Śnieżyczka przebiśnieg: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
Wojtek 1956 (dyskusja | edycje)
drobne redakcyjne
Linia 34:
[[Plik:Galanthus nivalis 'flore pleno' 1.JPG|thumb|240px|Odmiana pełnokwiatowa]]
 
'''Śnieżyczka przebiśnieg''', '''przebiśnieg''' (''Galanthus nivalis'' [[Karol Linneusz|L.]]) – [[gatunek (biologia)|gatunek]] rośliny należący do rodziny [[amarylkowate|amarylkowatych]], [[Gatunekgatunek typowy|typowy]] dla rodzaju ''[[śnieżyczka|Galanthus]]''. W naturze znany z lasów południowej i środkowej Europy, jednak szeroko rozpowszechniony poza zwartym zasięgiem jako roślina ozdobna. Gatunek popularny w uprawie i rozpoznawalny jako symbol [[przedwiośnie|przedwiośnia]]. Także [[Roślinyrośliny miododajne|roślina miododajna]] i [[Roślinyrośliny lecznicze|lecznicza]]. W Polsce podlega [[ochrona gatunkowa roślin|ochronie gatunkowej częściowej]].
 
== Rozmieszczenie geograficzne ==
Linia 45:
; [[Liść|Liście]]: Asymilacyjne liście odziomkowe zwykle dwa, rzadko trzy lub cztery (liście liczniej rozwijają się po przekwitnieniu), sinozielone, mięsiste, [[kształt liścia|równowąskie]], szerokości 4–10 [[milimetr|mm]] i długości początkowo do 9 cm, krótsze od łodygi, później po przekwitnieniu dorastają do 24 cm długości<ref name=dzieje>{{cytuj książkę|autor=[[Marian Nowiński]] |tytuł=Dzieje upraw i roślin ogrodniczych |miejsce=Warszawa |rok=1977 |wydawca=Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne}}</ref>. U nasady objęte są liściem pochwiastym o długości do 6 cm, błoniastym, który pełni funkcję ochronną dla młodych liści asymilacyjnych otulając je od zewnątrz.
; [[Kwiat]]y: Kwiat pojedynczy, pachnący, zwisający na [[szypułka|szypułce]] o długości ok. 3 cm wyrastającej ze szczytu łodygi. W [[pąk]]u okryty dwoma zrośniętymi [[podsadka]]mi, nieznacznie dłuższymi od szypułki (pełnią one funkcję ochronną przed niskimi temperaturami). Podsadki te zrastają się tworząc pochwiasty liść podkwiatowy z dwoma zgrubiałymi, zielonymi krawędziami, pomiędzy nimi i na ich krawędziach błoniasty. [[Okwiat]] dzwonkowaty, o sześciu listkach w dwóch okółkach: trzy zewnętrzne długie do 25 mm (u odmian bywają dłuższe) i szerokie do 8 mm, odstające, eliptyczne, [[barwa biała|śnieżnobiałe]], na szczycie zaokrąglone i kapturkowate. Listki wewnętrzne krótsze, do 11 mm długości, na szczycie sercowato wycięte, z [[barwa zielona|zieloną]] plamką w kształcie greckiej litery Λ przy wycięciu oraz biało zaznaczonymi miejscami przebiegu wiązek przewodzących, między którymi umiejscowione są kanalikowate [[miodnik]]i. Osobny miodnik znajduje się także na szczycie szyjki dolnego, trójkrotnego, jednoszyjkowego [[słupek|słupka]]. Szyjka prosta do 9 mm długości, zakończona niewielkim główkowatym [[znamię (botanika)|znamieniem]]. [[Zalążnia]] zielona wyraźnie widoczna poniżej listków okwiatu, walcowata, ma do 4 mm średnicy. [[Pręcik (botanika)|Pręcików]] jest sześć. Mają 6 mm długości i bardzo krótką, białą nitkę pręcika. Komory pyłkowe mają 5 mm długości, żółty kolor i złączone są w wydłużony i zaostrzony na końcu stożek. Szczyty wydłużonych komór pyłkowych są odgięte, tak że przy lekkim wstrząsie wysypuje się z nich pyłek<ref>{{cytuj książkę|imię=W. |nazwisko=Szafer |tytuł=Kwiaty i zwierzęta |miejsce=Warszawa |rok=1969 |wydawca=Państwowe Wydawnictwo Naukowe}}</ref>.
; [[Owoc]]e: Mięsista, żółtozielona [[Torebkatorebka (botanika)|torebka]] trójkomorowa, pękająca wzdłuż komór. Zawiera 1-15 eliptycznych, białawych [[Nasiono|nasion]], opatrzonych [[elajosom]]ami (cienkościenne wyrostki zawierające [[lipidy]] i [[białka]]<ref name=nasze/>).
; Gatunek podobny: W Polsce przebiśniegi mylone bywają ze [[śnieżyca wiosenna|śnieżycą wiosenną]] (śnieżyczką). Rośliny mają podobny pokrój, jednak u przebiśniegów listki okwiatu są nierówne (zewnętrzne są dłuższe od wewnętrznych), a u śnieżycy wszystkie listki okwiatu są równe, z zielonymi koniuszkami. Poza tym przebiśniegi mają liście szarozielone, a śnieżyca żywo-, ciemnozielone.
 
== Biologia ==
=== Rozwój ===
[[Bylinabylina (botanika)|Bylina]], [[Geofity|geofit]]. Przebiśniegi są jednymi z najwcześniej zakwitających roślin, a ich kwiaty często wyrastają spod [[śnieg]]u. Kwitną od lutego do kwietnia. Są wskaźnikowe dla [[fenologia|fenologicznej]] pory roku – [[przedwiośnie|przedwiośnia]]<ref name=podbielkowski>{{cytuj książkę |nazwisko=Podbielkowski |imię=Zbigniew |nazwisko2=Podbielkowska |imię2=Maria |tytuł=Przystosowania roślin do środowiska |rok=1992 |wydawca=Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne |miejsce=Warszawa |isbn = 83-02-04299-4}}</ref>. Termin kwitnienia jest zróżnicowany w różnych populacjach w zależności od warunków klimatycznych, czego wyrazem jest inny termin zakwitania roślin występujących na różnych wysokościach nad poziomem morza. O ile rośliny rosnące na wysokości poniżej 300 m n.p.m. zakwitły w roku prowadzenia obserwacji 10 lutego, o tyle rosnące powyżej 800 m n.p.m. zakwitały po 16 marca<ref>{{cytuj książkę |nazwisko=Peteremann |imię=Johannes |nazwisko2=Tschirner |imię2=Wolfgang |tytuł=Interesująca botanika |rok=1987 |wydawca=Wiedza Powszechna |miejsce=Warszawa |isbn =83-214-0429-4}}</ref>. Ze względu na kwitnienie w warunkach słabego nasłonecznienia i niskiej temperatury, kwiaty wykazują [[ruchy roślin|ruchy]] [[termonastia|termo-]] i [[fotonastia|fotonastyczne]]. Płatki reagują na zmianę temperatury, stulając się na noc, w dni pochmurne i podczas niskich temperatur, chroniąc słupek i pręciki. Mechanizm tych ruchów polega na szybszym wzroście listków okwiatu po wewnętrznej stronie, co skutkuje ich rozchyleniem się. Przy niekorzystnych warunkach termicznych i świetlnych szybciej rośnie zewnętrzna część listków i kwiat się stula.
 
Kwiaty pachnące miodem zapylane są przez owady, przede wszystkim [[pszczoły]], choć możliwe jest też [[Samopylnośćsamopylność|samozapylenie]]. Owady próbując się dostać do [[nektar (botanika)|nektaru]] trącają kwiat i powodują osypanie się [[pyłek|pyłku]]. Ponieważ szyjka słupka jest dłuższa od pręcików, owad obsypany pyłkiem z poprzednio odwiedzonego kwiatu najpierw dokonuje zapylenia, a dopiero później trąca pręciki i obsypuje się ponownie pyłkiem. Przebiśniegi są najwcześniej kwitnącym gatunkiem w Europie Środkowej dostarczającym pożytku pszczołom<ref>{{cytuj książkę|imię=Renata |nazwisko=Krzyściak-Kosińska |imię2=Marek |nazwisko2=Kosiński |tytuł=Rośliny Polski |miejsce=Poznań |rok=2005 |wydawca=Wydawnictwo Publicat |isbn=83-7341982-9}}</ref>. Zielone plamki na wewnętrznych listkach okwiatu wabią i naprowadzają owady do wnętrza kwiatu, a dodatkowo aktywnie przeprowadzają [[fotosynteza|fotosyntezę]] dostarczając [[asymilaty|asymilatów]] do pozostałej części kwiatu i rosnących [[zalążek|zalążków]]<ref>{{cytuj stronę |url=http://dx.doi.org/10.1016/j.flora.2006.02.003 |rok=2008 |tytuł=Why Snowdrop (Galanthus nivalis L.) tepals have green marks? | autor=Guido Aschan, Hardy Pfanz |opublikowany=Flora – Morphology, Distribution, Functional Ecology of Plants 201, 8 | data dostępu=2009-02-25 |język=en}}</ref>.
 
