Wikipedia

Zakon krzyżacki: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
AndrzeiBOT (dyskusja | edycje)
Boty
391 617 edycji
m Poprawiam linki wewnętrzne i wykonuje drobne zmiany typograficzne i techniczne.
m MalarzBOT: poprawiam link tożsamy z tekstem linka
Linia 34:
[[Plik:Teutonic Order 1466.png|thumb|240px|Państwo zakonu krzyżackiego w 1466 roku]]
[[Plik:CoA - Bruntal Castle.jpg|240px|thumb|Herb wielkiego mistrza (księcia [[Karol Lotaryński|Karola Lotaryńskiego]]) nad bramą pałacu w Bruntalu; należącego do zakonu aż do XX wieku]]
[[Plik:BPlatterDeutscherOrdenCoA PioM.svg|thumb|240px|Herb [[wielcyWielcy mistrzowie zakonu krzyżackiego|wielkiego mistrza]] krzyżackiego dra [[Bruno Platter|Brunona Plattera]] (2000)]]
'''Zakon krzyżacki''', '''zakon niemiecki''' – jeden z trzech największych, obok [[Zakon Maltański|joannitów]] i [[templariuszeTemplariusze|templariuszy]], chrześcijańskich [[zakonZakon rycerski|zakonów rycerskich]], które powstały na fali [[krucjataKrucjata|krucjat]] w XI i XII wieku. Sprowadzony w 1228 na Mazowsze przez [[Konrad I mazowiecki|Konrada Mazowieckiego]], by zapewnić obronę posiadłości piastowskich przed [[Prusowie|Prusami]], dokonał ich podboju i chrystianizacji, opanował militarnie obszary późniejszych [[Prusy Wschodnie|Prus Wschodnich]] oraz dzisiejszej [[Łotwa|Łotwy]] i [[Estonia|Estonii]] tworząc z tych ziem [[Państwo zakonu krzyżackiego|własne państwo]]<ref>Praca zbiorowa ''Słownik historii Polski i świata''. Katowice, 2001, s. 320</ref>. Zakon podbił także niektóre tereny [[Polska|Polski]] i [[Litwa|Litwy]].
[[Plik:Bruno Platter.jpg|left|thumb|Obecny wielki mistrz zakonu – [[Bruno Platter]]]]
Pełna nazwa zakonu w polskim tłumaczeniu brzmi: '''Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie''' ([[Łacina|łac.]] ''Ordo fratrum domus hospitalis Sanctae Mariae Theutonicorum in Jerusalem'', Ordo Theutonicus, OT, [[językJęzyk niemiecki|niem.]] ''Orden der Brüder vom Deutschen Haus Sankt Mariens in Jerusalem'', Deutscher Orden, DO).
 
== Struktura zakonu w dobie jego rozkwitu w Prusach ==
Linia 63:
Początki zakonu krzyżackiego to okres [[III wyprawa krzyżowa|III krucjaty]] i [[Oblężenie Akki (1189–1191)|oblężenia Akki]] w 1190 roku, w trakcie którego rycerze krzyżowi pochodzenia niemieckiego założyli przy szpitalu zorganizowanym przez mieszczan z [[Brema|Bremy]] i [[Lubeka|Lubeki]] nieformalne stowarzyszenie, które miało opiekować się rannymi i chorymi Niemcami. Spowodowane było to tym, że wcześniej powstałe [[Templariusze|zakony templariuszy]] i [[Zakon Maltański|joannitów]], mimo że powinny opiekować się wszystkimi krzyżowcami, w pierwszej kolejności troszczyły się o swoich krajan. Książę szwabski [[Fryderyk V Szwabski|Fryderyk V]] przekazał owemu stowarzyszeniu niemiecki szpital przeniesiony z [[Jerozolima|Jerozolimy]] do Akki, wymuszając jednocześnie na jego członkach złożenie ślubów czystości. Szpital miał oficjalną nazwę Szpitala Najświętszej Marii Panny przy Domu Niemieckim w Jerozolimie i od jego nazwy powstała też nazwa bractwa szpitalnego, gdy w 1191 papież [[Klemens III]] oficjalnie zatwierdził jego istnienie. Po zdobyciu Akki papież przyznał bractwu rozległe dobra wokół tego miasta i instytucja ta zaczęła szybko powiększać swoje szeregi.
 
