Bitwa pod Waterloo: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m MalarzBOT: regeneracja szablonu {{Wojna infobox}} |
|||
Linia 1:
{{Inne znaczenia|
{{Wojna infobox
|nazwa = Bitwa pod Waterloo
Linia 12:
|wynik = zwycięstwo sprzymierzonych
|strona1 = [[I Cesarstwo Francuskie|Cesarstwo Francuskie]]
|strona2 = [[Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii]]<br />[[Królestwo Prus|Prusy]]<br />
|dowódca1 = [[Napoleon Bonaparte]]
|dowódca2 = [[Arthur Wellesley (1. książę Wellington)|Książę Wellington]]<br />
|siły1 = 49 000 piechoty<br />15 750 kawalerii<br />246 dział<br />'''łącznie:''' 64 750 ludzi
|siły2 = 50 000 piechoty<br />12 500 kawalerii<br />156 dział (Anglicy i Holendrzy)<br />60 000 (Prusacy)<br />'''łącznie:''' 122 500 ludzi
Linia 33:
[[Plik:Andrieux - La bataille de Waterloo.jpg|thumb|290px|Walka o farmę]]
[[Plik:Francisco Goya - Portrait of the Duke of Wellington.jpg|thumb|290px|Wellington, mal. F.Goya]]
[[Plik:Detaille - Vive L'Empereur.jpg|thumb|290px|Vive
[[Plik:Detaille - Grenadier Guard.JPG|thumb|290px|Grenadier Starej Gwardii]]
[[Plik:Blücher.jpg|thumb|290px|Gebhard von Blücher]]
Linia 45:
[[Plik:Blucher Wellington i Napoleon (1815).jpg|thumb|290px|[[Gebhard Leberecht von Blücher|Blücher]], Wellington i klęska Napoleona – karykatura z 1815 r.]]
Wieczorem 16 czerwca, po bitwie pod Quatre Bras, stojący wobec korpusu [[Marszałkowie Francji|marszałka]] [[Michel Ney|Neya]] Wellington oczekiwał informacji o wyniku starcia pod Ligny, ale kuriera od Blüchera nie było. Wódz angielski wysłał więc na zwiady huzarów, jednak ci nie natrafili na Prusaków, mimo że otarli się o forpoczty francuskie pod [[Namur
Goniec od Blüchera dotarł do Wellingtona nad ranem 17 czerwca. Prusak pisał w liście, że poniósł porażkę, ale bagatelizował jej rozmiary i obiecywał dołączyć przynajmniej jednym korpusem następnego dnia koło południa. Brytyjski wódz nie uwierzył. Przypuszczał, że armia pruska została rozbita i że w tej sytuacji nie ma szans na utrzymanie dotychczasowych pozycji. O godz. 7.30 rano zarządził odwrót. Bał się, że tu – pod Quatre Bras – jego wojska mogą łatwo zostać okrążone i zniszczone. Na jego szczęście Ney nie zauważył odwrotu armii angielskiej i nie przedsięwziął niczego, by temu przeszkodzić, a podjęty przezeń po godz. 16 atak na Quatre Bras trafił w próżnię.
Linia 51:
Po południu nastąpiło załamanie pogody: zerwał się silny wiatr, zaczął padać ulewny deszcz. Mimo to Francuzom udało się dogonić Anglików pod [[Genappe]], w chwili forsowania [[Dijle]]. Doszło do potyczki kawaleryjskiej, ale nie przeszkodziło to Brytyjczykom w przeprawie i cała ich armia znalazła się bezpiecznie na północnym brzegu rzeki. Za Genappe [[Henry William Paget]], późniejszy lord Uxbridge, powstrzymał marsz kawalerii, by mogła osłonić dalszy odwrót piechoty. W ten sposób piechota bezpiecznie minęła wioskę La Belle Alliance i zajęła pozycje w pobliżu zameczku Hougoumount i farmy La Haye Sainte niedaleko miasteczka [[Waterloo]]. Gdy to nastąpiło, Uxbridge oderwał się od nieprzyjaciela i stanął z jazdą za piechotą.
