Estonia: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
→‎Turystyka: poprawka 1,500 mld na 1,5 mld
Kalamarnica (dyskusja | edycje)
m drobne merytoryczne, ilustracja
Linia 173:
== Historia ==
{{Osobny artykuł|Historia Estonii}}
[[Plik:Ancient Estonian counties.png|mały|Prowincje średniowiecznej Estonii]]
[[Plik:Estonia1925physical.jpg|thumb|upright=1.3|Mapa fizyczna Estonii z okresu międzywojennego]]
[[Plik:Welles declaration.jpg|thumb|Deklaracja [[Stany Zjednoczone|amerykańskiego]] departamentu stanu, z 1940 r., nieuznająca włączenia Litwy, Łotwy i Estonii do ZSRR i stwierdzająca okupację tych krajów przez obce, sowieckie, wojska. Stany Zjednoczone i większość krajów zachodnich nigdy nie uznały włączenia [[kraje bałtyckie|krajów bałtyckich]] do ZSRR]]
* [[VIII tysiąclecie p.n.e.|8000 p.n.e.]] – najstarsze ślady osadnictwa na terenie Estonii;
* [[III tysiąclecie p.n.e.|3000 p.n.e.]] – osiedlają się plemiona ugrofińskie;
Linia 184 ⟶ 183:
* 1050 – pojawiają się zręby późniejszego miasta [[Tallinn]]a;
* 1154 – arabski badacz [[al-Idrisi]] umieszcza Tallinn w swoim atlasie pod nazwą Qalaven (Kalevan);
* 1208 – [[Niemcy|Niemieccy]] Kawalerowie[[kawalerowie Mieczowimieczowi]] rozpoczynają swoją ekspansję na tereny estońskie (z terenów opanowanej już [[Łotwa|Łotwy]]), początek dwustuletniej walki z Zakonem. Od tego czasu zaczęły się w Estonii długie i bardzo silne wpływy [[Niemcy|niemieckie]], rozpoczęło się niemieckie osadnictwo, panowanie i dominacja nad terytorium Estonii, w miastach rozpoczęła dominować, niemal całkowicie, kultura niemiecka, sytuacja ta trwała setki lat.
[[Plik:Danish Estonia.png|mały|Zasięg władztwa duńskiego w latach 1219-1645]]
* 1219 – duński król [[Waldemar II Zwycięski]] opanowuje północną część Estonii, w tym miasto Tallinn (zob. też [[Flaga Danii|Dannebrog]] – flaga duńska), powstaje [[Księstwo Estonii (1219–1346)|Księstwo Estonii]];
* 1248 – Tallinn (Rewal) zostaje członkiem niemieckiej Hanzy; innymi miastami hanzeatyckimi są Tartu, [[Parnawa|Pärnu]], [[Viljandi]];
* 1248 – Tallinn (Rewal) otrzymuje [[prawa miejskie]]; w XIII w. powstają kolejne miasta: [[Parnawa]], [[Tartu|Dorpat]], [[Haapsalu]], [[Viljandi|Fellin]] i [[Paide]];
* 1343-1345 – powstanie estońskie, Duńczycy sprzedają swoje terytorium kawalerom mieczowym;
* ok. 1285 – miasta Tallinn i Dorpat zostają członkami [[Hanza|Hanzy]]
* 1523 – Tallinn (Rewal) staje się członkiem Ligi Hanzeatyckiej;
* 1343-1345 – powstanie estońskie, Duńczycy sprzedają swoje terytorium kawalerom mieczowym, likwidacja księstwa Estonii;
* 1523-1526 – [[reformacja]] w Estonii;
* 1525 – pojawia się pierwsza książka w języku estońskim (szybko zniszczona z powodu oskarżeń o herezję);
* 1535 – pierwszy katechizm w [[język estoński|języku estońskim]];
* 1558-1583 – [[Wojny inflanckie|wojna o Inflanty]], rozwiązanie zakonu kawalerów mieczowych, Estoniaobszar podzielonadzisiejszej Estonii podzielony między [[Szwecja|Szwecję]] (północ: [[Księstwo Estonii (1561-1721)|Księstwo iEstonii]]), [[Polska|Polskę]] (południe: [[Księstwo Zadźwińskie]]) i Danię (wyspa [[Sarema|Ozylia]]); kraj (po obu stronach granicy) liczy ok. 250 tys. mieszkańców;
* 1598 – w północnej [[Liwonia|Liwonii]] (dzisiejszej południowej Estonii) powstają województwa [[Województwo parnawskie|parnawskie]] i [[Województwo dorpackie|dorpackie]];
* 1600 – [[Inkorporacja terytorium|inkorporacja]] Estonii do [[Polska|Polski]];
* 1600 – [[Zygmunt III Waza]] ogłosił [[Inkorporacja terytorium|inkorporację]] ówczesnej [[Księstwo Estonii (1561-1721)|Estonii]] (dzisiejszej północnej Estonii) do [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej]], wybuch [[Wojna polsko-szwedzka (1600–1611)|wojny polsko-szwedzkiej]]. Na terenie dzisiejszej Estonii Polacy odnosili liczne zwycięstwa: [[Bitwa pod Karksi|pod Karksi]], [[Oblężenie Fellina|Fellinem]], [[Bitwa pod Rewlem|Rewlem]], pod [[Paide|Białym Kamieniem]] (dwukrotnie), [[Bitwa pod Rakvere|Rakvere]] i [[Oblężenie Parnawy|Parnawą]].