Cesarz rzymski [[Henryk VI Hohenstauf]] postanowił wykorzystać bractwo do swoich celów i nadał mu kolejne ziemie w południowych [[Włochy|Włoszech]] w 1197 roku szpitale w [[Barletta|Barletcie]] i [[Palermo]]. A także wyjednał u papieża [[Celestyn III|Celestyna III]] przyznanie bractwu statusu pełnego zakonu rycerskiego, co nastąpiło ok. 1198 r. Poza przyznaniem nowego statusu papież zwolnił dodatkowo ziemie zakonne od [[dziesięcinaDziesięcina|dziesięciny]].
 
Wzór stanowiły dlań wcześniej istniejące zakony joannitów i templariuszy, gromadzące rycerzy z zachodniej i południowej Europy, mające ogromne bogactwa i znaczenie polityczne. Biały płaszcz przekreślony czarnym krzyżem stał się znamieniem wyróżniającym niemieckich rycerzy-mnichów. Po śmierci Henryka VI i niepowodzeniach krucjaty, zakon zaczął przeżywać kryzys.
 
Ponowny rozpęd zakonowi nadał czwarty z kolei wielki mistrz zakonu [[Hermann von Salza]], który drogą cierpliwych działań dyplomatycznych wyjednywał u [[papież]]y i [[Święty cesarz rzymski|cesarzy]] kolejne przywileje i dobra na terenie Włoch, Niemiec i [[Palestyna|Palestyny]], dzięki czemu zakon stał się prawdziwą potęgą ekonomiczną i polityczną, znacznie wyprzedzając joannitów i templariuszy. Dzięki nadaniom cesarza [[Fryderyk II Hohenstauf|Fryderyka II]] zakon posiadał liczne dobra na [[Sycylia|Sycylii]], posiadłości w [[Brindisi]], [[Bari]], Barletcie, [[Palermo]]. W 1212 r. [[Armenia Mała|król Armenii]] podarował zakonowi twierdzę Amudain. W 1219 r. w trakcie [[V wyprawa krzyżowa|V wyprawy krzyżowej]] zakonnicy mieli znaczący udział w [[Oblężenie Damietty (1218–1219)|oblężeniu Damietty]]. Sława ich czynów spowodowała wiele nadań w Europie. Konwenty zakonu powstały przy posiadłościach w [[Wenecja|Wenecji]], [[Parma|Parmie]], [[Padwa|Padwie]], [[Bolonia|Bolonii]], [[Friuli]]. Duże donacje zakon otrzymał też w [[Hesja|Hesji]], [[Turyngia|Turyngii]], [[Nadrenia|Nadrenii]] i [[Frankonia|Frankonii]]. W 1228 r. zakon rozpoczął budowę zamku [[zamekZamek Montfort|Montfort]], a w 1229 otrzymał szpital w Jerozolimie. Oprócz licznych nadań w Akce, [[Antiochia (Turcja)|Antiochii]], [[Sydon]]ie, [[Trypolis]]ie, [[Jafa|Jafie]] zakon otrzymał też baronię Sydon. Wielki mistrz zyskał też szczególną przychylność [[Honoriusz III|Honoriusza III]], który nadał krzyżakom 113 przywilejów.
 
Dla Hermanna von Salza było to jednak za mało. Jego ambicją było stworzenie niezależnego państwa zakonnego. Zdawał sobie sprawę, że zdobycze na terenie Palestyny są nietrwałe i starał się znaleźć zakonowi nowe lokum. Najpierw był to południowo-wschodni [[Siedmiogród]], gdzie król węgierski [[Andrzej II węgierski|Andrzej II]] zaprosił zakon dla obrony swoich wschodnich rubieży przed koczowniczymi plemionami [[Połowcy|Kumanów]]. W 1212 (lub 1211<ref>M. Biskup, G. Labuda, ''Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach'', str. 112</ref>) roku król nadał im ziemię Borsa w formie uposażenia (beneficjum). Krzyżacy budowali tam zamki oraz sprowadzali niemieckich osadników. Jeden z nich nazwali Marienburg (dziś Feldioara w [[Rumunia|Rumunii]]). W 1224 r. Krzyżacy podjęli próbę uwolnienia się spod zależności lennej od króla Węgier i przekazania dzierżawionych dóbr – jako lenno – papiestwu. W 1225 r. zostali za to wygnani przez króla, którego poparł episkopat węgierski<ref>Roman Czaja, ''Krzyżacy nad morzem Śródziemnym'', [w:] „[[Polityka (tygodnik)|Polityka]]”, wydanie specjalne 4/2010, [[Pomocnik historyczny]]: ''1410 Grunwald'', s. 50.</ref>.
 
=== Działalność na ziemi chełmińskiej, michałowskiej i w Prusach ===
Na początku XIII wieku, w latach 1222-1223 książęta: [[Władysław Odonic]] (Wielkopolska), [[Konrad I mazowiecki|Konrad mazowiecki]], [[Mściwoj I gdański|Mściwój I]] (książę gdański), [[Leszek Biały]] (książę krakowski) i [[Henryk I Brodaty|Henryk Brodaty]] (książę śląska) prowadzili akcję chrystianizacyjną na terenach [[Prusy (kraina historyczna)|Prus]]. Akcję misyjną prowadził [[opat]] zakonu [[cystersiCystersi|cystersów]] w [[Łekno (województwo wielkopolskie)|Łeknie]] i [[zakon rycerski]] [[Bracia dobrzyńscy|braci dobrzyńskich]], powołany w tym celu przez księcia Konrada. Akcje nie przyniosły jednak spodziewanych efektów. Wielkie zaangażowanie w chrystianizację Prus książąt polskich – Konrada Mazowieckiego i Henryka Brodatego, inspirowane było przez papieża, który chciał założyć w Prusach państwo kościelne. Cel ten chciał osiągnąć z pomocą cystersów i księcia gdańskiego Świętopełka, popierając go w jego dążeniach uniezależnienia się od Polski.
 
W 1228 r. książę [[Mazowsze|mazowiecki]] Konrad zaprosił<ref name="Czaja">{{otwarty dostęp}} {{Cytuj książkę | inni= Roman Czaja, [[Andrzej Radzimiński]] (red.) | tytuł = Zakon krzyżacki w Prusach i Inflantach. Podziały administracyjne i kościelne w XIII–XVI wieku | wydawca = Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika | miejsce = Toruń | data = 2013 | strony = 11–12 | isbn = 978-83-231-3073-4 | rozdział = Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach – próba charakterystyki | autor r = [[Roman Czaja]], [[Zenon Hubert Nowak]] | data dostępu = 2018-03-11 | url = http://wydawnictwo.umk.pl/upload/samples/Zakon_Krzyzacki_w_Prusach_i_Inflantach_1-10.pdf}}</ref>{{refn|grupa=uwaga|Podawana często data 1226<ref name="ency">Zob. np. {{Cytuj stronę | url = https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Krzyzacy;3928286.html | tytuł = Krzyżacy | praca = Encyklopedia | opublikowany = PWN | data dostępu = 2018-03-11}}</ref> jest prawdopodobnie błędna{{r|Czaja}}.}}, za namową [[Jadwiga Śląska|Jadwigi Śląskiej]], zakon na swoje ziemie, przyznając mu w dzierżawę [[ziemiaZiemia chełmińska|ziemię chełmińską]] oraz [[ziemiaZiemia michałowska|ziemię michałowską]]. Pomimo tego Konrad zachował całość swoich prerogatyw książęcych. Ziemia chełmińska i michałowska miała stanowić dla zakonu bazę do rozpoczęcia walk z plemionami [[Prusowie|Prusów]], które zagrażały północnym rubieżom Mazowsza. Jednocześnie Zakon jako wykrystalizowana już organizacja rycerska niezależna od biskupa pruskiego Chrystiana stanowił dla tego ostatniego poważną konkurencję. Późniejsze porozumienia Chrystiana z Krzyżakami nie oznaczały poddania się tych ostatnich jego woli. Wręcz przeciwnie Zakon z pomocą zwłaszcza legata papieskiego [[Wilhelm z Modeny|Wilhelma z Modeny]] podważał stanowisko biskupa pruskiego, aż w końcu udało mu się przejąć kontrolę nad misją w Prusach, Chrystianowi pozostawiając tylko jedno z trzech biskupstw utworzonych na terenie Prus, które miał sobie wybrać (czego nie zdążył już zrobić, gdyż nagle zmarł).
 
W 1234 r. współpracę Konrada mazowieckiego z Krzyżakami zakłócił poważnie najazd zaproszonego przez nich do walki z Prusami margrabiego Miśni Henryka, który napadł na stolicę księstwa mazowieckiego Płock i spalił tamtejszą katedrę. Postawiło to w bardzo niekorzystnym położeniu Zakon, który po wcieleniu Braci Dobrzyńskich nieopatrznie przejął bez zgody Konrada przekazaną tym ostatnim ziemię dobrzyńską. Zaostrzyło to reakcję Konrada, który odebrał Zakonowi wszystkie nadane ziemie. Dlatego Krzyżacy postarali się u cesarza [[Fryderyk II Hohenstauf|Fryderyka II]], aby wydał im w 1235 roku tzw. [[Złota Bulla z Rimini|„Złotą Bullę”]] (antydatowaną na 1226 r.), która potwierdzała nadanie Krzyżakom ziemi chełmińskiej oraz michałowskiej, jednak nie jako lenna Konrada mazowieckiego, ale jako suwerennych właścicieli dzielnicy. Złota Bulla dostarczyła argumentów legatowi papieskiemu, które pozwoliły na obronę Zakonu w sporze z Konradem mazowieckim. Dzięki temu udało się legatowi papieskiemu – Wilhelmowi z Modeny doprowadzić w dniu 19 października 1235 r. do zawarcia ugody Konrada z władzami Zakonu. Zgodnie z jej treścią Konrad powtórnie przekazał Krzyżakom ziemię chełmińską, michałowską i okręg nieszawski, natomiast Zakon zwrócił Konradowi ziemię dobrzyńską<ref name="Jasiński94">{{otwarty dostęp}} {{Cytuj pismo | autor = [[Tomasz Jasiński (historyk) |Tomasz Jasiński]] | tytuł = Złota Bulla Fryderyka II dla zakonu krzyżackiego z roku rzekomo 1226 | czasopismo = Roczniki Historyczne | wolumin = LX | strony = 107–154 | data = 1994 | url = http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=164847}}</ref>.
 
Sprowadzeni Krzyżacy wygrali rywalizację z cystersami o misję w Prusach, a książęta polscy razem z Krzyżakami w 1242 r. zawarli układ o podziale Pomorza Gdańskiego i rozpoczęli wojnę zwaną piętnastoletnią, która jednak Polsce nie przyniosła odzyskania wpływów na Pomorzu<ref name="koc">{{otwarty dostęp}} {{Cytuj książkę | autor= [[Stanisław Koc]] | tytuł = Inowrocław, Krzyżacy, a zjednoczenie Królestwa Polskiego | data = 2010 | wydawca = Kunke Poligrafia | miejsce = Inowrocław | isbn = 978-83-61195-32-0 | strony = |url=http://krzyzacy.org.pl/pdf/book_stanislaw_koc.pdf|data dostępu=2013-03-11}}</ref>.
Linia 124:
Zakon nadal próbował też atakować Kujawy i Wielkopolskę metodą wojen podjazdowych, jednak działania dyplomatyczne Kazimierza Wielkiego rozbijające w czasie zjazdu w Wyszehradzie w 1335 r. ich sojusz z Czechami (i pozywając ich przed [[Proces warszawski 1339|polubowny sąd papieski w Warszawie w 1339 r.]]), chcąc też zająć tereny Rusi Czerwonej, skłonił zakon do podpisania [[Pokój kaliski 1343|pokoju w Kaliszu]] w 1343 r., w którym zakon zwrócił [[Kujawy]] i ziemię dobrzyńską, zaś warunkowo jako jałmużnę zatrzymywał [[Pomorze]], ziemię chełmińską i michałowską. Pomimo trzech kolejnych wyroków sądu papieskiego, nakazujących zwrot Pomorza, zakon nie oddał nigdy dobrowolnie zasądzonej ziemi.
 
[[Pokój kaliski 1343|Pokój w Kaliszu]] zmusił zakon do zaprzestania ataków na Polskę. Zakon skierował wtedy przeciw [[Litwa|Litwie]], zajmując częściowo [[Żmudź]]. Zmusiło to księcia litewskiego [[Władysław II Jagiełło|Jagiełłę]] do przyjęcia chrztu, na którym otrzymał imię Władysław oraz ożenku z córką [[Ludwik Węgierski|Ludwika Węgierskiego]] – [[Jadwiga Andegaweńska|Jadwigą Andegaweńską]], zapoczątkowując unię polsko-litewską. Jagiełło na skutek ciągłych walk podjazdowych na Kujawach i na Litwie prowadzonych przez zakon, zdecydował się ostatecznie na rozpoczęcie [[Wielka wojna z zakonem krzyżackim|wielkiej wojny]] (1409–1411), której kulminacyjnym momentem była [[bitwa pod Grunwaldem]], a uwieńczeniem [[pokójPokój toruński 1411|pokój w Toruniu]] (1411). Pokój ten został mimo zwycięskiej kampanii wojskowej wymuszony na Jagielle ogólną sytuacją polityczną Polski, gdyż w obronie zakonu stanęła koalicja władców z dynastii Luksemburskiej – Jana, ks. zgorzeleckiego, Wacława, króla Czech oraz króla Węgier Zygmunta. Pokój ten nie oddał ponownie Pomorza Gdańskiego ani ziemi chełmińskiej, zmusił jednak zakon do zaprzestania ataków na Litwę i Polskę. Zakon zaczął od tego czasu tracić na sile, a jego sytuacja ekonomiczna pogorszyła się na skutek blokady wymiany handlowej prowadzonej przez Polskę i Litwę.
 
{{Osobny artykuł|Wojna polsko-krzyżacka (1431–1435)}}
{{Osobny artykuł|Związek Pruski|Prusy Zakonne}}
 
6 lutego 1454 wybuchło wewnątrz państwa zakonnego powstanie mieszczan, które wsparł król [[Kazimierz IV Jagiellończyk|Kazimierz Jagiellończyk]] ([[wojna trzynastoletnia]]), stosując przeciw zakonowi taktykę wojen podjazdowych, którą prowadził niegdyś sam zakon. Wojna ta przyniosła w efekcie kolejny [[Pokój toruński 1466|pokój toruński]] (1466) – zakon oddał [[Pomorze Gdańskie]], [[Chełmno|ziemię chełmińską]] i [[ziemiaZiemia michałowska|michałowską]], a także część [[Warmia|Warmii]] łącznie ze stolicą zakonu – [[Malbork]]iem. Oprócz tego wielki mistrz zgodził się być [[lennoLenno|lennikiem]] króla Polski i przeniósł swoją stolicę do [[Kaliningrad|Królewca]].
 
=== Upadek państwa zakonnego w Prusach ===
{{Osobny artykuł|Prusy Zakonne|Prusy Książęce}}
 
Mimo to zakon co jakiś czas organizował łupieżcze wypady na tereny Warmii i Mazur, jednak już bez większych rezultatów. Od 1501 wielcy mistrzowie krzyżaccy odmawiali składania [[hołdHołd lenny|hołdu lennego]] [[władcyWładcy Polski|władcom Polski]], co stało się powodem [[wojnaWojna polsko-krzyżacka (1519–1521)|wojny polsko-krzyżackiej 1519-1521]]. Po przegranej wojnie, zmuszony przez koneksje rodzinne oraz dla zachowania pokoju wewnętrznego, wielki mistrz zakonu [[Albrecht Hohenzollern (1490–1568)|Albrecht Hohenzollern]] przeszedł na [[luteranizm]], co położyło kres istnieniu państwa zakonnego. Państwo zarządzane przez Albrechta, mimo że wciąż dość silne militarnie, znalazło się w próżni politycznej, co wykorzystał król polski [[Zygmunt I Stary]] i zmusił Albrechta do [[Hołd pruski 1525|hołdu lennego]] w 1525, jako wieczystego lennika Królestwa Polskiego.
 
=== Inflancka gałąź zakonu krzyżackiego ===
W szczytowym momencie swojego rozwoju [[kawalerowieKawalerowie mieczowi|zakon kawalerów mieczowych]] liczył do 180 braci-rycerzy. 5 kwietnia 1242 książę [[Nowogród Wielki|nowogrodzki]] [[Aleksander Newski]] zadał im ciężką klęskę w [[bitwaBitwa na jeziorze Pejpus|bitwie]] na zamarzniętym jeziorze [[Pejpus]]. Przegrana zaprzepaściła próbę skierowania ekspansji zakonu na ziemie ruskie.
 
W latach 1288–1290 udało im się podbić północnych [[Bałtowie|Bałtów]]: [[Kurowie (lud bałtycki)|Kurów]], [[Zemgalowie|Zemgalów]], [[Łatgalowie|Latgałów]] i [[Języki fińskie|fińskich]] [[Liwowie|Liwów]]. W 1346 r. [[zakon]] wykupił [[Estonia|Estonię]] od króla [[Dania|duńskiego]] [[Waldemar Atterdag|Waldemara IV Atterdaga]].
 
Dążenie zjednoczonych zakonów do trwałego połączenia swych ziem przez podbicie [[Żmudź|Żmudzi]] doprowadziło do kolejnych wojen z [[Litwa|Litwą]], a w konsekwencji do [[stosunkiStosunki polsko-litewskie|sojuszu polsko-litewskiego]] i osadzenia [[Jagiellonowie|Jagiellonów]] na polskim tronie. {{fakt|Wobec osłabienia Krzyżaków po klęskach w wojnach z Polską i Litwą dwieście lat po zjednoczeniu doszło do rozłamu obu zakonów.|data=2016-07}}
 
1 września 1435 roku wojska polsko-litewskie pod dowództwem [[Jakub Kobylański|Jakuba z Kobylan]] dokonały pogromu oddziałów inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego w [[Bitwa pod Wiłkomierzem|bitwie pod Wiłkomierzem]], w której zginął wielki mistrz [[Franke von Kerskorff]] i elita zakonu.
Linia 148:
W obawie przed interwencją moskiewską kawalerowie mieczowi uwięzili arcybiskupa ryskiego Wilhelma, który był zwolennikiem [[Sekularyzacja|sekularyzacji]] Inflant i przyłączenia ich na wzór [[Prusy Książęce|Prus]] do państwa polsko-litewskiego.
 