Armia francuska dotarła wieczorem w okolice farmy Rossomme. Napoleon był zadowolony, że Anglicy gotują się do bitwy. Gdy zorientował się w dodatku, że przeciwnik ma tylko jedną drogę odwrotu przez gęsty las, nabrał przekonania, że łatwo pokona osamotnionego Wellingtona. Cesarz był pewien, że wysłany w pościg za Blücherem 35-tysięczny korpus [[Emmanuel de Grouchy|
== Zestawienie sił ==
Linia 57:
Gdy o 6 rano ustała nocna ulewa, armia angielska zaczęła zajmować wyznaczone pozycje. Wellington z góry odrzucił możliwość obejścia jego flanki przez Francuzów od wschodu, przez tzw. Las Paryski, w związku z czym gros swych sił skoncentrował na zachód od szosy wiodącej do Brukseli. Prawym skrzydłem dowodził lord Hill, centrum młody [[Wilhelm II Holenderski|książę Orański]], a lewym skrzydłem gen. Picton.
Wellington ustawił wojska na grzbiecie niewysokiego wzgórza na południe od wioski Mont Saint Jean. Prawe skrzydło opierało się o zabudowania Hougoumont, centrum o farmę La Haye Sainte, zaś lewe skrzydło miało liczyć na nadejścia
Szyk lewego skrzydła armii brytyjskiej otwierały brygady kawalerii lekkiej generałów Vandelura i Viviana. Na południe od nich, na przedpolu, stanęła brygada Karola-Augusta, księcia [[Saksonia-Weimar|Sachsen-Weimar]] licząca 1200 żołnierzy. W centrum lewego skrzydła, tuż obok kawalerii lekkiej, stanęły hanowerskie brygady pułkowników von Winckego i Besta, liczące razem 4500 ludzi. Dalej stanęła szkocka brygada gen. Packa licząca 2275 znakomicie wyszkolonych, bitnych żołnierzy. Na lewo od Szkotów znalazła się [[Holandia|holenderska]] brygada gen. Bylandta w sile 2300 ludzi. Obok stały brygady gen. Kempta i gen. Lamberta. Odwodem lewego skrzydła była, licząca 1183 szabel, brygada ciężkich dragonów gen.
W centrum, na niewielkiej przestrzeni, Wellington skoncentrował 8 brygad piechoty i 7 brygad kawalerii. Przed pozycjami sił głównych znajdowała się farma La Haye Sainte. Budynki zostały obsadzone przez dwa bataliony lekkiej piechoty [[King’s German Legion|Królewskiego Legionu Niemieckiego]] (KGL), 365 ludzi pod dowództwem majora Baringa. W pierwszej linii stanęło pięć brygad piechoty. Obok brygady Lamberta resztki brygady KGL płk. Omptedy (880 ludzi), a za nią brygada hanowerska gen. Kielmannsegga (2000). Dalej stała brygada gen. Halketta (2320) oraz dywizja gwardii królewskiej gen. Cooka (4127).
Za siłami centrum Wellington zgromadził odwody. Zaraz za oddziałem Omptedy stanęła konna 1 Brygada Gwardii Królewskiej [[
Prawe skrzydło było nieco cofnięte. Głównym zadaniem lorda Hilla było uniemożliwienie Francuzom obejścia pozycji angielskich od zachodu. Główny ciężar obrony prawego skrzydła przypadł brygadzie strzelców gen. Adama (2700) i brygadzie piechoty gen. Mitchella (1761). Szyk zamykała niderlandzka brygada gen.
Artyleria piesza i część artylerii konnej została rozmieszczona na całej linii między brygadami piechoty. Były to w większości działa sześcio- i dziewięciofuntowe oraz pewna liczba 5,5-calowych haubic. Pięć baterii artylerii konnej i baterię rakietników konnych Wellington pozostawił w odwodzie.
Linia 74:
Armia francuska nadciągnęła od południa i rozwinęła się w odległości kilometra od farmy La Haye Sainte na wysokości zabudowań La Belle Alliance. Przed nią otwierała się otwarta, wznosząca się ku wzgórzom przestrzeń.
Na zachód od farmy w pierwszej linii stał II Korpus [[Honoré Charles Reille|
W odwodzie lewego skrzydła znalazły się dwie grupy kawalerii: liczący ponad 3500 szabel III Korpus ciężkiej jazdy gen. [[François Étienne Kellermann|Kellermanna]] (4 pułki kirasjerów, 2 dragonów i 2 karabinierów oraz 2 baterie artylerii konnej). Drugą grupę stanowiła dywizja gwardii konnej pod dowództwem gen. Guyota, w skład której wchodzili dragoni, karabinierzy i żandarmi wyborczy. Razem 1519 szabel w 13 szwadronach.
Na prawo od La Belle Alliance miał swoje pozycje I Korpus [[Jean-Baptiste Drouet
Odwodem prawego skrzydła był IV Korpus ciężkiej kawalerii gen. Milhauda (8 pułków kirasjerów i 2 baterie artylerii konnej w łącznej sile ponad 2600 szabel i 16 dział) oraz 2 pułki lekkiej jazdy gwardii gen. [[Charles Lefebvre-Desnouettes|Lefebvre-Desnouettesa]]. Oba lekkie pułki liczyły w sumie 1971 szabel, a w skład jednego z nich wchodził szwadron [[1 Pułk Szwoleżerów-Lansjerów Gwardii Cesarskiej|szwoleżerów-lansjerów polskich]].
Linia 84:
W drugiej linii, 600 metrów na południe od farmy La Belle Alliance, stał VI korpus gen. Lobau (czteropułkowa dywizja gen. Simmera i dywizja gen. Jeanina złożona z pułku piechoty lekkiej i dwóch pułków piechoty liniowej). Na prawo od drogi stała dywizja lekkiej jazdy gen. Domona (trzy pułki strzelców konnych) i dywizja lekkiej jazdy gen. Subervie (dwa pułki lansjerów i pułk strzelców konnych).
Jeszcze dalej na południe stały piesze pułki [[Gwardia Cesarska|Starej Gwardii]]. Byli to weterani wszystkich napoleońskich wojen. Gwardia piesza składała się z czteropułkowej dywizji grenadierów gen. [[
== Przebieg bitwy ==
[[Plik:Waterloo campaign map.png|thumb|center|500px|Mapa bitwy pod Waterloo]]
Napoleon nie uderzył od razu. Czekał by choć trochę wysechł nasiąknięty wodą, grząski grunt. Bitwa rozpoczęła się więc dopiero o godzinie 11.30 ostrzałem artyleryjskim prawego skrzydła Brytyjczyków. Francuskie pociski orały bruzdy w nieprzyjacielskich kolumnach, szczególnie w wystawionej na ostrzał brygadzie Bylandta<ref>D.Chandler, s. 154.</ref>, ale efekt był daleki od spodziewanego, bowiem wiele pocisków grzęzło w błocie.
=== Walki o Hougoumont ===
Linia 102:
=== Uderzenie na prawym skrzydle i w centrum ===
Tymczasem rozpoczął się ciężki ostrzał pozycji brytyjskich po wschodniej stronie szosy brukselskiej. Pod osłoną ognia 72 dział
O godz. 13.30 I Korpus ruszył do ataku<ref name="Chandler157">D.Chandler, s. 157.</ref>. Nacierało 48 batalionów. Korpus uformowany był skośnie w stosunku do frontu przeciwnika, pierwsza maszerowała dywizja gen. Allixa. Pomiędzy maszerującymi batalionami uwijał się marsz. Ney, który osobiście prowadził oddziały. Miał przełamać obronę ugrupowania gen. Pictona, zdobyć Mont Saint Jean i zablokować reszcie armii brytyjskiej drogę ucieczki.
