Kartuzy: Różnice pomiędzy wersjami

 

=== Średniowiecze ===

W 1381 [[Jan z Rusocina]] założył w Kartuzach [[Kartuzja|kartuzję]] ''Paradisus Beatae Mariae''. Fundacja kartuska w XVIII w. słynęła z bogactwa, wyrobu słynnego likieru i działalności charytatywnej.

 

W 1818 r. wieś Kartuzy została stolicą powiatu. Znajdowały się tu wszystkie urzędy i instytucje, które znajdowały się w miastach powiatowych, czyli: starostwo, sąd grodzki, więzienie, urząd skarbowy, powiatowa komenda policji, bank, urząd pocztowy oraz wiele innych<ref name="Widernik27">{{cytuj książkę | nazwisko = Widernik (red.)| imię = Mieczysław| autor link = | tytuł = Dzieje Kartuz| wydawca = Gmina Kartuzy| miejsce = Kartuzy| rok = 2001| strony = 27| isbn =}}</ref>. W 1886 r. Kartuzy uzyskały połączenie kolejowe z Pruszczem Gdańskim. W 1897 r. powstał w Kartuzach dworzec kolejowy, który w 2017r. został zburzony i na jego miejsce powstał zupełnie nowy, zbudowany od podstaw dworzec. W 1901 r. Kartuzy uzyskały połączenie kolejowe z Kościerzyną. W 1904 r. wybudowano w Kartuzach parowozownię i wieżę ciśnień. W 1905 r. przedłużono linię kolejową Pruszcz - Kartuzy do Lęborka<ref name="Widernik40">{{cytuj książkę | nazwisko = Widernik (red.)| imię = Mieczysław| autor link = | tytuł = Dzieje Kartuz| wydawca = Gmina Kartuzy| miejsce = Kartuzy| rok = 2001| strony = 40| isbn =}}</ref>. W 1910 r. po ukończeniu elektrowni wodnej w Rutkach na Raduni Kartuzy zelektryfikowano<ref name="Widernik45">{{cytuj książkę | nazwisko = Widernik (red.)| imię = Mieczysław| autor link = | tytuł = Dzieje Kartuz| wydawca = Gmina Kartuzy| miejsce = Kartuzy| rok = 2001| strony = 45| isbn =}}</ref>.

 

W 1918 r. po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nastąpiła na Pomorzu [[delimitacja]] granic. Wojsko polskie wkroczyło do Kartuz 8 lutego 1920 r.<ref name="Widernik26">{{cytuj książkę | nazwisko = Widernik (red.)| imię = Mieczysław| autor link = | tytuł = Dzieje Kartuz| wydawca = Gmina Kartuzy| miejsce = Kartuzy| rok = 2001| strony = 26| isbn =}}</ref> W 1920 r. utworzono w Kartuzach Powiatową Komendę Policji Państwowej<ref name="Widernik27"/>, a miejscowość stała się stolicą powiatu kartuskiego, który graniczył z powiatami wejherowskim i kościerskim oraz z Niemcami i [[Wolne Miasto Gdańsk|Wolnym Miastem Gdańsk]]<ref name="Widernik14">{{cytuj książkę | nazwisko = Widernik (red.)| imię = Mieczysław| autor link = | tytuł = Dzieje Kartuz| wydawca = Gmina Kartuzy| miejsce = Kartuzy| rok = 2001| strony = 14| isbn =}}</ref>. Kartuzy wówczas nie miały praw miejskich. W latach 1920–1923 wielu Niemców opuściło Kartuzy. Ludność niemiecka, choć w mniejszości, była elitą finansową i edukacyjną powiatu<ref name="Widernik34">{{cytuj książkę | nazwisko = Widernik (red.)| imię = Mieczysław| autor link = | tytuł = Dzieje Kartuz| wydawca = Gmina Kartuzy| miejsce = Kartuzy| rok = 2001| strony = 34| isbn =}}</ref>. W 1921 r. po wybudowaniu linii Gdynia – Kokoszki (obecnie linia kolejowa nr 235, na odcinku Gdańsk Osowa – Gdynia Główna przebudowana) Kartuzy zyskały połączenie kolejowe z Gdynią<ref name="Widernik41">{{cytuj książkę | nazwisko = Widernik (red.)| imię = Mieczysław| autor link = | tytuł = Dzieje Kartuz| wydawca = Gmina Kartuzy| miejsce = Kartuzy| rok = 2001| strony = 41| isbn =}}</ref>. Podczas [[wojna celna między Polską a Niemcami|wojny celnej między Polską a Niemcami]] połączenie przez Kartuzy, choć typowo lokalne, przejęło pociągi obsługujące port w Gdyni<ref name="Kotlarz11">{{cytuj książkę |nazwisko = Kotlarz| imię = Grzegorz |nazwisko2=Dąbrowski |imię2= Henryk |nazwisko3= Wieczorek |imię3= Edward | autor link = | tytuł = Magistrala Węglowa| wydawca = | miejsce = Rybnik| rok = 2008| strony = 11| isbn =978-83-926946-0-1}}</ref>. W szczytowym okresie stacja w Kartuzach zatrudniała aż 150 pracowników, a w powstałej wówczas Ochotniczej Straży Pożarnej pracowało 30 kolejarzy. Węzeł kolejowy posiadał również własną służbę medyczną, w której pracował między innymi działacz kaszubski, poeta [[Aleksander Majkowski]]<ref name="Widernik41"/>. W 1922 r. w Kartuzach powstał szpital powiatowy<ref name="Widernik46">{{cytuj książkę | nazwisko = Widernik (red.)| imię = Mieczysław| autor link = | tytuł = Dzieje Kartuz| wydawca = Gmina Kartuzy| miejsce = Kartuzy| rok = 2001| strony = 46| isbn =}}</ref>