[[Władcy Polski|Król Polski]] [[Zygmunt II August]] wystąpił jako protektor arcybiskupstwa ryskiego i zagroził kawalerom mieczowym interwencją zbrojną. W obozie pod [[Poswol]]em zgromadził we wrześniu 1557 26 tysięcy żołnierzy i 56 armat wojska litewskiego pod dowództwem [[hetmanHetman wielki litewski|hetmana wielkiego litewskiego]] [[Mikołaj Radziwiłł Rudy|Mikołaja Radziwiłła Rudego]] i 20 tysięcy wojsk polskich dowodzonych przez [[Jan Mielecki|Jana Mieleckiego]]. Demonstracja zbrojna wywołała spodziewane wrażenie na rycerzach inflanckich, tak, że 14 września wielki mistrz [[Johann Wilhelm von Fürstenberg]] złożył ''[[homagium]]'' Zygmuntowi Augustowi i podpisał sojusz skierowany przeciwko Moskwie.
[[Car]] [[Iwan IV Groźny]] potraktował to jako ''[[casus belli]]'' i rozpoczął mobilizację swoich armii.
 
Wkroczenie wojsk moskiewskich do Inflant rozpoczęło [[wojnaWojna litewsko-rosyjska (1558–1570)|wojnę litewsko-rosyjską 1558–1570]].
 
[[Sekularyzacja|Sekularyzowany]] w 1561 r. przez ostatniego mistrza [[Gotthard Kettler|Gottharda Kettlera]] – który przeszedł na [[luteranizm]] i utworzył w południowej części posiadłości zakonnych pod berłem własnej [[dynastiaDynastia|dynastii]], [[Kettlerowie|Kettlerów]] świeckie [[Księstwo Kurlandii i Semigalii]] – [[lenno]] [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej Obojga Narodów]].
 
W wyniku [[I wojna północna|wojny północnej]] pozostała część ziem zakonu została włączona do Rzeczypospolitej jako wspólna domena [[Korona Królestwa Polskiego|Korony]] i Litwy, północna część Estonii przypadła Duńczykom.
Linia 161:
=== Od upadku państwa do dzisiaj ===
==== Sekularyzacja i związek z Habsburgami ====
Zakon krzyżacki, w odróżnieniu od [[Templariusze|zakonu templariuszy]], nigdy nie został oficjalnie rozwiązany przez papieży. Po hołdzie pruskim i [[sekularyzacjaSekularyzacja|sekularyzacji]] [[Inflanty|Inflant]] ([[Łotwa]] i [[Estonia]]) ostały się głównie domy zakonne na terenie Rzeszy Niemieckiej, gdyż tam znajdowały się najliczniejsze [[Baliwat (zakony)|baliwaty]]. Siedziba wielkich i niemieckich mistrzów została przeniesiona do zamku [[Bad Mergentheim|Mergentheim]] w Wirtembergii. W związku z przejściem części braci na [[luteranizm]] i [[kalwinizm]] zakon stał się wspólnotą trzech wyznań – przy czym jednak każdy wielki mistrz musiał być wyznania katolickiego.
 
W 1801 r. [[Napoleon Bonaparte|Napoleon I]] zatwierdził utratę przez zakon posiadłości na lewym brzegu [[Ren]]u. Po klęsce Austrii w wyniku postanowień układu podpisanego w Bratysławie (26 grudnia 1805 r.) Napoleon pozostawił cały zakon i jego dobra do dyspozycji [[Habsburgowie|Habsburgów]], zaś w 1809 r. rozwiązał zakon w krajach [[Związek Reński|Związku Reńskiego]]. Wielki mistrz [[Antoni Wiktor Habsburg]] przeniósł siedzibę zakonu do [[Wiedeń|Wiednia]]. W wyniku tych zmian zakon zatracił [[ekumenizmEkumenizm|ekumeniczny]] charakter i stał się wyłącznie zgromadzeniem katolickim. W 1834 r. cesarz przywrócił samodzielność zakonowi.
 
W XIX wieku zakon powrócił do działalności charytatywnej i szpitalnej. Głównymi reformatorami zgromadzenia byli wielki mistrz arcyksiążę [[Maksymilian Habsburg-Este|Maksymilian Józef von Österreich-Este]] oraz krzyżacki ksiądz Peter Rigler. Członkowie zakonu pełnili służbę sanitarną i obsługiwali szpitale polowe w armii austriackiej. Odnowienie instytucji sióstr zakonnych nastąpiło w 1841 r., kiedy to przeszły do zgromadzenia trzy siostry i zamieszkały w zamku Lanegg w [[Lana (Włochy)|Lanie]] koło [[Merano]] ([[Tyrol Południowy|Południowy Tyrol]]). W 1929 r. zakon zrezygnował z charakteru rycerskiego – żyjący jeszcze bracia-rycerze mieszkali w domach prowincji austriackiej (ostatni brat-rycerz zmarł w 1970 roku). Po przyłączeniu Austrii do [[III Rzesza|III Rzeszy]] hitlerowcy zakazali działalności zakonu i skonfiskowali jego dobra, prześladowali także niektórych zakonników. Naziści wykorzystywali jednak często symbolikę zakonu w swojej propagandzie. Dla przykładu tarcza z zakonnym krzyżem stanowiła [[Logotyp (grafika)|logotyp]] nazistowskiej organizacji [[Bund Deutscher Osten]].
Linia 173:
 
==== Czas współczesny ====
Obecną siedzibą wielkiego mistrza jest dom zakonny w Wiedniu przy Singerstraße 7, obok archikatedry św. Szczepana. Austriackie zakonnice mają swój dom w [[Friesach (Karyntia)|Friesach]]. Oprócz Austrii zgromadzenie ma swe domy również w Niemczech ([[Weyarn]], [[Frankfurt nad Odrą|Frankfurcie nad Menem]], [[Darmstadt]], [[Wetter (Hessen)]] i w [[Sielenbach]]; zakonnice w [[Pasawa|Passawie]]), Włoszech ([[Lana (Włochy)|Lana]]), Słowenii ([[Lublana|Lublana]]; zakonnice w [[Gmina Ljutomer|Ljutomer]]), Słowacji (podlega prowincjałowi w Opawie, konwent w [[Topolczany|Topoľčanach]]) i Belgii (Alden Biesen). Zakon kieruje parafiami, prowadzi pracę duszpasterską, sprawuje opiekę duchową w szpitalach zakonnych, prowadzi placówki służby zdrowia, domy starców i domy dziecka.
 
Współczesny zakon składa się z czterech gałęzi: braci zakonnych (kapłanów (ojców) i nie-kapłanów składających śluby zakonne), księży oblatów (księży nie składających ślubów), sióstr zakonnych (składających śluby zakonne) oraz ''familiares'' (familiarów) – przynależących do zakonu osób świeckich i duchownych diecezjalnych. Najbardziej zasłużeni familiarzy należą do grupy rycerzy honorowych; byli nimi w ostatnich latach m.in. arcybiskup [[Wiedeń|Wiednia]] [[Franz König|Franz kardynał König]] i [[książętaKsiążęta Liechtensteinu|książę Liechtensteinu]] [[Franciszek Józef II]], a obecnie kard. Kolonii [[Joachim Meisner]] oraz [[Otto von Habsburg]] i [[Karl Habsburg-Lothringen|Karol Tomasz Habsburg]]. ''Familiares'', których jest w sumie około sześciuset, zorganizowani są w pięć baliwatów (Niemiecki, Austriacki, Rzymski, Południowego Tyrolu oraz Czech, Moraw i Śląska) i jedną komturię (Alden Biesen w Belgii).
 
Wszystkie cztery gałęzie podporządkowane są wspólnemu przełożonemu – wielkiemu mistrzowi – opatowi. Aktualnym wielkim mistrzem jest ks. dr [[Bruno Platter]], sprawujący swój urząd od 2000 roku i ponownie wybrany przez kapitułę generalną na urząd 24 sierpnia 2006&nbsp;r. oraz 24 sierpnia 2012&nbsp;r. na kolejną sześcioletnią kadencję.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Zakon_krzyżacki”