Przebiśniegi mogą być [[pędzenie|pędzone]] – wystarczy przenieść rośliny w styczniu do pomieszczenia o temperaturze 8–12&nbsp;°C, by otrzymać kwitnące rośliny po 3 tygodniach<ref name=grabowska/>.
Linia 59:
 
=== Cechy fitochemiczne ===
Liście zawierają enzymy: [[Amylazyamylazy|amylazę]], [[dekstrynaza|dekstrynazę]] i [[inwertaza|inwertazę]]. Rośliny są [[rośliny trujące|trujące]] ponieważ występują w nich szkodliwe [[alkaloidy]] (typowe dla przedstawicieli rodziny [[amarylkowate|amarylkowatych]]<ref name=bonenberg>{{cytuj książkę |nazwisko=Bonenberg |imię=Krystyna |tytuł=Rośliny użyteczne człowiekowi |rok=1988 |wydawca=Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych |miejsce=Warszawa |isbn= 83-202-0451-8}}</ref>). Stwierdzono w nich obecność co najmniej 25 alkaloidów, spośród których najliczniejszym w korzeniach jest [[likoryna]] i [[tecetyna]], w cebulach najwięcej jest tecytyny, w liściach likoryny, w kwiatach [[hemantamina|hemantaminy]]<ref>{{cytuj stronę |url=http://dx.doi.org/10.1016/j.bse.2008.04.002 |rok=2008 |tytuł=Phytochemical differentiation of Galanthus nivalis and Galanthus elwesii (Amaryllidaceae): A case study | autor=Strahil Berkova, Jaume Bastidaa, Borijana Sidjimovab, Francesc Viladomata, Carles Codina |opublikowany=Biochemical Systematics and Ecology 36, 8 | data dostępu=2009-02-25 |język=en}}</ref>. Poza tym obficie występują takie alkaloidy jak: [[galantamina]], [[galantyna (alkaloid)|galantyna]], [[leukoina]], [[leukocystyna]], [[niwalidyna]] i [[narcyklozyna]]<ref name=wyk/><ref name=mowszowicz>{{Cytuj książkę | nazwisko=Mowszowicz | imię=Jakub | tytuł=Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych | data=1982 | wydawca=Państ. Wydaw. Rolnicze i Leśne | miejsce=Warszawa | isbn = 83-09-00660-8}}</ref>. W największym stężeniu występują one w cebulkach (tylko w nich stwierdzono [[lektyny|lektynę]]). Spożycie cebul wywołuje odruch wymiotny<ref>{{cytuj książkę |tytuł=Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe |rok=1998 |wydawca= Muza SA |miejsce=Warszawa |isbn = 83-7079-778-4}}</ref><ref>{{cytuj książkę |nazwisko=Świejkowski |imię=Leonidas |tytuł=Rośliny lecznicze występujące w stanie dzikim |rok=1950 |wydawca=Wydawnictwo Polskiego Związku Zielarskiego |miejsce=Kraków}}</ref>, a także biegunkę i zwężenie źrenic<ref>{{Cytuj książkę |imię=Burkhard |nazwisko=Bohne |imię2=Peter |nazwisko2=Dietze |tytuł=Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących |wydawca=Bellona, Spółka Akcyjna |miejsce=Warszawa |rok=2008 |isbn =978-83-11-11088-5}}</ref>. U osób wrażliwych kontakt cebul ze skórą może wywołać reakcję [[alergia|alergiczną]]<ref name=bradley>{{Cytuj książkę | nazwisko=Bradley | imię=Steven | tytuł=Ogród jesienią i zimą | data=2003 | wydawca=Hachette Livre Polska sp. z o.o. | miejsce=Warszawa | isbn=83-7184-166-3}}</ref>. Spożyte przebiśniegi działają trująco na zwierzęta domowe ([[bydło]], [[świnia domowa|świnie]], [[owca domowa|owce]]) powodując utratę przytomności, przyśpieszenie [[tętno|tętna]] i oddechu<ref name=mowszowicz/>. Przebiśniegi zawierają [[lektyny|lektynę]] (GNA) o właściwościach [[mitogen]]icznych<ref name=papaja>{{cytuj stronę |url=http://dx.doi.org/10.1016/j.plantsci.2008.05.007 |rok=2008 |tytuł=Papaya transformed with the Galanthus nivalis GNA gene produces a biologically active lectin with spider mite control activity | autor=Heather R.K. McCaffertya, Paul H. Mooreb, Yun J. Zhu |opublikowany=Plant Science 175, 3 | data dostępu=2009-02-25 |język=en}}</ref>.
 