 

W roku 1923 Kartuzy uzyskały prawa miejskie, co spowodowało podniesienie rangi ośrodka. Wcześniej mimo typowo miejskiej zabudowy i siedziby władz powiatu znaczenie ośrodka było zdecydowanie mniejsze<ref name="Widernik28">{{cytuj książkę | nazwisko = Widernik (red.)| imię = Mieczysław| autor link = | tytuł = Dzieje Kartuz| wydawca = Gmina Kartuzy| miejsce = Kartuzy| rok = 2001| strony = 28| isbn =}}</ref>. Pierwszym burmistrzem Kartuz został Walerian Kubasik, wcześniej pracownik magistratu w Toruniu. Wybór burmistrza nie odbył się jednak w drodze wyborów, a konkursu zorganizowanego przez magistrat<ref name="Widernik29">{{cytuj książkę | nazwisko = Widernik (red.)| imię = Mieczysław| autor link = | tytuł = Dzieje Kartuz| wydawca = Gmina Kartuzy| miejsce = Kartuzy| rok = 2001| strony = 29| isbn =}}</ref>. W październiku 1925 r. odbyły się pierwsze wybory do Rady Miasta (poprzednia rada została wybrana jako Rada Gminy)<ref name="Widernik30">{{cytuj książkę | nazwisko = Widernik (red.)| imię = Mieczysław| autor link = | tytuł = Dzieje Kartuz| wydawca = Gmina Kartuzy| miejsce = Kartuzy| rok = 2001| strony = 30| isbn =}}</ref>. W tym samym roku sejm uchwalił ustawę o budowie linii z Bydgoszczy do Gdyni<ref name="Kotlarz25">{{cytuj książkę |nazwisko = Kotlarz| imię = Grzegorz |nazwisko2=Dąbrowski |imię2= Henryk |nazwisko3= Wieczorek |imię3= Edward | autor link = | tytuł = Magistrala Węglowa| wydawca = | miejsce = Rybnik| rok = 2008| strony = 25| isbn =978-83-926946-0-1}}</ref> omijającej Kartuzy, co spowodowało znaczne zmniejszenia przewozów kolejowych w tym mieście.

 

Na początku maja 1945 w Kartuzach rozpoczął działalność Komitet Obywatelski<ref name="Widernik237">{{cytuj książkę | nazwisko = Widernik (red.)| imię = Mieczysław| autor link = | tytuł = Dzieje Kartuz| wydawca = Gmina Kartuzy| miejsce = Kartuzy| rok = 2001| strony = 237| isbn =}}</ref>.

 

{{Sekcja stub}}

 

 

== Architektura ==

=== Zabytki ===

* [[XIV wiek|XIV-wieczna]] [[Kolegiata Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kartuzach|kolegiata Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny]] zakonu [[Kartuzi|Kartuzów]] z dachem przypominającym wieko trumny

* [[Erem]] "P" z ok. 1400 r.

