Okręg Kłajpedy: Różnice pomiędzy wersjami

'''Okręg Kłajpedy''' ([[Język litewski|lit.]] ''Klaipėdos kraštas'', [[język niemiecki|niem.]] ''Memelland'') – północno-wschodniwschodnia fragmentczęść [[Prusy Wschodnie|Prus Wschodnich]] położonypołożona na prawym brzegu [[Niemen|Niemna]], w [[1920]] odłączonyodłączona od [[CesarstwoRepublika NiemieckieWeimarska|Rzeszy Niemieckiej]] wpo wyniku wejściawejściu w życie [[Traktat wersalski|traktatu wersalskiego]], w latach [[1923]]-[[1938]] [[Autonomia|autonomiczna]] część [[Republika Litewska (1918-1940)|Pierwszej Republiki Litewskiej]].

Według spisu niemieckiego z [[1910]] r. na terenach na północ od [[Niemen|Niemna]] ludność litewskojęzyczna stanowiła 48,9% mieszkańców, zaś posługujący się językiem niemieckim nieco więcej – 49,9%. [[Litwini]] dominowali w powiecie [[Szyłokarczma]] (56% ludności), [[Niemcy]] najsilniej reprezentowani byli w [[Kłajpeda|Kłajpedzie]] (90% mieszkańców). W XIX wieku miejscowi Litwini wspierali swoich pobratymców z terenów [[Imperium Rosyjskie]]go – stąd przemycano książki w języku litewskim, a w [[Sowieck|Tylży]] wydawano litewskie czasopismo, jednak bardzo różnili się oni od Litwinów z ''Wielkiej Litwy'' – byli głównie protestantami i byli przywiązani do państwa pruskiego<ref name=wieki>{{cytuj książkę | autor r = Miłosz Zieliński | rozdział = Kukułcze jajo wersalskiej Europy. Kłajpeda w latach 1918-1932| nazwisko = | imię = | nazwisko2 = | imię2 = | tytuł = Mówią Wieki | wydanie = 6/12| wydawca = | miejsce = | rok = 2012 | strony = 22-27 | isbn =}}</ref>.

Postulaty litewskie nie były przez [[Alianci|aliantów]] traktowane poważnie (na terenach wymienionych w żądaniach z lutego 1919 r. [[Litwini]] stanowili 20% ludności), jednak po stronie litewskiej zaangażowała się delegacja polska z [[Roman Dmowski|Romanem Dmowskim]] i [[Ignacy Jan Paderewski|Ignacym Paderewskim]], licząc na ewentualne koncesje dla Polski w kłajpedzkim porcie – zakładano zresztą wciąż związek państwowy [[Warszawa|Warszawy]] z [[Kowno|Kownem]]. Właśnie m.in. dzięki wstawiennictwu Polaków u Francuzów doszło do wydzielenia obszaru na północ od [[Niemen|Niemna]] z [[Kłajpeda|Kłajpedą]] i [[Szyłokarczma|Szyłokarczmą]] oraz powołania pozostającego pod kontrolą aliantów malutkiego okręgu Kłajpedy.

Obwód utworzono na mocy art. 99 [[traktat wersalski|traktatu wersalskiego]], w którym [[RzeszaRepublika Weimarska|Rzesza Niemiecka]] zrzekła się okręgu na północ od rzeki Niemen na rzecz Wielkich Mocarstw, przekazano pod administrację [[Liga Narodów|Ligi Narodów]] – mandat otrzymali jednak nie jak pierwotnie planowano [[Wielka Brytania|Brytyjczycy]], a nieprzychylni Niemcom [[Francuzi]]. Uroczyste przejęcie Kłajpedy przez korpus francuski odbyło się 13 lutego 1920 r.