* 1629 – [[Szwecja]] opanowuje tereny na północ od [[Dźwina|Dźwiny]] (Daugawy), cała Estonia znajduje się w ich rękach
[[Plik:Tartu Ülikooli peahoone 2014-12.JPG|mały|[[Uniwersytet w Tartu]] współcześnie]]
* 1632 – powstaje [[Uniwersytet w Tartu|Uniwersytet Dorpacki]] (obecnie [[Tartu]]). Estonia liczy ok. 70-100 tys. mieszkańców;
* 1629 – [[Szwecja]] opanowuje tereny na północ od [[Dźwina|Dźwiny]]: (Daugawy),dotychczasową całapolską Estonia znajduje się w ich rękachLiwonię;
* 1632 – powstaje [[Uniwersytet w Tartu|Uniwersytet Dorpacki]], będący (obecnie [[Tartu]])najstarszym, największym i najbardziej prestiżowym uniwersytetem Estonii. Estonia liczy ok. 70-100 tys. mieszkańców;
* 1648 – wyspa Ozylia przechodzi z rąk duńskich do szwedzkich, cały obszar dzisiejszej Estonii w granicach Szwecji, ostateczny koniec władztwa duńskiego w Estonii;
* 1690 – Estonia liczy ok. 350 tys. mieszkańców;
* 1686 – pierwszy elementarz w języku estońskim;
* 1700-1721 – [[III wojna północna|wielka wojna północna]]: Estonia staje się częścią imperium[[Imperium rosyjskiegoRosyjskie]]go, wyznanie luterańskie, administracja niemiecka i status szlachty pozostają niezmienione; Estonia liczy ok. 150-170 tys. mieszkańców;
* 1739 – pierwsza [[Biblia]] po estońsku;
* 1790 – Estonia liczy ok. 500 tys. mieszkańców, składa się z dwóch guberni: [[Gubernia estońska|estońskiej]] (stolica [[Tallinn|Rewal]]/[[Tallinn]]) i liwlandzkiej (stolica [[Ryga]]);
* 1816 – zniesienie [[niewolnictwo|niewolnictwa]] w guberni estońskiej;
* 1819 – zniesienie niewolnictwa w guberni liwlandzkiej;
* 1857-1861 – ukazuje się Kalevipoeg, estoński epos narodowy;
[[Plik:Declaration of Estonian independence in Pärnu.jpg|thumb|upright|leftmały|Ogłoszenie niepodległości Estonii w [[Parnawa|Parnawie (Pärnu)]] w 1918 r.]]