* piaskowcowa rzeźba Madonny z 1750 r.

* średniowieczny [[refektarz]] klasztorny (XV w.), obecnie [[Galeria Refektarz|Galeria "Refektarz"]]

* [[Kościół św. Kazimierza w Kartuzach|kościół poewangelicki św. Kazimierza]] z 1885–1887

* budynek poczty z 1890 r. w stylu manieryzmu niderlandzkiego, przy ul. Parkowej 2

* pomnik Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej autorstwa [[Marcin Rożek|Marcina Rożka]] z 1927 r.

* dom modernistyczny z 1933 r., ul. Majkowskiego 22

* dom modernistyczny z lat 30. XX wieku, ul. Prokowska 10

* dom modernistyczny z lat 30. XX wieku, ul. Zamkowa 13

 

== Polityka ==

=== Administracja ===

{{Osobny artykuł|Historia powiatu kartuskiego}}

Miasto jest siedzibą władz [[Kartuzy (gmina)|gminy miejsko-wiejskiej Kartuzy]]. Jest siedzibą władz [[powiat kartuski|powiatu kartuskiego]].

Kartuzy są członkiem [[Związek Miast Polskich|Związku Miast Polskich]].

 

=== Burmistrzowie Kartuz ===

Burmistrzowie (lub pełniący obowiązki na stanowisku odpowiadającym burmistrzowi) Kartuz

 

== Edukacja ==

Szkolnictwo wyższe:

* Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, ZOD w Kartuzach.

 

== Kultura ==

=== Muzea i galerie ===

* [[Muzeum Kaszubskie im. Franciszka Tredera w Kartuzach|Muzeum Kaszubskie im. F. Tredera]] zawierające zbiory dotyczące historii i folkloru Kaszub.

* [[Galeria Refektarz|Galeria "Refektarz"]] przy [[Kolegiata Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kartuzach|kolegiacie]], w której oprócz wystaw sztuki współczesnej odbywają się również jesienne "Zaduszki Jazzowe" - coroczne koncerty z udziałem polskich gwiazd jazzu.

 

== Sport i rekreacja ==

=== Cartusia ===

W Kartuzach funkcjonuje od roku 1923 klub sportowy [[Cartusia Kartuzy|GKS Cartusia]].

Najpopularniejszym sportem od lat są tutaj zapasy. W Kartuzach urodził się Andrzej Wroński, wychowanek GLKS Moreny Żukowo, dwukrotny mistrz olimpijski (Seul 1988 i Atlanta 1996), mistrz świata i kilkakrotny mistrz Europy. W Kartuzach funkcjonuje sekcja zapaśnicza przy GKS Cartusii, ale żaden z zawodników tego klubu nie powtórzył sukcesów Wrońskiego.

== Komunikacja ==

=== Transport kolejowy ===

{{osobny artykuł|Kartuzy (stacja kolejowa)}}

W mieście znajduje się jedna stacja kolejowa, która jest lokalnym węzłem kolejowym. Przez stację przebieg [[linia kolejowa nr 229]] (Pruszcz Gdański - Łeba) oraz kończy się [[linia kolejowa nr 214]] Somonino - Kartuzy. Ruch pociągów pasażerskich na linii kolejowej nr 229 został częściowo wstrzymany. Od 1 października 2015 roku przywrócono ruch na odcinku Kartuzy - Glincz w ramach Pomorskiej Kolei Metropolitalnej, tworząc połączenie Kartuz z Gdańskiem. Linia nr 229 na odcinkach Glincz - Pruszcz oraz Kartuzy - Lębork jest praktycznie nieprzejezdna. Natomiast na linii kolejowej nr 214 odbywa się ruch sezonowy.

 

=== Transport drogowy ===

W Kartuzach krzyżują się 3 drogi wojewódzkie: [[droga wojewódzka nr 211|nr 211]], [[droga wojewódzka nr 224|nr 224]] i [[droga wojewódzka nr 228|nr 228]]. Droga wojewódzka nr 211 biegnie ulicami: Wzgórza Wolności, Jeziorną i Gdańską; 224 biegnie ulicami: Węglową, Gdańską i Kościerską; 228 biegnie ulicami Jeziorną i Zamkową.

 

 

== Wspólnoty religijne ==

=== [[Kościół łaciński|Kościół rzymskokatolicki]] ===

W samych Kartuzach są trzy parafie rzymskokatolickie: