Związek Jaszczurczy (XIV wiek): Różnice pomiędzy wersjami

'''Związek Jaszczurczy''' , '''Towarzystwo Jaszczurcze''' ([[Język niemiecki|niem.]] ''Eidechsenbund'', [[Język łaciński|łac.]] „Societas Lacertarum”) – organizacja szlachty z [[ziemia chełmińska|ziemi chełmińskiej]] założona 24 lutego 1397 w [[Radzyń Chełmiński|Radzyniu Chełmińskim]] jako bractwo rycerskie, które miało bronić członków przed wszelkim bezprawiem z wyłączeniem władzy zwierzchniej i osoby wielkiego mistrza. Rozpowszechniona w starszej historiografii opinia, jakoby Towarzystwo Jaszczurcze od początku swojego istnienia stawiało sobie za tajny cel oderwanie ziemi chełmińskiej i przyłączenie jej do Polski, nie znajduje potwierdzenia w źródłach, zaś do czasów [[Wielka wojna z zakonem krzyżackim|wielkiej wojny]] brakuje przykładów opozycyjnej działalności zrzeszonego w nim rycerstwa. <ref>Grzegorz Białuński "Opozycja rycerstwa pruskiego na początku XV wieku ", [w:] Komunikaty Mazursko-Warmińskie 3, 2010 s.248</ref>.

Założycielami byli [[Mikołaj z Ryńska]], jego brat [[Jan z Pułkowa]] oraz ich bracia cioteczni [[Fryderyk z Kitnowa]] i [[Mikołaj z Kitnowa]]<ref>{{Cytuj | url=http://www.turystyka.torun.pl/art/422/towarzystwo-jaszczurcze.html | tytuł=Towarzystwo Jaszczurcze - Atrakcje Torunia. Przewodnik po Toruniu<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> | opublikowany=www.turystyka.torun.pl | język=pl | data dostępu=2017-11-28}}</ref><ref>{{Cytuj | url=http://historia-wyzynaelblaska.pl/towarzystwo-jaszczurcze.html | tytuł=Towarzystwo Jaszczurcze - Historia Wysoczyzny Elbląskiej<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> | opublikowany=historia-wyzynaelblaska.pl | język=pl | data dostępu=2017-11-28}}</ref>. Po śmierci Mikołaja z Kitnowa jego miejsce od 1408 r. zajmował Otton z Konojad<ref>Grzegorz Białuński "Opozycja rycerstwa pruskiego na początku XV wieku ", [w:] Komunikaty Mazursko-Warmińskie 3, 2010 s.248</ref>.

Związek działał jawnie i był tolerowany oraz uznawany przez władze zakonne jako organizacja broniąca interesów rycerskich. Członkowie przysięgali sobie ''wzajemną pomoc osobą i majątkiem bez żadnej niewierności, fałszu, zdrady oraz wszelkiej innej chytrości przeciwko każdemu, kto dokucza, gnębi albo inną krzywdę czyni, za wyjątkiem jednak osoby wielkiego mistrza'', a znakiem przynależności do Związku była noszona na tunice srebrna jaszczurka<ref>[http://bydgoszcz.wyborcza.pl/bydgoszcz/56,48722,23609715,zamek-w-radzyniu-chelminskim,,5.html Zamek w Radzyniu Chełmińskim]</ref>. Momentem przełomowym był rok 1410 roku, kiedy to Mikołaj z Ryńska podczas bitwy pod Grunwaldem wycofał z walki chorągiew chełmińską, a po uwolnieniu z niewoli złożył wraz z towarzyszami przysięgę homagialną królowi Polski. Mimo, iż poddanie chorągwi w końcowej fazie bitwy nie miało raczej istotnego wpływu na jej wynik, później czyn ten uznano za zdradę <ref> Grzegorz Białuński " Uwagi o udziale chorągwi chełmińskiej w bitwie grunwaldzkiej", [w:] Echa Przeszłości 11, 37-42, 2010, s. 40-41 </ref>. Oskarżenie o niewierność padło ze strony Krzyżaków również pod adresem innych rycerzy chełmińskich: "I panowie Mikołaj z Pilewic i Jan z Pułkowa zdobyli po bitwie Kowalewo i zabrali wszystko, co się tam znajdowało, a panów wywlekli z zamku za brody i wydali ich i zamek Polakom." <ref> Bartkowiak Marian " Towarzystwo Jaszczurcze w latach 1387-1437", Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1948, s.24 </ref>.

