Historia Chin: Różnice pomiędzy wersjami

Społeczeństwo było podzielone na miejskie i wiejskie. Niewolnictwo, choć istniało, nie odgrywało większej roli. Na czele państwa stał król ([[wang (tytuł)|wang]]), którego prerogatywy religijne były największe. Jego władzę zwierzchnią nad licznymi państewkami lennymi sankcjonował dogmat "„[[mandat Niebios|mandatu niebios]]"” (od czasu dynastii Zhou datuje się charakterystyczny dla władców chińskich tytuł "Syn„Syn Nieba"Nieba”). Pod panowaniem Zachodniej dynastii Zhou nastąpił wzrost potęgi księstw lennych i osłabienie władzy senioralnej.

Za początek Epoki Walczących Królestw chińska tradycja chronologiczna przyjęła rok 475 p.n.e., kiedy rozpadło się dawne królestwo [[Królestwo Jin|Jin]] na państwa [[Państwo Zhao|Zhao]], [[Państwo Wei|Wei]] i [[Państwo Han|Han]]. W III w. p.n.e. o władzę w Chinach walczyło siedem państw: [[Państwo Chu|Chu]], [[Państwo Qin|Qin]], [[Państwo Yan|Yan]], [[Państwo Qi|Qi]], Wei, Zhao i Han. W 256 p.n.e. królestwo Qin położyło kres formalnemu panowaniu dynastii Zhou, w 230 p.n.e. podbiło państwo Han, w 228 Zhao, 225 Wei, 223 Chu, 221 Yan i Qi, jednocząc ostatecznie całe Chiny. Pomimo ustawicznych wojen w Epoce Walczących Królestw nastąpiły pozytywne przemiany gospodarcze i społeczne oraz rozpoczął się niespotykany dotąd rozkwit kultury. Wzrosła znacznie liczba ludności, rozwinęły się miasta, pojawiły się liczne szkoły filozoficzne (stąd czasami epokę tę nazywa się okresem "stu„stu szkół filozoficznych"filozoficznych”), jak np. [[konfucjanizm]] i [[taoizm]]. Zwycięstwo królestwa Qin nad pozostałymi państwami chińskimi nie było przypadkowe. Samo położenie geograficzne dawało mu pewną przewagę: od wschodu ograniczone było przełęczą, którą przebijała się rzeka [[Huang He]], skręcając ku zachodowi, od południa zaś łańcuchem gór; otwarte granice zachodnie i północne były często atakowane przez plemiona niechińskie, ale umożliwiały przenikanie nowych technik i ekspansję. Oddalenie Qin od głównych ośrodków cywilizacji chińskiej sprawiało, że ludność tego królestwa znajdowała się na niższym poziomie kultury i łatwiej poddawała się absolutystycznym rządom swych władców. Między 356 a 348 w państwie Qin wprowadzono wiele reform społecznych i ekonomicznych, opracowanych przez ministra [[Shang Yang]]a, mających na celu przede wszystkim wzmocnienie władzy króla i scentralizowanie państwa. Państwo zostało podzielone na 31 okręgów administracyjnych, co położyło kres starożytnemu podziałowi na [[lenno|lenna]]. Starą arystokrację feudalną zastąpiono szlachtą wojskową, wprowadzono unifikację miar i wag, całemu państwu narzucono dyscyplinę wojskową, zreformowano armię.

By zapewnić sprawne funkcjonowanie państwa, przeprowadzono reformy standaryzujące miary, wagi, pieniądze (w postaci okrągłych monet z kwadratowym otworem), rozstaw osi wozów, a także pisma (tzw. [[pismo małopieczęciowe]]). Autorstwo tej reformy przypisuje się kanclerzowi [[Li Si]]{{odn|Morton|Lewis|2007|s=54}}. Na jego też wniosek przeprowadzono "standaryzację„standaryzację myśli",myśli”. przez [[Palenie ksiąg i grzebanie uczonych|zniszczenie]] w 213 r. dzieł konkurencyjnych wobec legizmu szkół filozoficznych{{odn|Ebrey|2002|s=61}}.

Władzę w podbitych Chinach oparli Mandżurowie na bezwzględnej dominacji elementu mandżurskiego. Chińczycy zostali zmuszeni do noszenia warkoczy jako oznaki poddaństwa wobec Mandżurów. Zdobywcy zachowali swą wojskowo-plemienną strukturę społeczną (podział ludności na [[Osiem Chorągwi]]), przejęli jednak bez zmian chiński system administracyjny (językiem urzędowym oprócz chińskiego stał się także mandżurski). Nowa dynastia doceniła korzyści płynące ze społecznej teorii [[konfucjanizm]]u (imperium Qingów bywa określane mianem "cesarstwa„cesarstwa konfucjańskiego"konfucjańskiego”). Feudalizm biurokratyczny przeżył wówczas szczyt rozwoju, a nieodłącznym elementem życia społecznego stało się [[Łapownictwo|przekupstwo]].