=== Genetyka ===
Linia 65:
 
== Zmienność ==
; [[Podgatunekpodgatunek|Podgatunki]]: W zależności od ujęcia systematycznego w obrębie gatunku ''G. nivalis'' wyróżnia się kilka drobnych podgatunków występujących na Bałkanach i w Turcji, ewentualnie traktowane są one jak odrębne gatunki (takie ujęcie dominuje we współczesnej literaturze botanicznej, z wyjątkiem wyróżniania subsp. ''cilicicus''):
* ''G. nivalis'' subsp. ''reginae-olgae'' (Orph.) Gottlieb-Tannenhain in Abh. Zool.-bot. Ges. Wien, 2, 4, 32 (1904); Hayek, Prodr. Fl. Bale. 3, 101 (1932) ([[synonim (taksonomia)|syn.]] [[śnieżyczka królowej Olgi]] ''G. reginae-olgae'' Orph. in Atti Congr. Inter. Bot. Firenze, 1874, 214 (1876); Halácsy, Consp. Fl. Graec. 3, 206 (1904)) – wyróżnia się tym, że głąbik zakończony kwiatem pojawia się na miesiąc przed liśćmi we wrześniu. Poza tym podobny do typowego ''G. nivalis'', od którego różni się jeszcze większymi listkami okwiatu (sięgającymi do 4 cm długości). Oryginalny pokrój jest przyczyną rozpowszechnienia tego taksonu w uprawie w krajach o cieplejszym klimacie. Pochodzi z [[Grecja|Grecji]]<ref>{{cytuj książkę |rok=1956 |tytuł=Snowdrops and snowflakes. A study of the genera Galanthus and Leucojum | autor=F.C. Stern |wydawca=The Royal Horticultural Society | strony=48 |język=en}}</ref>.
* podgatunek cylicyjski<ref name=gawrys>{{Cytuj książkę |autor=Gawryś Wiesław | tytuł=Słownik roślin zielnych | data=2008 | wydawca=Officina Botanica | miejsce=Kraków |isbn=978-83-925110-5-2}}</ref> ''G. nivalis'' subsp. ''cilicicus'' (Baker) Gottl.-Tann. (syn. ''G. cilicicus'' Baker) – występuje w południowo-wschodniej [[Turcja|Turcji]] i w [[Liban]]ie. Wyróżnia się krótką szypułką kwiatową (krótszą od podsadek) i sinym zabarwieniem liści,
Linia 90:
 
== Ekologia ==
Występuje na wilgotnych i bardzo wilgotnych [[Glebygleby brunatnoziemne|glebach brunatnych]] właściwych, rzadziej na [[czarne ziemie|czarnych ziemiach]] i [[mady|madach]]. Najlepiej w miejscach z dużą zawartością [[Próchnicapróchnica (humus)|próchnicy]], o odczynie obojętnym. Najchętniej rośnie w cieniu lub półcieniu w wilgotnych [[las łęgowy|lasach łęgowych]] oraz w [[grąd]]ach i [[buczyna]]ch. W polskich górach rośnie po piętro [[regiel górny|górnego regla]], w [[Karpaty|Karpatach]] zwykle w [[buczyna|buczynie]]<ref name=piekos>{{cytuj książkę |imię=Halina |nazwisko=Piękoś-Mirkowa |imię2=Zbigniew |nazwisko2=Mirek ||tytuł=Rośliny chronione|wydawca=Multico Oficyna Wyd. |miejsce=Warszawa |rok=2006 |isbn = 978-83-7073-444-2}}</ref>, w [[Alpy|Alpach]] osiąga wysokość 2200 m n.p.m.<ref name=dzieje/> W zachodniej i północnej części kraju występuje na siedliskach antropogenicznych – w miejscu dawnych osad, parków, cmentarzy. Na stanowiskach rośliny rosną zwykle łanowo w liczbie setek i tysięcy osobników.
 
== Zagrożenia i ochrona ==