* 1880-1890 – nasila się polityka rusyfikacji;
[[Plik:Estonia1925physical.jpg|thumbmały|upright=1.3|Mapa fizyczna Estoniimiędzywojennej z[[Republika okresuEstońska międzywojennego(1918–1940)|Estonii]]]]
* 1880-1890 – nasila się polityka [[Rusyfikacja|rusyfikacji]];
* 1897 – największymi miastami obszaru dzisiejszej Estonii są [[Tallinn]], [[Tartu]], [[Narwa (miasto)|Narwa]], jednakże populacja żadnego nie przekracza 100 tys.;
* 1918 – zjednoczenie wszystkich ziem estońskich w jedną gubernię estońską;
* 24 lutego 1918 – deklaracja niepodległości [[Republika Estońska (1918–1940)|Estonii]];
* 1918-1920 – zwycięska [[wojna estońsko-bolszewicka]] (|wojna o niepodległość Estonii)]] przeciwko [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosji]] i [[Bałtycka Landeswehra|Niemcom]];
* 1919 – wprowadzenie [[Prohibicja w Finlandii|prohibicji w Finlandii]] powoduje rozwój nielegalnej produkcji i przemytu alkoholu do Finlandii
* 2 lutego 1920 – [[Traktat w Tartu (rosyjsko-estoński)|traktat zw [[Tartu]], [[Rosja]] radziecka uznaje niepodległość Estonii i rezygnuje z „eksportu rewolucji”. Pierwsze wybory do Riigikogu. Uchwalenie konstytucji na wzór szwajcarski: silna pozycja parlamentu, brak głowy państwa, zmiany w prawie uchwalane w referendum. Główne siły polityczne to: socjaldemokraci, prawicowy [[Estoński Związek Ludowy|Związek Ludowy]] oraz centrowe partie drobnomieszczańskie. Większość mieszkańców to Estończycy (86%), ponadto Rosjanie (9%), oraz Niemcy. Liczna mniejszość szwedzka. Wyznaniowo kraj zdominowany przez [[Luteranizm|Kościół luterański]];
* 1924 – [[powstanie]] komunistyczne w [[Tallinn]]ie inspirowane przez [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]];
* 1933 – nowy projekt konstytucji przygotowany przez ELV i zatwierdzony w referendum. Wprowadzenie systemu prezydenckiego: rząd i parlament wykonawcami jego woli. Ostatecznie [[konstytucja]] nie wchodzi w życie;
* 1934 – [[Konstantin Päts]] ze „Związku Ludowego” obejmuje urząd premiera, pracuje nad zmianami w konstytucji, zawiesza działalność parlamentu, stowarzyszeń i partii politycznych (w tym faszystowskiego ruchu wabsów);
* 1934 – Estonia liczy 1 126 416 mieszkańców, w tym 93% Estończyków;
* ''Polityka zagraniczna'': Kraj przyłącza się do powstałej 12.09 w [[Genewa|Genewie]] „Ententy Bałtyckiej”. Ponadto utrzymuje dobre stosunki z [[PolskaII Rzeczpospolita|Polską]], [[Wielka Brytania|Wielką Brytanią]] i krajami skandynawskimi. Poprawnie układają się relacje z [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]];
* 1938 – reforma ustrojowa. Nowa konstytucja. Wybory do dwuizbowego parlamentu. Konstantin Päts zostaje prezydentem.
[[Plik:Welles declaration.jpg|thumbmały|Deklaracja [[Stany Zjednoczone|amerykańskiego]] departamentu stanu, z 1940 r., nieuznająca włączenia Litwy, Łotwy i Estonii do ZSRR i stwierdzająca okupację tych krajów przez obce, sowieckie, wojska. Stany Zjednoczone i większość krajów zachodnich nigdy nie uznały włączenia [[kraje bałtyckie|krajów bałtyckich]] do ZSRR]]
* 23 sierpnia 1939 – [[pakt Ribbentrop-Mołotow]]. Estonia w radzieckiej strefie wpływów.
* 28 września 1939 – Estonia godzi się na stacjonowanie Armii Czerwonej na swym terytorium. Liczba ich przewyższa prawie dwukrotnie liczbę wojska estońskiego (25 tys. : 15 tys.).
Linia 222 ⟶ 229:
* 22 czerwca 1941 – wkroczenie wojsk niemieckich do Estonii spotyka się z pozytywną reakcją dużej części mieszkańców.
* 1944 – Mniejszość szwedzka ewakuowana na wniosek rządu Szwecji do swego kraju.
Powrót** doponowne zajęcie przez [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]], aneksja 5% terytorium z miastem [[Pieczory]] przez [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|RFSRRRosyjską FSRR]]
* 1944-1953 – estoński ruch oporu przeciwko sowieckiej okupacji („[[Leśni Bracia]]”), 15 tys. osób ginie lub umiera z głodu.