Wojna japońsko-chińska zapoczątkowała faktyczny podział Chin na sfery wpływów obcych mocarstw i prawie nieograniczoną penetrację obcego kapitału w cesarstwie Qingów. W 1897 Niemcy zagarnęły port [[Jiaozhou]] na półwyspie Szantung. Rosja, współzawodnicząc z Japonią, rozszerzyła swe wpływy w Mandżurii i rozpoczęła budowę kolei mandżurskiej. Na mocy traktatu z [[27 marca]] [[1898]] dokonano nowego podziału wpływów: port [[Dalian]] oraz twierdza [[Lüshunkou|Port Artur]] zostały oddane w dzierżawę Rosji na 25 lat, Wielka Brytania "wydzierżawiła"„wydzierżawiła” port Weihai w prowincji Shandong i [[Koulun (półwysep)|Półwyspu Koulun]] (Jiulong). Stany Zjednoczone formalnie odcinały się od działań pozostałych mocarstw w Chinach. Jednak 1899 wystąpiły z [[polityka otwartych drzwi|polityką "otwartych„otwartych drzwi"drzwi”]], oznaczającą przyznanie im takich samych przywilejów, jakie uzyskały inne mocarstwa, a także prawa do swobodnego działania poza strefami wpływów tych mocarstw. Cesarstwo Qingów zostało przekształcone w państwo półkolonialne.

W marcu 1912 uchwalono w [[Nankin]]ie tymczasową konstytucję republiki. W sierpniu tego samego roku Sun Jat-sen założył partię polityczną [[Kuomintang]]{{odn|Fairbank|2003|s=232}}, w której skład weszła [[Tongmenghui|Liga Związkowa]] i inne [[liberalizm|liberalne]] ugrupowania. Wybory 1912-1913 okazały się dla Kuomintangu wielkim sukcesem, partia zdobyła 296 z 596 mandatów w izbie niższej i 123 z 274 w wyższej<ref>Fu, Zhengyuan. (1993). Autocratic tradition and Chinese politics (Cambridge University Press. {{ISBN|0-521-44228-1}}, {{ISBN|978-0-521-44228-2}}). s. 153–154</ref><ref>Ch'ien Tuan-sheng. ''The Government and Politics of China 1912–1949''. Harvard University Press, 1950; rpr. Stanford University Press. {{ISBN|0-8047-0551-8}}, {{ISBN|978-0-8047-0551-6}}. s. 83–91</ref>. W listopadzie 1912 Yuan Shikai zdelegalizował Kuomintang, rozwiązał parlament i wprowadził dyktaturę. Z polecenia Yuana zamordowany został twórca Kuomintangu [[Song Jiaoren]]. Wydarzenie to doprowadziło do wybuchu walki o władzę pomiędzy Sunem i Yuanem. W kraju doszło do drugiej rewolucji, w trakcie której Sun i wojska wierne Kuomintangowi próbowały obalić reżim Yuana<ref>Ernest Young, "Politics„Politics in the Aftermath of Revolution,"” in John King Fairbank, ed., The Cambridge History of China: Republican China 1912–1949, Part 1 (Cambridge University Press, 1983; {{ISBN|0-521-23541-3}}, {{ISBN|978-0-521-23541-9}}), s. 228</ref>.

Armia Narodowo-Rewolucyjna rozpoczęła 9 lipca 1926 działania znane jako "„[[ekspedycja północna]]"”. W marcu 1927 zajęła dolinę rzeki Jangcy od [[Hankou]] do [[Szanghaj]]u. Dowodzący armią generał [[Czang Kaj-szek]], następca Sun Jat-sena, 12 kwietnia 1927 zerwał współpracę z komunistami, dokonał masakr ich zwolenników i utworzył nowy rząd w Nankinie. 1 sierpnia 1927 w Nanchangu wybuchło [[powstanie w Nanchangu|powstanie]] kierowane przez KPCh pod wodzą m.in. [[Zhu De]] i [[Zhou Enlai]]a. Tego samego roku w prowincji Hunan i częściowo w prowincjach: Jiangxi i Guangdong, wybuchło pod przywództwem Mao Zedonga "„[[powstanie jesiennych zbiorów]]"”.

Po opanowaniu Mandżurii, Japończycy uderzyli na Chiny właściwe – 7 VII 1937&nbsp;r., po incydencie na [[Most Marco Polo|Moście Marco Polo]] opodal [[Pekin]]u, rozpoczęła się [[Wojnawojna chińsko-japońska (1937–1945)]].

Rozpoczęcie przez Japończyków 7 grudnia 1941 [[Wojnawojna na Pacyfiku|wojny przeciw Stanom Zjednoczonym]] na [[Ocean Spokojny|Pacyfiku]] odciągnęło część sił japońskich z terenu Chin. Mimo to Japonia w 1944 w trakcie [[Operacjaoperacja Ichi-gō|operacji Ichi-gō]] zajęła prowincje: [[Henan]], [[Hunan]] i [[Kuangsi|Guangxi]]. O klęsce Japonii przesądziło zrzucenie przez Amerykanów bomb atomowych na [[Hiroszima|Hiroszimę]] i [[Nagasaki]] (6 i 9 sierpnia 1945) oraz [[Dalekowschodnia ofensywa radziecka (1945)|włączenie się 8 sierpnia 1945 do działań wojennych ZSRR]] (Armia Czerwona zajęła znaczne obszary północnych Chin).

