachwaszczeniu upraw utrudnia jednak zbiór i obniża jakość mąki<ref name=rynek/> (może być trująca i ciemniejsza<ref name="mowszowicz_1990"/><ref name=woznica1/>, mąka
Dawniej zatrucia mąką, chlebem i [[Kawa zbożowa|kawą zbożową]] zanieczyszczonymi kąkolem zdarzały się i miały charakter masowy<ref name=henneberg/>. Do częstych zatruć dochodziło jeszcze na początku XIX wieku. Dochodziło także do zatruć mięsem zwierząt, które spożyły kąkol<ref name=rynek/>. Współcześnie w krajach o wyższej kulturze rolnej zatrucia są rzadkie. Zdarzają się w przypadku zjedzenia nasion przez dzieci
Kąkol polny uprawiany jest jako roślina ozdobna<ref name=firbank/><ref name=america/>. Zalecany jest do uprawy w tradycyjnych ogrodach przydomowych i jako roślina na obwódki. Niezbyt nadaje się na kwiat cięty – szybko więdnie<ref name="murdoch">{{Cytuj książkę | tytuł = A gardener's guide to annuals | wydawca = Murdoch Books UK Ldt. | miejsce = London | data = 2001 | strony = 14 | isbn = 1-897730-82-9}}</ref>.
W [[ziołolecznictwo|ziołolecznictwie ludowym]] wykorzystywano gotowane liście kąkola do czyszczenia i leczenia [[Wrzód|wrzodów]] i innych chorób skórnych. Dla powstrzymania krwawienia trzymano korzeń kąkola pod językiem. Nasion używać miano jako środka moczopędnego i do „pędzenia miesięcznego”<ref name=kluk/>. Dawniej także przy [[Żółtaczka (medycyna)|żółtaczce]] i [[Glistnica|glistnicy]]<ref>{{Cytuj książkę | autor = Witaold Poprzęcki | tytuł = Ziołolecznictwo | wydawca = Spółdzielnia Pracy Dziennikarzy | miejsce = Warszawa | data = 1989 | strony = 256-257 | isbn = 83-00-02498-0}}</ref>. Kąkol stosowano także do leczenia [[Nieżyt nosa|kataru]] – po utłuczeniu nasion moczono
Nalewka z nasion stosowana jest w [[homeopatia|homeopatii]]<ref name=henneberg/>.
Linia 111:
Jeszcze do początku XX wieku zalecanym sposobem na ograniczenie występowanie kąkola w uprawach było ręczne pielenie upraw, [[płodozmian]] i starannie wykonywane zabiegi agrotechniczne (uprawa pożniwna i przedsiewna niszczy siewki jesienne<ref name=rynek/>)<ref name=firbank/><ref name="tymrakiewicz"/> oraz „chędożenie” ziarna zbóż od nasion chwastów<ref name=kluk/>. Usunięcie siewek kąkola do lutego (w Europie Zachodniej) skutkowało wyeliminowaniem wpływu chwastu na plon gatunku uprawianego. Prace ręczne nie pozwalały jednak na skuteczne wyeliminowanie tego chwastu z upraw<ref name=firbank/>. Dopiero rozwój technik oczyszczania nasion przed siewem spowodował radykalny spadek udziału obecności kąkola, a z czasem zagrożenie jego całkowitym zniknięciem<ref name=firbank/>. Urządzeniem skutecznie oddzielającym nasiona zbóż od kąkola jest [[tryjer]]<ref name=domanska188/>.
Kąkol jest odporny na działanie wielu [[herbicydy|herbicydów]], w tym na [[Kwas 2,4-dichlorofenoksyoctowy|2,4-D]]. Skuteczne są preparaty zawierające [[bromoksynil]]<ref name=firbank/> i [[dikamba|dikambę]]<ref name=rynek/>. Opryski zaleca się wykonywać od pojawienia się
== Uprawa ==
Roślina jest łatwa w uprawie, może się sama rozsiewać i utrzymywać przez wiele lat w ogrodzie<ref name="murdoch"/>.
; Wymagania: Najlepiej rośnie w pełnym słońcu, w miejscach osłoniętych od wiatru, na glebach dobrze przepuszczalnych<ref name="hachette">{{Cytuj książkę | tytuł = Jednoroczne i cebulowe | wydawca = Hachette Livre Polska Sp. z o.o. | miejsce = Warszawa | data = 2004 | isbn = 83-7184-368-2}}</ref>. Na glebach ubogich kwitnie obficie, a zasilanie nawozami może osłabić kwitnienie<ref name="murdoch"/>.
; Rozmnażanie: Przez wysiew nasion od marca, po ustąpieniu mrozów, w rowkach o głębokości 1 cm. Siewki się przerywa w kwietniu tak by uzyskać odstępy 15–30 cm między roślinami. Źle znoszą przesadzanie. Nasiona można wysiewać także jesienią (w październiku) do pojemników, które zimować powinny pod osłonami. Kwiaty wysiane jesienią szybciej zakwitają<ref name="murdoch"/>. Ponieważ zwłaszcza młode rośliny łatwo się pokładają warto kąkola sadzić w grupach, w których rośliny stanowią sobie wzajemnie osłonę i podporę<ref name="hachette"/>.
; Pielęgnacja: Rośliny rosnące w miejscach odsłoniętych wymagać mogą podpór, ponieważ bez nich łatwo się pokładają<ref name="hachette"/><ref name="murdoch"/>. Nie zaleca się nawożenia, natomiast wskazane jest podlewanie w okresach suszy, jednak takimi ilościami wody, by ta nie stagnowała w miejscach uprawy kąkola. W zależności od preferencji można pozwolić kąkolowi rozsiewać się samodzielnie w miejscu uprawy lub można osłaniać owoce torebkami i zbierać nasiona<ref name="murdoch"/> ewentualnie wykopywać rośliny tuż po przekwitnieniu, w celu uchronienia się przed ich rozsianiem<ref name="hachette"/>.
; Choroby i szkodniki: Gatunek odporny i na ogół wolny od chorób i szkodników<ref name="hachette"/>.
== Kąkol w kulturze ==
Linia 129:
Wspominany jest w ludowych pieśniach miłosnych – „''Kąkolu, kąkolu, nie siej się po polu; Bo cię panny lubią, na wianki cię skubią”<ref name="kujawska"/>.
Kąkol symbolizuje [[chwast]] w ''[[Biblia Jakuba Wujka|Biblii Jakuba Wujka]]'' ([[Ewangelia Mateusza|Mt]] 13,25)<ref name=rb>{{Cytuj książkę |nazwisko= Włodarczyk|imię= Zofia |tytuł=Rośliny biblijne. Leksykon |wydawca=Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN |miejsce= Kraków|rok=2011 | |isbn= 978-83-89648-98-3}}</ref> oraz w ''Dialogach'' [[Grzegorz I|Grzegorza I]] (''Gdy więc tego samego rodzaju grzesznicy są skazywani na
== Przypisy ==
| |||