Pierwsza do akcji weszła dywizja
Tymczasem 3. dywizja piechoty gen. Marcogneta starła się z brygadą gen. Bylandta, która – nie stawiając niemal żadnego oporu – zaczęła cofać się w kierunku Mont Saint Jean. Z wielkim trudem Bylandt zdołał zebrać garstkę ludzi i załatać wyrwę w angielskim ugrupowaniu. W czasie gdy brygada Bylandta wracała na miejsce, Francuzi natarli na brygady Kempta i Packa. Obie jednostki poniosły 16 czerwca pod Quatre Bras spore straty, ale były to jedne z najlepszych oddziałów Wellingtona, wytrzymały impet francuskiego natarcia i same przeszły do kontrataku. Kontrnatarcie poprowadził osobiście gen. Picton, ale zginął. Brytyjczycy mimo utraty dowódcy utrzymali swoje pozycje, a dowództwo nad całym lewym skrzydłem objął Kempt.
Linia 113:
=== Szarże kawalerii ===
Lord Uxbridge postanowił wysłać na pomoc walczącej piechocie dwie brygady swej ciężkiej jazdy: ''Household'' lorda Somerseta i ''Union'' gen.
Pierwsza ruszyła brygada Somerseta i w chwili, gdy angielska jazda weszła w lukę między brygadami Omptedy i
Po odrzuceniu dywizji gen. Wathiera przez dragonów Somerseta, na wschód od farmy Mont Saint Jean do boju weszła brygada gen.
Na drodze pędzącym po zachodniej stronie szosy brukselskiej regimentom jazdy stanęła dywizja gen. Bachelu. Jego żołnierze mieli więcej czasu, w porę utworzyli czworoboki i zdołali odeprzeć atak dragonów, zaś kontrnatarcie świeżych formacji kirasjerów spowodowało odrzucenie Brytyjczyków, którzy ponieśli straty sięgające 40% stanów.
W tym samym czasie po drugiej stronie szosy inne pułki ciężkiej jazdy dotarły do
Tymczasem dywizja gen.
Najbliżej rejonu, w którym walczyły formacje ciężkiej jazdy, były brytyjskie brygady kawalerii generałów Vandeleura i Viviana. Pierwsi na pomoc ruszyli ludzie Vandeleura, którzy szerokim łukiem ominęli obsadzony przez Francuzów rejon Papelotte, jednak nim zdołali udzielić wsparcia walczącym kolegom, zostali zaatakowani przez liczącą 700 ludzi brygadę Gobrechta z dywizji gen. Jacquinota. Brytyjscy dragoni nie zdążyli ustawić się frontem do nacierających Francuzów, zostali pobici i zmuszeni do odwrotu. Po porażce brygady Vandelura do akcji weszła konnica Viviana, ale dostała się pod ogień francuskiej artylerii, a zaraz potem zderzyła się w panice z wycofującymi się ludźmi Vandeleura. Na tym zakończyła się szarża ciężkiej kawalerii brytyjskiej.
Efekt jej szarż był tragiczny dla obu stron. Francuskie prawe skrzydło na pewien okres straciło spoistość i dopiero po pewnym czasie udało się odtworzyć rozbite dywizje. Natomiast Anglicy utracili znaczną część jazdy: dwie najlepsze brygady zostały niemal zniszczone, a dwie następne poniosły znaczne straty. Poświęcenie to nie poszło jednak na marne: udało się powstrzymać atak korpusu
=== Początek końca ===
Gen. Reille podjął nową próbę zdobycia zameczku Hougoumont gdy obie strony zbierały po wschodniej stronie szosy brukselskiej rozbite po szarżach ciężkiej kawalerii oddziały. Do ataku poszły wszystkie trzy dywizje II Korpusu: dywizje Hieronima i Foya uderzyły wprost na Hougoumont, a dywizja Bachelu miała przeprowadzić odciążający atak na farmę La Haye Sainte.