[[Mikołaj z Ryńska]] na wieść o aresztowaniu Mikołaja z Pilewic schronił się w ziemi dobrzyńskiej na zamku biskupa włocławskiego w Ciechocinie, w listopadzie jednak powrócił do Prus. Miał się wówczas usprawiedliwić przed wielkim mistrzem ze swojego postępowania. Po [[Pokój toruński 1411|pokoju toruńskim]] Mikołaj, zaproszony na obiad przez wójta z [[Lipienek|Lipienka]], Henryka Holta, został podstępnie aresztowany. W zemście za prowadzoną działalność, bez dania mu możliwości sądowej obrony, a nawet ostatniej spowiedzi, w maju 1411 Krzyżacy ścięli go na rynku w Grudziądzu, pomimo że posiadał on list żelazny i nietykalność gwarantowały mu ustalenia [[Pokój toruński 1411|I Pokoju toruńskiego]], który zakazywał ścigania osób uznanych przez strony za zdrajców. Stawiany przez stronę polską zarzut pogwałcenia gwarancji traktatu pokojowego Krzyżacy odpierali argumentem, iż powodem aresztowania i ścięcia Mikołaja był jego udział w rzekomym spisku komtura radzyńskiego Jerzego Wirsberga na władzę Henryka von Plauena <ref>Grzegorz Białuński "Opozycja rycerstwa pruskiego na początku XV wieku ", [w:] Komunikaty Mazursko-Warmińskie 3, 2010 s.264-266</ref>.

U schyłku lat 30. XV w., w okresie nasilenia konfliktu stanów pruskich z władzą Zakonu, działalność Towarzystwa odrodziła się, jednakże przez długi czas postawa jego członków była ugodowa <ref>Adam Szweda "Mikołaj z Ryńska - chorąży ziemi chełmińskiej i Jaszczurkowcy", [w:] Szkice z dziejów Ryńska : 600 lat od śmierci Mikołaja z Ryńska / pod red. Waldemara Rozynkowskiego, Pelplin ; Ryńsk : Wydawnictwo Bernardinum, 2011, s. 32</ref>. O jego aktywności świadczy chociażby udział w rokowaniach w 1435 r i podpis ówczesnego przywódcy {{fakt|data=2017-01}} Jaszczurkowców, [[Jan ze Szczuplinek|Jana ze Szczuplinek]] pod [[Pokój w Brześciu Kujawskim|traktatem pokojowym z Brześcia Kujawskiego]].

Jaszczurkowcami byli m.in. chorąży chełmiński [[Jan Cegenberg]], współzałożyciel [[Związek Pruski|Związku Pruskiego]], [[Augustyn z Szewy]], a od października 1452 burmistrz toruński [[Tileman vom Wege|Tieleman vom Wege]] oraz [[Gabriel Bażyński]] <ref> Marian Biskup " Uwagi o roli i znaczeniu Towarzystwa Jaszczurczego w latach 1438-1454 ", [w:] Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Tom 15 (1949), s. 65-69</ref> <ref> Teresa Borawska "Bażyński Gabriel", [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego. T. 1, A-F, Wydawn. Gdańskie, 1992, s. 69 </ref>.

W momencie wybuchu powstania stanów pruskich i [[Wojna trzynastoletnia|wojny trzynastoletniej]] Jaszczurkowcy, z wyjątkiem Cegenberga, występują jako przeciwnicy władzy zakonnej. Wzmianka o darowiźnie srebrnej jaszczurki przez Jana z Głuchowa do skarbu Związku Pruskiego z 1454 r. jest ostatnim śladem istnienia Towarzystwa Jaszczurczego, potem znika ono z kart historii. <ref> Marian Biskup " Uwagi o roli i znaczeniu Towarzystwa Jaszczurczego w latach 1438-1454 ", [w:] Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Tom 15 (1949), s. 71</ref>.

* M.Marian Bartkowiak, ''Towarzystwo Jaszczurcze w latach 1387-1437'', Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Toruń 1948, s. 6-40.

* Marian Biskup, " Uwagi o roli i znaczeniu Towarzystwa Jaszczurczego w latach 1438-1454 ", [w:] Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu Tom 15 (1949).

* Grzegorz Białuński, " Uwagi o udziale chorągwi chełmińskiej w bitwie grunwaldzkiej", [w:] Echa Przeszłości 11, 37-42, 2010.