Po [[Kapitulacja Japonii|kapitulacji Japonii]] 2 września 1945 doszło wskutek mediacji amerykańskiego generała [[George Marshall|George'aGeorge’a Marshalla]] do porozumienia KPCh z Kuomintangiem w sprawie utworzenia rządu koalicyjnego w październiku 1945. Czang Kaj-szek podjął jednak działania zbrojne przeciwko siłom komunistycznym, co zapoczątkowało [[III Rewolucyjna Wojna Domowa|III rewolucyjną wojnę domową]] (1946-1949). Początkowo wojska Kuomintangu odnosiły sukcesy, ale w lipcu 1947 komuniści przeszli do zwycięskiej ofensywy. W zajętym Pekinie Mao Zedong proklamował 1 października 1949 utworzenie [[Chińska Republika Ludowa|Chińskiej Republiki Ludowej]]. Do końca 1949 Chiny zostały opanowane przez siły komunistyczne. Czang Kaj-szek i rząd kuomintangowski znaleźli schronienie na wyspie [[Tajwan (wyspa)|Formoza]], kontynuując Republikę Chińską<ref>Cook, Chris Cook. Stevenson, John. (2005). ''The Routledge Companion to World History Since 1914''. Routledge. {{ISBN|0-415-34584-7}}. s. 376.</ref>.

Także na przełomie 1953 i 1954 odbyły się powszechne wybory do [[Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych|Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych]] (OZPL). W 1954 OZPL uchwaliło konstytucję i wybrało najwyższe organy władzy państwowej. Przewodniczącym ChRL został Mao Zedong, premierem ponownie [[Zhou Enlai]]. Władzę w terenie powierzono lokalnym zgromadzeniom przedstawicieli ludowych. W 1955 Mao Zedong zdecydował się na radykalne skrócenie okresu przejściowego. W latach 1955-1956 skolektywizowano rolnictwo oraz znacjonalizowano pozostałe działy gospodarki. W 1958 Mao Zedong zainicjował politykę przyspieszonych przemian znaną jako "wielki„wielki skok"skok”. Realizacja tej polityki, zwłaszcza próba uzyskania znacznego przyrostu produkcji stali przez wytapianie jej w małych, prymitywnych piecach oraz tworzenie [[komuny ludowe|komun ludowych]], spowodowała gwałtowne pogorszenie się sytuacji gospodarczej Chin i klęskę głodu.

Od początku istnienia na Tajwanie rządu Kuomintangu starcia między oboma państwami chińskimi były negatywne. Pod kontrolą nacjonalistów pozostały oprócz Tajwanu archipelagi [[Zhoushan Qundao|Zhoushan]], [[Dachen]], [[Peskadory]], [[Kinmen]] i [[Mazu Liedao|Mazu]]. W maju 1950 roku wojska Kuomintangu wycofały się z [[Zhoushan Qundao]] celem wzmocnienia obrony Tajwanu<ref name=OPRES>{{cytuj książkę | tytuł = Encyklopedia Historyczna Świata. Tom X| wydawca = Wydawnictwo Opres| miejsce = Kraków| rok = 2002| strony = | isbn = 83-85909-72-9}}</ref>. Chiny Ludowe bardziej odważne czuły się ze względu na fakt iż większość Chińczyków była negatywnie nastawiona do Kuomintangu a Amerykanie będący dotychczasowym sojusznikiem partii byli niechętnie osobie Czang Kaj-szeka, sprzyjając ugodowemu prezydentowi [[Li Zongren]]owi (odsuniętemu od władzy przez Czanga po ewakuacji na Tajwan)<ref name="OPRES"/>. Prezydent USA [[Harry Truman]] ogłosił, że Stany Zjednoczone nie będą mieszać się w spór wokół [[Cieśnina Tajwańska|Cieśniny Tajwańskiej]] i nie będą interweniować w przypadku inwazji komunistów na Tajwan. Sytuację zmienił wybuch wojny koreańskiej – Truman wysłał wówczas flotę z zadaniem neutralizacji Cieśniny Tajwańskiej<ref name=Polit/>. Zapobiegło to ewentualnej komunistycznej inwazji, a jednocześnie uniemożliwiało głoszony przez Czanga "powrót„powrót na kontynent"kontynent”<ref name=Polit/>. Rząd ChRL oskarżył oficjalnie USA o okupację chińskiego terytorium. Wokół Cieśniny narastał coraz ostrzejszy kryzys. 2 grudnia 1954 roku USA i rząd w Tajpej zawarły traktat sojuszniczy, w którym Stany Zjednoczone zobowiązały się do obrony Tajwanu i [[Peskadory|Peskadorów]], nie uwzględniając jednak kontrolowanych przez KMT wysepek u wybrzeży Chin<ref name=Polit/>. Mao wykorzystał lukę w tajwańsko-amerykańskim sojuszu i 18 stycznia następnego roku jego oddziały dokonały na wysepkę [[Yijiangshan]] u wybrzeży [[Zhejiang]]u. Oddziały wierne ChRL rozbiły tajski garnizon<ref name=Polit/>. [[Kongres Stanów Zjednoczonych]] upoważnił prezydenta [[Dwight Eisenhower|Eisenhowera]] do użycia sił zbrojnych w celu zabezpieczenia suwerenności Tajwanu<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = | imię = | autor link = | tytuł = Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki. Tom 5| wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN| miejsce = Warszawa | rok = 1995| strony = | isbn = 83-01-11894-6}}</ref> do czego jednak nie doszło a Tajwańczycy z pomocą USA ewakuowali cały archipelag Dachen, który w ten sposób przeszedł bez walki pod kontrolę komunistów. Chińska interwencja zakończona sukcesem wzmogła wojowniczą retorykę Mao który określił wówczas USA mianem ''[[papierowy tygrys|papierowego tygrysa]], na którego należy patrzeć z góry''<ref name=Polit/>.