9 stycznia 1920 roku zostało podpisane porozumienie o przekazaniu [[Kłajpeda|Kłajpedy]] aliantom. Sześć dni później do rejonu wkroczył 21. Samodzielny Batalion Strzelców Pieszych z gen. [[Dominique Joseph Odry]]m na czele, który miał za zadanie pilnować porządku w mieście i na przyległym obszarze. Generał Odry sprawował nie tylko zwierzchnictwo nad francuskim wojskiem, ale stanął również na czele Wysokiego Komisariatu Ligi Narodów w Kłajpedzie. Dopiero po jakimś czasie miejsce Komisarza zajął [[Gabriel Petisné]], oskarżany przez [[Niemcy|Niemców]] i [[Litwini|Litwinów]] o prowadzenie polityki zbyt propolskiej.

Na powstanie republiki kłajpedzkiej nie zgadzali się jednak Brytyjczycy, którzy nie chcieli wzrostu znaczenia Francji w tym rejonie, oraz władze Polski, które nadal popierały Litwinów, licząc, że wcielenie Kłajpedy złagodzi stanowisko [[Kowno|Kowna]] w sprawie zajętego przez Polaków [[Wilno|Wilna]]. Sam rząd Republiki Weimarskiej pogodził się, na zasadzie „mniejszego zła”, ze wcieleniem Kłajpedy do Litwy. Obawiano się bowiem wpływów francuskich w mieście oraz przejęcia kontroli nad Kłajpedą przez Polaków – w ten sposób Prusy Wschodnie wzięte by zostały w kleszcze sojuszu antyniemieckiego (polskie [[Pomorze]] – [[Gdańsk]] pod wpływem Ligi Narodów – protektorat francuski z wpływami polskimi w [[Kłajpeda|Kłajpedzie]]). Zgoda Niemców na włączenie okręgu do Litwy, wynika również stąd, że rząd litewski prowadził na początku lat dwudziestych antypolską politykę, opierając się na bliskiej współpracy politycznej z [[NiemcyRepublika Weimarska|NiemcamiRepubliką Weimarską]] i [[ZwiązekRosyjska SocjalistycznychFederacyjna RepublikSocjalistyczna RadzieckichRepublika Radziecka|ZSRRRosją Sowiecką]]. Jednocześnie okręg z liczną mniejszością niemiecką byłby pretekstem do wtrącania się w sprawy wewnątrz litewskie, a w przyszłości mogły zaistnieć warunki nie tylko do odzyskania miasta, ale i ''zwasalizowania'' całego państwa litewskiego<ref name=wieki />. W dodatku dla Rzeszy Niemieckiej Kłajpeda była potencjalnym przyczółkiem na wschód, ale mało istotnym miastem z punktu widzenia ekonomicznego, natomiast dla Litwy oknem na świat i w [[Berlin]]ie zdawano sobie sprawę, że Litwa traktuje kwestię okręgu priorytetowo.

''Powstanie''Po zainicjowanorozpoczęciu przez [[III Republika Francuska|Francję]] [[Belgia|Belgię]] okupacji wojskowej [[Zagłębie Ruhry|Zagłębia Ruhry]], w odpowiedzi na nie wywiązywanie się Niemiec z płatności [[reparacje wojenne|reparacji]] ustalonych w [[Traktat wersalski|traktacie wersalskim]], Litwini zainicjowali 10 stycznia 1923 r''powstanie'' w Okręgu Kłajpedy. siłamiW akcji uczestniczyły siły przybyłych z Litwy przebranych policjantów, żołnierzy armii regularnej i paramilitarnej organizacji szaulisów, ogółem ok. 1500 osób. Akcja ta została przez władze litewskie skonsultowana z przedstawicielami Niemiec i Rosji Sowieckiej. Broń Litwinom została dostarczona przez Niemców. ''Powstanie'', całkowicie inspirowane przez rząd kowieński, posłużyło jako pretekst do wkroczenia wojsk litewskich do miasta i okręgu w celu „pomocy umęczonym rodakom”. Nie obyło się bez ofiar po obu stronach – ostatecznie żołnierze francuscy otrzymali rozkaz powrotu do koszar, ale [[Paryż]] wysłał im na odsiecz dwa [[torpedowiec|torpedowce]] oraz [[pancernik]] z oddziałem strzelców na pokładzie. Pod koniec stycznia do kłajpedzkiego portu wpłynął też okręt brytyjski oraz inny francuski pancernik, ale nie podjęły działań zbrojnych i nie przerwały akcji Litwinów<ref name=wieki />.

Po długich i żmudnych rokowaniach mocarstwa zachodnie zgodziły się 15 lutego 1923 r. odstąpić okręg [[LitwaRepublika Litewska (1918-1940)|Litwie]], pod licznymi jednakże warunkami (m.in. ochrona i samorząd dla ludności niemieckiej). Dość powszechny jest pogląd, iż zdecydowane zachowanie Litwy w sprawie [[Kłajpeda|Kłajpedy]], przyjęte z dużym krytycyzmem przez kraje zachodnie, przyczyniło się do szybkiego uznania [[Granica polsko-litewska|granicy polsko-litewskiej]] przez [[Rada Ambasadorów|Radę Ambasadorów]] (pozostawiającej [[Wileńszczyzna|Wileńszczyznę]] po stronie [[II Rzeczpospolita|polskiej]]).

Po ponad roku od aneksji okręgu doszło do podpisania Konwencji Kłajpedzkiej (w Paryżu 8 maja 1924, weszła w życie 25 sierpnia 1925)<ref>[http://www.worldlii.org/int/other/treaties/LNTSer/1924/194.html ''Convention concerning the Territory of Memel, signed at Paris, May 8, 1924''], League of Nations Treaty Series, 1924, s. 85 – 115. Przekład polski: [https://polona.pl/archive?uid=52344088&cid=56318309 Przegląd Polityczny dwutygodnik informacyjny Tom I. Zeszyt 8 - 9 - 10. 1924], ss. 52 - 69.</ref> między [[Litwa|Litwą]] a mocarstwami sprzymierzonymi ([[Wielka Brytania|Wielką Brytanią]], [[FrancjaIII Republika Francuska|Francją]], [[WłochyZjednoczone Królestwo Włoch|Włochami]] i [[Japonia|Japonią]]), do której dołączono trzy załączniki (Statut Kraju Kłajpedzkiego, uregulowania portowe oraz tranzytowe). Według umowy okręg Kłajpedy miał należeć do Litwy na zasadach autonomii prawnej, sądowej, administracyjnej i finansowo-podatkowej. Pozostawiono obok [[litewski]]ego [[niemiecki]] jako [[język urzędowy]]. Art. 15 zabraniał bez zgody stron zmian w ''wykonywaniu suwerennej władzy''. Aneks do umowy (Statut) określał ustrój wewnętrzny autonomii: przewidziano dwuwładzę gubernatora Kłajpedy mianowanego przez prezydenta Litwy oraz liczącego 5 członków Dyrektoriatu wybieranego przez [[Sejm Kraju Kłajpedzkiego|Sejmik Kłajpedzki]] bezwzględną większością. Gubernator miał być wyznaczany przez prezydenta za akceptacją sejmiku, sprawował kontrolę nad działalnością Dyrektoriatu. Wybory do organu ustawodawczego miały się odbywać co trzy lata, pierwsze przeprowadzone w październiku 1925 r. Okręg Kłajpedy wybierał do sejmu ogólnolitewskiego w [[Kowno|Kownie]] 5 posłów.

Do 1932 r. kraj Kłajpedy opuściło prawie 10 tys. Niemców, którzy przenieśli się do [[Prusy Wschodnie|Prus Wschodnich]] – rząd niemiecki starał się jednak przeciwdziałać opuszczaniu regionu przez swoich obywateliNiemców, obawiając się przyspieszonej lituanizacji Kłajpedy. Na teren okręgu przybyło w międzywojniulatach 1923-1938 ok. 9 tys. Litwinów z terenów Kowieńszczyzny.