W armii brytyjskiej, szczególnie w jednostkach cudzoziemskich, zaczęły pojawiać się pierwsze sygnały demoralizacji, niektóre oddziały rozpoczęły nawet wycofywać się z zajmowanych pozycji. Książę Wellington swoim spokojem próbował dodawać żołnierzom otuchy w tych ciężkich chwilach. Liczył na nadejście Prusaków, lub – w ostateczności – na nadejście nocy (''
Atak II korpusu rozpoczął się silnym ostrzałem artyleryjskim, który podpalił nietknięte do tej pory drewniane zabudowania Hougoumont. Pod osłoną artylerii dywizje Hieronima i Foya dotarły do zagajnika i rozpoczęły jego oczyszczanie. Wellington wiedział, że załoga nie utrzyma się długo w płonących zabudowaniach, więc wysłał jej na pomoc 2. batalion 3. pułku gwardii pieszej dowodzony przez płk. Hopburna. Gwardziści razem z obrońcami zdołali odeprzeć atak Francuzów i rozpoczęli spychanie przeciwnika na skraj lasku.
Linia 138:
Tymczasem dywizja gen. Bachelu osiągnęła farmę La Haye Sainte, ale celny ogień angielskiej artylerii i gęsty ogień obrońców zatrzymały dywizję. Marsz. Ney, widząc kłopoty żołnierzy gen. Bachelu, postanowił wesprzeć ich uporządkowaną już dywizją gen. Donzelota. Dywizja ta szybko pokonała przestrzeń dzielącą ją od farmy i zaatakowała bramę główną.
Między godziną 15.30 a 16 Ney postanowił ulżyć skrwawionym dywizjom piechoty i przygotował potężne uderzenie jazdy, w którym miało wziąć udział 26 szwadronów kirasjerów. Brygady Omptedy, Kielmannsegga, von Krusego i Halketta sformowały czworoboki (również 26) i oczekiwały przeciwnika. Fala kilku tysięcy francuskich kirasjerów wpadła w przerwy między czworobokami, szukając słabych punktów, ale wszędzie napotykała na las bagnetów. Walka była bardzo zaciekła, obie strony poniosły ciężkie straty, w tym także polscy szwoleżerowie. Jerzmanowski został ranny<ref>M.Kukiel, s. 475.</ref>. Pod naporem jazdy niektóre czworoboki zachwiały się, lecz lord Uxbridge wysłał im na pomoc resztki swojej jazdy, opanowując w ten sposób sytuację.
Atak kirasjerów odciągnął uwagę od farmy i umożliwił dywizjom gen. Bachelu i gen. Donzelota atak na bramę główną. Brama wytrzymała impet uderzenia. Mjr Baring nie ograniczył się do obrony, ale wysłał dwie lekkie kompanie do ogrodu, lecz po ciężkiej walce zostały one kompletnie zniszczone. Próby zdobycia farmy dobiegły końca z chwilą odejścia kirasjerów, którzy po wielu próbach przełamania angielskich pozycji wrócili zdziesiątkowani na pozycje wyjściowe. Nie powiodła się również próba zdobycia Hougoumont. Krwawe walki toczono o każdy metr terenu, aż w końcu Brytyjczykom udało się wyprzeć Francuzów na skraj lasku.
Była godzina 16.30, a w położeniu obu armii nie było widać większych zmian. Cesarz był wściekły na Neya, który bez jego zgody wysłał do boju cały korpus jazdy Milhauda i nie osiągnął powodzenia. ''
Dużo gorzej wiodło się Wellingtonowi w centrum. Dywizje gen. Bachelu i gen. Donzelota bezustannie naciskały na obrońców farmy La Haye Sainte. Gdy żołnierze mjr Baringa wystrzelali całą amunicję, ich dowódca dał rozkaz do odwrotu. Po godzinie 18 na teren farmy wdarła się francuska piechota. Książę Orański nie chciał się pogodzić z utratą farmy i wysłał do kontrataku brygadę płk. Omptedy. Pułkownik, widząc bezsens rozkazu, najpierw odmówił, ale w końcu uległ i poprowadził swoich ludzi do natarcia. Atak skończył się, gdy jeden z batalionów został rozniesiony przez francuskich kirasjerów, a drugi zawrócił na pozycje wyjściowe. W czasie ataku poległ płk. Ompteda. W chwilę późnej również książę Orański został ranny i zniesiony z pola bitwy.