* 1944-1990 – na emigracji działa estoński rząd przeciwstawiający się aneksji kraju przez ZSRR (swą siedzibę ma w [[Sztokholm]]ie i [[Oslo]]). Aneksji Estonii nie uznają m.in. [[Stany Zjednoczone]] i [[Watykan]].
Linia 238 ⟶ 245:
* 1995 – powrót postkomunistów do władzy,
* 1998 – początek negocjacji o członkostwo w [[Unia Europejska|Unii Europejskiej]].
[[Plik:Columna de la Victoria de la Guerra de la Independencia, Tallinn, Estonia, 2012-08-05, DD 14.JPG|mały|Kolumna Zwycięstwa, upamiętniająca zwycięstwo nad Rosją i Niemcami w [[Wojna estońsko-bolszewicka|wojnie o niepodległość Estonii]], odsłonięta w 2009 w [[Tallinn]]ie]]
* 1999 – rządy ponownie obejmuje [[prawica]].
* 2001 – postkomunista [[Arnold Rüütel]] wybrany na prezydenta.
Linia 249 ⟶ 257:
== Ustrój polityczny ==
[[Plik:Estonian Declaration of Independence.jpg|thumb|upright|Estońska deklaracja niepodległości, 1918 r.]]
[[Plik:Declaration of Estonian independence in Pärnu.jpg|thumb|upright|left|Ogłoszenie niepodległości Estonii w Parnawie (Pärnu) w 1918 r.]]
{{Osobny artykuł|Ustrój polityczny Estonii}}
[[Plik:Estonian parliament building.jpg|thumb|upright|left|Parlament Estonii]]
Estonia jest republiką wielopartyjną. Ustrój polityczny kraju ukształtowała konstytucja z 1992 roku. Kładzie ona szczególny nacisk na dominację jednoizbowego '''parlamentu''', który nazywa się '''Riigikogu'''. Jest on ciałem legislacyjnym, wybieranym w 5-przymiotnikowych wyborach (proporcjonalnych) na 4 lata z 5% [[próg wyborczy|progiem wyborczym]] dla partii. W parlamencie zasiada 101 deputowanych. Najważniejszymi zadaniami parlamentu, oprócz stanowienia prawa, są:
* zatwierdzanie '''rządu'''
Linia 464 ⟶ 471:
 
== Największe miasta ==
{|align=right cellspacing=5 cellpadding=0 style="margin: 0 0 1em 1em;text-align:center;float:right;"
|-
|[[Plik:Tallinn-hafen.jpg|thumbcenter|200px|[[Tallinn]]220px]]
|[[Plik:Tartu Town Hall 2015.jpg|center|220px]]
|-
|[[Tallinn]]
|[[Tartu]]
|-
|[[Plik:Нарвский замок 3.jpg|thumb|200px|[[Narwa (miasto)center|Narwa]]220px]]
|[[Plik:Kohtla-Järve 2007 4.jpg|center|220px]]
|-
|[[Narwa (miasto)|Narwa]]
|[[Kohtla-Järve]]
|}
{{Osobny artykuł|Miasta Estonii}}
[[Plik:Tallinn-hafen.jpg|thumb|200px|[[Tallinn]]]]
[[Plik:Нарвский замок 3.jpg|thumb|200px|[[Narwa (miasto)|Narwa]]]]
{| class="wikitable"
!Miasto
Linia 493 ⟶ 512:
| align="center"| 17,8%
|-
| align="center"| [[Parnawa|Pärnu]]
| align="center"| 45 500
| align="center"| 36 112
Linia 643 ⟶ 662:
 
=== Turystyka ===
W 2015 roku kraj ten odwiedziło 2,763 mln. turystów (5,3% mniej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 1,5 mld [[dolar amerykański|dolarów]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://mkt.unwto.org/en/publication/unwto-tourism-highlights-2016-edition| tytuł = UNWTO Tourism Highlights, 2016 Edition| autor =| rok = 2016| opublikowany = [[Światowa Organizacja Turystyki|UNWTO]] | strony = 8| język = en | data dostępu = 2016-10-04}}</ref>. Głównym celem turystycznym jest [[Tallinn]] ze [[Stare Miasto w Tallinnie|Starym Miastem]], wpisanym na [[Lista światowego dziedzictwa UNESCO|listę światowego dziedzictwa UNESCO]].
 
== Galeria ==