Konflikt odżył w sierpniu 1958 roku gdy nadbrzeżne baterie ChRL niespodziewanie otworzyły intensywny ogień na wyspy [[Kinmen]] i [[Mazu Liedao|Mazu]]<ref name=Polit>{{cytuj książkę |nazwisko = Polit| imię = Jakub| autor link = | tytuł = Chiny| wydawca = Wydawnictwo Trio| miejsce = Warszawa| rok = 2004| strony = | isbn = 83-88542-68-0}}</ref>. W odpowiedzi rząd Stanów Zjednoczonych natychmiast skierował do Cieśniny Tajwańskiej ciężką flotę; USA znalazły się na granicy konfliktu zbrojnego z Chinami. Do konfrontacji obu stron jednak nie doszło, a Chińczycy ograniczyli ostrzał do dni parzystych i udzielili rządowi amerykańskiemu łącznie ponad 400 "poważnych„poważnych ostrzeżeń"ostrzeżeń”<ref name=Polit/>. Niespodziewanie największy sojusznik Chin, ZSRR, zadeklarował, że solidarność z ChRL dotyczy jedynie obrony jej terytorium, ale nie inwazji na Tajwan, co później stało się jedną z przyczyn rozłamu chińsko-radzieckiego<ref name=Polit/>. Konfrontacja zbrojna ograniczyła się do walk myśliwców chińskich [[MiG-15]] z tajwańskimi [[North American F-86 Sabre|F-86]]<ref name=Polit/>. Dążący do zachowania [[Status quo (termin)|status quo]] Amerykanie ogłosili w stosunku do Tajpej podobną deklarację jak Moskwa wobec Pekinu, zobowiązując się bronić niezależności rządu na Tajwanie, lecz nie pozwalając na inwazję kontynentu<ref name=Polit/>. W obliczu patowej sytuacji armia chińska 5 października zaprzestała ostrzału pozycji tajwańskich kończąc tym samym trwającą od początku lat 50. groźbę chińskiej interwencji na wyspie<ref name=Polit/>.

Na przełomie 1959 i 1960 nastąpiła zmiana chińskiej polityki zagranicznej. Współpraca pomiędzy Chinami a ZSRR i państwami bloku sowieckiego, z powodu rywalizacji KPCh i KPZR o prymat w światowym ruchu komunistycznym, została zawieszona. Przyczyną rozłamu między ChRL a ZSRR był m.in. konflikt pomiędzy Mao Zedongiem a [[Nikita Chruszczow|Nikitą Chruszczowem]]. Mao uważał nowego lidera ZSRR za tego, który zatracił rewolucyjne ideały<ref>Gaddis 2005, s. 142</ref>. Z drugiej strony Chruszczow, w kontekście stosunku do wojny jądrowej, określił Mao jako "szaleńca„szaleńca na tronie"tronie”<ref>Kempe, Frederick (2011). Berlin 1961. Penguin Group (USA). s. 42. {{ISBN|0-399-15729-8}}.</ref>. Od 1958 oba mocarstwa nie szczędziły sobie krytyki. Sowieci oskarżali Chińczyków o nacjonalizm, a Chińczycy Rosjan – o [[rewizjonizm]]. Chiny skrytykowały m.in. wznowienie przez ZSRR stosunków dyplomatycznych z [[Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii|Jugosławią]], rozwiązanie [[Kominform]]u i doktrynę [[pokojowe współistnienie|pokojowego współistnienia]]. W atmosferze narastającego konfliktu ZSRR zerwał w 1959 porozumienie o dostawie do Chin technologii wojskowych i broni atomowej. Chińczycy natomiast odmówili zgody na budowę na swoim terytorium radzieckiej rozgłośni radiowej i odrzucili plany utworzenia wspólnej marynarki wojennej<ref>{{cytuj książkę | tytuł = Encyklopedia Historyczna Świata. Tom X| wydawca = Wydawnictwo Opres| miejsce = Kraków| rok = 2002| strony = 143| isbn = 83-85909-72-9}}</ref>. Rozłam został ostatecznie przypieczętowany w lecie 1960. Wówczas rząd Chin usunął z kraju wszystkich radzieckich ekspertów<ref name=Polit230>{{cytuj książkę |nazwisko = Polit| imię = Jakub| tytuł = Chiny| wydawca = Wydawnictwo Trio| miejsce = Warszawa| rok = 2004| strony = 230-231| isbn = 83-88542-68-0}}</ref>. Na naradzie partii komunistycznych i robotniczych świata w Moskwie w 1960 delegacja KPCh potępiła politykę "pokojowego„pokojowego współistnienia"współistnienia”. Jeszcze w tym samym roku Chińczycy opublikowali zbiór ''Niech żyje leninizm'', który rozkolportowany został też poza granicami Chin. Ukazanie się tej pracy uważane jest za początek chińskich prób zdobycia hegemonii w ruchu komunistycznym. Od 1960 Chińczycy rozpoczęli swoją ofensywę, próbując wykorzystywać do tego przeróżne okazje, a przede wszystkim agitując na rzecz maoizmu na forach takich organizacji, jak: [[Światowa Federacja Związków Zawodowych]], [[Światowa Federacja Młodzieży Demokratycznej]] czy Światowa Federacja Kobiet{{odn|Janicki|1981|s=150}}. Do pierwszej konfrontacji maoistów z pozostałymi przedstawicielami ruchów komunistycznych doszło w listopadzie 1960 na naradzie 81 partii robotniczych i komunistycznych. Delegaci z Chin zakwestionowali tezy o możliwości pokojowej budowy socjalizmu i strategię innych partii{{odn|Janicki|1981|s=150}}.

W 1961 Zhou Enlai na XXII Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego skrytykował KPZR i przeciwstawił hasła maoistowskie hasłom radzieckim. Podobną taktykę przyjęły delegację chińskie na innych zjazdach partii komunistycznych. W 1962 w organie KPCh, [[Renmin Ribao]], ukazał się artykuł, który przedstawił ruch robotniczy jako dzielący się na rewizjonistów (większość) i rewolucjonistów (mniejszość). Na naradzie partii komunistycznych z 1960 okazało się, że większość ugrupowań odrzuca maoizm. 14 czerwca 1963 Chińczycy wysłali do Komitetu Centralnego KPZR 25-punktowy list, w którym domagali się zaakceptowania przez partię radziecką postulatów maoistycznych. KC KPZR podjął się prób dyskusji z Chińczykami, lecz zostały one przez stronę chińską odrzucone. Po nieudanych rozmowach, KC KPZR rozesłał listy do organizacji partyjnych, w których poinformował o tym, że Chńczycy dążą do narzucenia ruchowi komunistycznemu swojego punktu widzenia, który został określony przez KC KPZR jako sekciarski i dogmatyczny{{odn|Janicki|1981|s=150-152}}<ref>''Zagadnienia Międzynarodowego Ruchu Robotniczego'', z. 6, PAP, Warszawa 1964, s. 21</ref>. W 1963 prasa chińska oskarżyła ZSRR o restaurację [[kapitalizm]]u, a w 1964 ChRL wystąpiła z pretensjami terytorialnymi wobec ZSRR. Równocześnie głoszono, że centrum rewolucji światowej przesuwa się do Chin ("Wiatr„Wiatr ze wschodu przeważa nad wiatrem z zachodu"zachodu”)<ref>Andrzej Halimarski, Trzy kręgi polityki zagranicznej Chin, Warszawa 1982, s. 78, 213</ref>.

Konflikt nasilił się w połowie lat 60. XX w. Chiny uznały wówczas dotychczasową pomoc radziecką za zbyt małą, wysunęły także pretensje terytorialne wobec terenów zagarniętych przez carską Rosję w XIX wieku ([[Kraj Nadmorski]], [[Władywostok]]). Doszło do starć na linii brzegowej, które miały też przesunąć się na pustynny teren [[Kazachstan]]u, gdzie 13 sierpnia w okolicach Żałanoszkol w obwodzie semipałatyńskim granicę przekroczyło 300 żołnierzy Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej. Po godzinnej bitwie Chińczycy wycofali się. Sowieci poinformowali o 2 zabitych i 11 rannych<ref name="interia">{{cytuj stronę|url=http://cristeros1.w.interia.pl/crist/militaria/Strzaly-nad-Ussuri.htm|tytuł=Strzały nad Ussuri|data dostępu=2011-03-27}}</ref><ref>Zbigniew Moszumański, Jolanta Czarnotta-Mączyńska, "„''Ussuri 1969''"”; seria Największe Bitwy XX Wieku, Warszawa, 1997</ref>. W ZSRR rozważano możliwość prewencyjnego ataku rakietowego na chińskie instalacje jądrowe<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = | imię = | autor link = | tytuł = Encyklopedia historyczna świata. Tom VII| wydawca = Wyd. Opres| miejsce = Kraków | rok = 2003| strony = | isbn = 83-85909-80-X}}</ref>. Walki chińsko-radzieckie trwały do końca kwietnia 1969. Zginęło co najmniej 48 żołnierzy radzieckich i być może 1000 Chińczyków. Efektem ubocznym walk było zdobycie przez Chińczyków i poznanie nowego radzieckiego uzbrojenia, w szczególności czołgu T-62 uzbrojonego w działo gładkolufowe o dużej wówczas skuteczności<ref>Ł.A. Kariakin, W.I. Moisjejew, ''Wojennaja tiechnika i woorużenije Kitaja. Wypusk pierwyj. Tanki'', Sarańsk 200, s.108 {{lang|ru}}</ref>.

W okresie międzywojennym lider indyjskiego ruchu niepodległościowego, [[Jawaharlal Nehru]] wiązał z Chinami duże nadzieje. W tych poglądach utwierdziła go wizyta w Chinach i sukces chińskiej rewolucji ludowej. Uważał że władza KPCh pozytywnie wpłynie na relacje tego kraju z Indiami. Indie uznały oficjalnie ChRL 30 grudnia 1949 roku. Nehru poparł włączenie ChRL do ONZ i odmówił uznania Chin za agresora w konflikcie koreańskim<ref>Robert Sherrod (1963). "Nehru„Nehru:The Great Awakening"Awakening”. The Saturday Evening Post 236 (2): s. 60–67</ref>. W 1954 roku Nehru podpisał z Chinami pięć zasad pokojowego współistnienia znanego w Indiach jako ''Pańcza Sila'' (od słowa Pańcza: pięć, Sila: cnoty). Był to zestaw zasad, które regulowały stosunki indyjsko-chińskie, ich pierwsza oficjalna kodyfikacja w postaci traktatu została zawarta w umowie między Chinami i Indiami w 1954 roku. Zostały one zawarte w preambule do umowy między Tybetańskim Regionem Chin a Indiami, podpisanej w Pekinie w dniu 29 kwietnia 1954 roku<ref>Robert L. Hardgrave, Jr., Stanley A. Kochanek ''India: Government and Politics in a Developing Nation'', 2008, s. 503</ref>. W późniejszych latach doszło do chińsko-indyjskich sporów granicznych, ponadto Nehru udzielił [[Azyl|azylu politycznego]] [[Dalajlama|Dalajlamie]]<ref>Ranabir Samaddar ''Refugees and the State:Practices of Asylum and Care in India, 1947-2000'' ,2003, s. 285</ref>. Równocześnie z konfliktem z ZSRR zaostrzył się spór z północny Kaszmir i tzw. [[NEFA]] (Północno–Wschodni Obszar Graniczny; z [[język angielski|ang.]] North–Eastern Frontier Area, współcześnie część indyjskiej stanu [[Arunachal Pradesh]], graniczącego z Bhutanem i Birmą). W wyniku [[Wojnawojna chińsko-indyjska|wojny chińsko-indyjskiej]] w 1962 Chiny zajęły sporne terytorium [[Aksai Chin]]<ref>

{{cytuj książkę |autor=Durga Das|autor link= |inni= Wstęp [[Zakir Hussain (polityk)|Zakir Husain]]|tytuł= Indie. Od Curzona do Nehru i później|url=|wydanie= 1|wydawca= India EU Council|miejsce= Warszawa|rok= 2009|strony= 376-383|rozdział= IV.18. Chiny zdradzają Nehru|id = |isbn= 978-83-9289-490-2|oclc= |doi= |cytat= |data dostępu =}}</ref>. Do normalizacji wzajemnych relacji doszło ponownie w okresie rządów [[Indira Gandhi|Indiry Gandhi]] i trzy letnich rządów Partii Ludowej (1977-1980). Relacje między krajami ponownie ochłodziły się gdy w 1975 roku [[Sikkim]] został włączony w skład Indii<ref>Yogendra Kumar Malik (1988). India: The Years of Indira Gandhi. Brill Publishers. {{ISBN|978-90-04-08681-4}}. s. 120-121</ref> co zostało potępione przez Chiny<ref>Bajpai, G. S. (1999). China's Shadow Over Sikkim: The Politics of Intimidation. Lancer Publishers. p. 210. {{ISBN|978-1-897829-52-3}}.</ref>.

Korzystnie na konflikcie z Indiami wpłynęły relacje Chin z [[Pakistan]]em, szczególnie w okresie w okresie rządów prezydenta Ayub Khana i [[Zulfikar Ali Bhutto|Zulfikara Ali Bhutto]] jako ministra spraw zagranicznych. Bhutto popierał [[polityka jednych Chin|politykę jednych Chin]]<ref>Suraiya, Jug (14 maja 2011). "Dealing„Dealing with a Superpower by Zulfiqar Ali Bhutto"Bhutto”. Bombay Times. The Times Group of India</ref> – Pakistan uznawał ChRL, choć wiele państw w tym okresie za prawowity rząd chiński uznawało rząd Kuomintangu. Gdy w 1964, państwa bloku wschodniego i wielu sojuszników bloku na świecie zerwało stosunki z ChRL ze względu na różnice ideologiczne, Pakistan dalej utrzymywał z Chinami dobre kontakty. Popierał Pekin w Radzie Bezpieczeństwa ONZ i próbował budować mosty między Chinami a Stanami Zjednoczonymi. Bhutto złożył oficjalną wizytę w Pekinie i spotkał się z Mao. Bhutto pomógł Ayubowi wynegocjować z rządem chińskim umowy handlowe i wojskowe. W zamian Chińczycy zgodzili się pomóc Pakistanowi w realizacji projektów militarnych i przemysłowych<ref>Government Officials (1962). Zulfiqar Ali Bhutto's historic visit to China (Television Production). Beijing, People'sPeople’s Republic of China: Government of China and Pakistan</ref>. 2 marca 1963 Bhutto podpisał traktat graniczny z Chinami. Na jego podstawie Chiny zyskały 750 km² Kaszmiru, którego włączenia do swojego państwa domagały się Indie. Gdy w latach 70. Bhutto przejął władzę najpierw jako prezydent, a następnie jako premier, relacje Pakistanu z Chinami zostały poprawione jeszcze znaczniej<ref>Malik, Ahmad Rashid (2009). Pakistan-Japan Relations: Continuity §Convergence and Divergence (1971–1977). United States, Canada, and Pakistan: Routledge Publications. s. 145–190. {{ISBN|0-203-89149-X}}.</ref>.

W 1966 zwolennicy Mao Zedonga proklamowali "„[[Rewolucja kulturalna|rewolucję kulturalną]]"”{{odn|Margolin|1999|s=488}}; politykę regulacji wprowadzoną w celu złagodzenia skutków wielkiego skoku naprzód potępiono jako "odbudowę„odbudowę kapitalizmu",kapitalizmu”. a jej realizatorów Liu Shaoqi i Deng Xiaopinga odsunięto od władzy. Rządy w Chinach przejęło niewielkie grono osób skupionych wokół Mao Zedonga i mianowanego jego następcą marszałka [[Lin Biao]]. Władzę w terenie przejęło wojsko. "Rewolucja„Rewolucja kulturalna"kulturalna” zdezorganizowała życie kraju i spowodowała ogromne ofiary w ludziach. Po śmierci Lin Biao w 1971 premier Zhou Enlai podjął próbę częściowej rezygnacji z celów "rewolucji„rewolucji kulturalnej",kulturalnej”. wspartą przez Deng Xiaopinga, od 1973 ponownie wicepremiera. Ich usiłowania spotkały się z energicznym przeciwdziałaniem radykalnej frakcji w kierownictwie partii. Po śmierci Zhou Enlaia w styczniu 1976, premierem został [[Hua Guofeng]]. W kwietniu 1976 na [[Plac Niebiańskiego Spokoju|placu Tian’anmen]] doszło do pierwszych w ChRL masowych wystąpień ludności z żądaniem porzucenia polityki budowania komunizmu i walki klasowej wysuwanych przez Mao Zedonga. Deng Xiaopinga kolejny raz odsunięto od władzy.

Na skutek rozłamu z ZSRR na świecie powstał szereg organizacji politycznych wyrażających swoje poparcie dla ChRL. Sympatyzujące z Chinami ruchy maoistowskie i promaoistowskie zaczęły działać w Europie Zachodniej i innych rejonach od 1963 roku. Zasilili je głównie byli członkowie partii komunistycznych ale też i osoby które nigdy wcześniej nie miały styczności z ruchem komunistycznym. Organizacje maoistowskie powstały na bazie kół studiów maoistowskich, redakcji pism czy towarzystw przyjaźni z Chinami. KPCh podjęły kroki mające zjednoczyć ruchy maoistowskie które nie odgrywały dużej roli politycznej. W 1968 roku odbyło się międzynarodowe seminarium a wstępna narada konsultacyjna w 1969 roku. Problem ten powrócił w czasie rozmów między KPCh a delegacjami maoistowskimi z okazji 20. rocznicy utworzenia Chin Ludowych. W okresie od 1967 do 69 tworzono partie polityczne o ideologii maoistycznej. Partie jednoczące wcześniejsze grupy maoistów często rozpadały się{{odn|Janicki|1981|s=158-160}}. Wraz z rozłamami w grupach maoistowskich, KPCh postanowiło utworzyć listę organizacji maoistowskich "zalegalizowanych"„zalegalizowanych” czyli takich które popierane były przez władzę Chińskiej Partii Komunistycznej. Niektóre z partii zostały usunięte z listy, m.in. w 1968 roku skreślona została z listy partia belgijska na czele z JacquesemJacques’em Grippym. Niekiedy ruchy promaoistowskie nie miały dużej wiedzy o teorii maoistowskiej miało to miejsce m.in. w czasie paryskich protestów studenckich w 1968 roku gdy studenci nieśli portrety Mao tylko dlatego, że polityk ten uosabiał wzorzec rewolucjonisty. Inne grupy niemaoistowskie odwoływały się do rewolucji kulturalnej lub innych elementów idei maoizmu{{odn|Janicki|1981|s=161-162}}. W środowiskach robotników, głównie cudzoziemskich gdzie maoizm zdobył pełne wpływy kojarzono ten nurt jako ideologię działającą na rzecz równości społecznej i uosobienie walki biednych z bogatymi{{odn|Janicki|1981|s=162}}. W krajach ubogich maoizm działał jako ruch antymieszczańskiej rewolucji chłopskiej czy ideologii antykolonialnej. Maoizm niekiedy działał jako jedna z tendencji sinofilizmu czy zainteresowania Chinami. Grupy takie nie był jednolite ideologiczne, toczyły się wśród nich dyskusje nt. rewolucji kulturalnej. Atakowano samego Mao uważając że liderem Chin powinien być [[Zhou Enlai]] czy [[Liu Shaoqi]]{{odn|Janicki|1981|s=162-163}}<ref>M. Legris, ''Qui sont les "prochinois"„prochinois” en France'' w Le Monde 31,03,1968</ref>. Sytuacja ta doprowadziła do dalszych podziałów i powstania tzw. ortodoksyjnego maoizmu. Jednym przedstawicieli nurtu ''ortodoksyjnego'' był J. Jurqueta który przedstawił prochińskie poglądy na I Kongresie PCMLF w 1968 roku{{odn|Janicki|1981|s=165-166}}.

Po destalinizacji w podobnej sytuacji co Chiny, znalazła się Albania rządzona przez [[Enver Hoxha|Envera Hodżę]]. Hodża odwiedził Chiny i spotkał się z Mao. Po wizycie pomoc Chin dla Albanii wzrosła do 21,6% (w 1955 było to 4,2%)<ref>Elez Biberaj, Albania and China (Boulder: Westview Press, 1986), s. 27.</ref>. W trakcie realizacji trzeciego albańskiego planu pięcioletniego, Chiny udzieliły Albańczykom pożyczek w wysokości 125 mln dolarów na budowę dwudziestu pięciu fabryk chemicznych, hut i instalacji elektrycznych. W porównaniu do dawnych sojuszników Albanii – Jugosławii i ZSRR, Chiny miały najmniejszy wpływ ekonomiczny w Albanii<ref>Elez Biberaj, Albania and China (Boulder: Westview Press, 1986), 40.</ref>. Chiny nigdy nie ingerowały w produkcję gospodarczą Albanii. Technicy chińscy otrzymywali takie same płace jak pracownicy albańscy. Wyglądało to więc inaczej, niż w przypadku techników sowieckich. Stosunki Albanii z ChRL zaczęły się pogarszać po 15 lipca 1971, gdy Chiny odwiedził prezydent Stanów Zjednoczonych, [[Richard Nixon]]. Hodża poczuł się zdradzony. 6 sierpnia wysłał pismo KC Albańskiej Partii Pracy do KC KPCh, w którym nazwał Nixona "szalonym„szalonym [[antykomunizm|antykomunistą]]"”<ref>Enver Hoxha, Selected Works: 1966–1975, vol. 4 (Tirana: 8 Nëntori Publishing House, 1982), 666–667, 668.</ref>.

W 1977 na stanowisko wicepremiera i wiceprzewodniczącego KC powrócił [[Deng Xiaoping]]; na plenum KC 1978 przewagę zdobyli zwolennicy odejścia od "rewolucji„rewolucji kulturalnej"kulturalnej”. W latach 1980-1981 od władzy odsunięto [[Hua Guofeng]]a, jego stanowiska objęli opowiadający się za reformami [[Zhao Ziyang]] (premier do 1987) i [[Hu Yaobang]] (przewodniczący KC i następnie sekretarz generalny KC).

Proces zmian zapoczątkowany w 1978 doprowadził w dziedzinie polityki do potępienia "rewolucji„rewolucji kulturalnej"kulturalnej” oraz rehabilitacji osób wówczas represjonowanych, proklamowano "otwarcie„otwarcie na świat"świat” oraz zapoczątkowanie "socjalistycznej„socjalistycznej gospodarki rynkowej"rynkowej”. Doprowadziło to m.in. do przywrócenia gospodarki rodzinnej w rolnictwie, odrodzenia sektora prywatnego, utworzenia pierwszych [[Specjalne strefy ekonomiczne Chińskiej Republiki Ludowej|specjalnych stref ekonomicznych]] (1979), zezwolenia na inwestycje kapitału zagranicznego w 14 nadbrzeżnych miastach Chin (1984).