Lord Uxbridge raz jeszcze próbował wesprzeć piechotę i posłał jej na pomoc liczącą 1237 szabel brygadę niderlandzkich karabinierów Tripa. Pułki prezentowały się wspaniale, ale nie miały większej ochoty do walki, co natychmiast wykorzystali kirasjerzy, rozbijając je i odrzucając aż do Mont Saint Jean. Brygada Tripa straciła czwartą część ludzi i nie była już w stanie podjąć tego dnia żadnej akcji zaczepnej. Po porażce niderlandzkich karabinierów lord Uxbridge wysłał do boju hanowerską brygadę huzarów płk. Estorffa. Szarża huzarów zakończyła się fatalnie, gdyż brygada została niemal unicestwiona przez francuskich kirasjerów, a jej resztki w popłochu opuściły pole bitwy. Niektórzy żołnierze dotarli do samej Brukseli, szerząc plotki o zagładzie armii koalicyjnej i nadciągających Francuzach<ref>D.Chandler, s. 158.</ref>.
O godzinie 18.30 nastąpiła chwilowa przerwa w działaniach. Obie armie poniosły ogromne straty, a bitwa była wciąż nierozstrzygnięta. Armia angielska stopniała do połowy stanu z godziny 11. Największe straty poniosła piechota pierwszej linii i ciężka kawaleria. Niektóre bataliony poniosły straty sięgające aż 70% stanów wyjściowych. Również Francuzi mieli mocno wykrwawioną piechotę, zużyte odwody kawalerii i prawie żadnych rezerw.
Towarzysząca przerwie w boju cisza zwróciła uwagę żołnierzy obu stron na narastający huk dział i palbę karabinową od południowego wschodu, daleko na prawym skrzydle francuskim. Tam od półtorej godziny nacierał IV Korpus pruski
=== Prusacy ===
Linia 159:
Około godziny 17 cesarz wysłał przeciw Prusakom VI Korpus gen. Lobau. Francuzi bronili dostępu do [[Plancenoit]], ale przewaga Prusaków rosła i w końcu Lobau zaczął tracić zdobyty teren. Gdy około godziny 18 Prusacy mieli już trzykrotną przewagę w ludziach, Lobau wysłał do Napoleona gońca z prośbą o posiłki.
Cesarz nie chciał oddać Prusakom Plancenoit. Sama miejscowość nie miała większego znaczenia, ale chodziło o uwikłanie Bülowa w krwawe walki uliczne, by zdobyć w ten sposób czas na rozbicie armii Wellingtona. Do Plancenoit cesarz wysłał więc [[Gwardia Cesarska|Młodą Gwardię]] – 4500 ludzi pod dowództwem gen. [[Guillaume Philibert Duhesme|
Dochodziła godzina 19.00. Napoleon postanowił podjąć ostatni atak na pozycje Wellingtona. Jednak zanim to nastąpiło około 19.30 na pole bitwy przybył I Korpus pruski von Zietena i z marszu wszedł do walki, wypełniając lukę między lewym skrzydłem armii brytyjskiej a korpusem Bülowa. Przybycie świeżych sił pruskich dodało animuszu coraz bliższym rejterady żołnierzom armii brytyjskiej, a Wellington, który nie musiał się już martwić się o swoje lewe skrzydło, zaczął koncentrować się na obronie skrzydła prawego, gdzie spodziewał się ataku Gwardii Cesarskiej.
=== Ostatni atak Gwardii ===
Wellington nie dysponował już świeżymi siłami, więc przerzucił z lewego skrzydła jazdę Viviana i Vandelura. Miała być odwodem. W pierwszej linii książę polecił stanąć gwardyjskim brygadom Bynga i Maitlanda oraz brygadzie piechoty liniowej Halketta. W przerwach między brygadami stanęła lekka jazda Granta i Dörnberga. Na prawo od tego ugrupowania stanęły brygady Adama, Mitchella i Chassè'go, a z tyłu brygady płk. du Plata i gen.
Gwardia cesarska weszła do akcji po 19.30. Miała zaatakować w dwóch kolumnach ugrupowanie angielskie między Hougoumont i La Haye Sainte. Korpusy
W czasie przemarszu gwardii z rejonu farmy La Belle Alliance na pozycje wyjściowe do ataku, działania na pozostałych odcinkach frontu nie traciły na sile. Dywizje Hieronima Bonapartego, Foya i Bachelu cały czas próbowały zdobyć Hougoumont, a dywizje korpusu
Napoleon podprowadził bataliony gwardii w kierunku farmy La Haye Sainte i po 400 metrach przekazał dowodzenie Neyowi. Marszałek poprowadził oddziały w kierunku północno-zachodnim, a następnie – już pod ogniem – na północ, wprost na brygady Adama i Mitchella. Gdy Francuzi wspięli się na wzniesienie, w odległości 70 m ujrzeli samotną baterię artylerii. Kanonierzy angielscy oddali salwę z sześciu dział, którym zawtórowały kolejne baterie. W tej samej chwili Wellington wydał brygadzie Maitlanda rozkaz ataku. Ludzie Maitlanda oddali salwę i runęli na kolumnę gwardzistów.
Linia 177:
=== Klęska ===
Gdy centrum armii Wellingtona zaczęło ustępować, co chwilami przypominało paniczną ucieczkę i wydawało się, że bitwa dla Brytyjczyków jest już przegrana, wzdłuż lewego skrzydła francuskiego przebiegł krzyk: ''
Kilka minut po 21 Wellington wydał rozkaz generalnego szturmu na cofających się Francuzów i sam jako pierwszy rzucił się do ataku. Wyrównane walki toczyły się tylko w rejonie Plancenoit, gdzie Lobau wraz z młodą gwardią walczył z Bülowem i Pirchem, ale i on musiał w końcu rozpocząć odwrót. Francuzi próbowali jeszcze zorganizować opór na wysokości farmy La Belle Aliance, ale atak brygady Adama całkowicie ich rozbił. Jedynie gwardia cesarska nie uległa powszechnej panice i cofała się w porządku. Jeden z batalionów gwardii (1 batalion 1 pułku strzelców pieszych gwardii gen. [[Pierre Cambronne|
Wyczerpana całodniową walką armia angielska nie podjęła pościgu i rozpoczęła przygotowania do zasłużonego odpoczynku. Korpusy pruskie ścigały Francuzów przez całą noc i przed nadejściem świtu osiągnęły granice Francji.
Linia 187:
== Zobacz też ==
* ''[[Bitwa pod Waterloo (obraz Jana Pienemana)|Bitwa pod Waterloo]]''
* [[Louis Victor Baillot]]
== Przypisy ==
Linia 195:
== Bibliografia ==
=== Bibliografia ===
* {{cytuj książkę |nazwisko=Chandler |imię=David G. |tytuł=The Illustrated Napoleon |wydawca= |miejsce=New York |rok=1990
* {{cytuj książkę |nazwisko=Kukiel |imię=Marian |autor link=Marian Kukiel |tytuł=Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej 1795-1815 |wydawca= |miejsce=Poznań |rok=1912/repr. 1996
* {{cytuj książkę |nazwisko=Malarski |imię=Tomasz |tytuł= Waterloo 1815 |wydawca=Bellona |miejsce= |rok= 2003
* {{cytuj książkę |nazwisko=Perrett |imię=Bryan |tytuł=The Battle Book |wydawca= |miejsce=New York |rok=1993
* {{cytuj książkę |nazwisko=Żywczyński |imię=Mieczysław |tytuł=Historia powszechna 1789-1870 |wydawca= |miejsce=Warszawa |rok=1979
* {{cytuj stronę| url = http://historycznebitwy.info/bitwy/duze/waterloo1815ne/wstep.php |
* {{cytuj stronę| url = http://napoleonistyka.atspace.com/BATTLE_OF_WATERLOO.htm| tytuł =''Battle of Waterloo''| język = en |
* {{cytuj stronę| url = http://napoleon.org.pl/bitwy/wat.php| tytuł =''Bitwa pod Waterloo''
{{Kontrola autorytatywna}}
|