Mesjanizm polski: Różnice pomiędzy wersjami

'''Mesjanizm''' – nurt literacko-filozoficzno-religijny w [[kulturaKultura polska|kulturze polskiej]], którego największy rozkwit przypada na XIX wiek między [[Powstanie listopadowe|powstaniem listopadowym]] a [[Powstanie styczniowe|styczniowym]].

Podobnie jak inne postacie [[mesjanizm]]u, mesjanizm polski opierał się na idei ziemskiego [[zbawienieZbawienie|zbawienia]] ludzkości ([[eschatologia]]). W jego najbardziej rozpowszechnionej postaci zbawienie to wiązane było ściśle z [[Polacy|narodem polskim]] i dokonywało się w procesie historycznym ([[filozofia historii]]). Mesjanizm łączył w sobie refleksje filozoficzną, religijną i polityczną. Wyrażał się zarówno w traktatach jak i dziełach literackich. Literatura i filozofia mesjanistyczna były istotnym składnikiem polskiego [[romantyzm]]u (czasem jest z nim wręcz utożsamiana{{odn|Pieróg|2002|s=540}}). Mesjanizm powstał jako ideologia narodu uciśnionego, szukającego w nim zarówno [[kompensacjaKompensacja (psychologia)|kompensacji]] własnych klęsk (poczucie własnej wyższości moralnej), jak i poszukującego dróg wyjścia z ucisku (funkcja mobilizacyjna){{odn|Wawrzynowicz|2015}}. Postulowany przezeń program polityczny oparty był na wyższości moralnej i duchowej, dzięki którym "sprawa polska" miała zatriumfować nad zaborcami{{odn|Bochenek|Gawor|Michalik-Jeżowska|Wójtowicz|2015|s=136}}.

* mesjanizm parakletyczny ([[Józef Hoene-Wroński]], [[August Cieszkowski]]) – ma charakter filozoficzny, dążący do stworzenia [[systemSystem filozoficzny|systemu filozoficznego]], łączącego religię i filozofię. Filozofia jest sposobem zaprowadzenia Królestwa Bożego na Ziemi jako królestwa [[Duch Święty|Ducha Świętego]] ([[paraklet|parakleta)]]a). Mesjanistyczna filozofia miała przezwyciężać różnice między filozofią a religią, i łączyć elementy [[racjonalnośćRacjonalność|racjonalistyczne]] z duchowymi. Mesjanizmy parakletyczne miały charakter ewolucyjny, opisując zbawienie ludzkości jako dokonujące się w procesie historycznym w toku kolejnych epok{{odn|Pieróg|2002|s=538}}. Ten rodzaj mesjanizmu stara się rozumowo i filozoficznie dowieść swoich twierdzeń{{odn|Pieróg|2002|s=539}}.

* mesjanizm [[perfekcjonizmPerfekcjonizm moralny|perfekcjonizmu moralnego]] ([[Andrzej Towiański]], [[Adam Mickiewicz]]) – jest to mesjanizm rewolucyjny, radykalnie [[irracjonalizmIrracjonalizm|irracjonalistyczny]], krytykujący myślenie filozoficzne, podejście naukowe i racjonalne oraz przeciwstawiający im [[intuicjaIntuicja|intuicję]], [[objawienie]], głębię uczucia czy doskonałość moralną. Przypisuje on duże znaczenie wybitnym jednostkom (genialnym, doskonałym moralnie, natchnionym), które prowadzą zbiorowości (przede wszystkim [[naród]]) do walki ze złem{{odn|Pieróg|2002|s=538-539}}. Ten rodzaj mesjanizmu podawał w wątpliwość wartość rozumowego dowodzenia twierdzeń, starając się zrealizować swoje wizje za pomocą czynu moralnego.

* mesjanizmy mieszane, w których ludzkość zbawiana jest przez wybitne jednostki i wybrane [[naródNaród|narody]]. Ten rodzaj mesjanizmu prezentował Juliusz Słowacki, czy Adam Mickiewicz w ''[[Prelekcje paryskie|Prelekcjach paryskich]]''.

Głównym okresem rozwoju mesjanizmu, w którym ukształtowały się jego charakterystyczne postaci, jest okres pomiędzy [[powstaniePowstanie listopadowe|powstaniem listopadowym]] a [[powstaniePowstanie styczniowe|powstaniem styczniowym]]. Jest to okres mesjanizmu klasycznego. Poprzedzony on jest okresem premesjanistycznym (trzy pierwsze dekady XIX w.), w którym nie istniała jeszcze sama nazwa, ale w którym pojawiły się niektóre idee zapowiadające klasyczny mesjanizm. Idee rozwijające się od powstania styczniowego do II wojny światowej zaliczane są do okresu neomesjanistycznego{{odn|Wawrzynowicz|2015}}.

Chociaż mesjanizm polski uznawany jest za nurt bardzo oryginalny, to wielu aspektach jest podobny do innych mesjanizmów. Pierwotną formą mesjanizmu jest [[mesjanizm żydowski]], mający charakter narodowo-religijny, łączący wiarę w nadejście [[Pomazaniec|Mesjasza]] i bycie [[naródNaród wybrany|narodem wybranym]]. Chrześcijańskie mesjanizmy miały charakter [[millenaryzmMillenaryzm|millenarystyczny]], opierając się na wierze w powtórne przyjście Mesjasza-Chrystusa, który miał panował przez tysiąc lat przed nastaniem [[Sąd Ostateczny|Sądu Ostatecznego]]{{odn|Pieróg|2002|s=537}}{{odn|Skoczyński|Woleński|2010|s=256-257}}. Mesjanizmy rozkwitły w [[romantyzm]]ie, stawiając sobie za cel odnowienie duchowości i religii w opozycji zarówno do [[oświecenieOświecenie (epoka)|myślenia oświeceniowego]], jak i do instytucjonalnej religii (Kościoła katolickiego){{odn|Pieróg|2002|s=537}}. O ile w myśli oświeceniowej silne były wątki [[empiryzmEmpiryzm|empiryczne]] i [[racjonalizmRacjonalizm filozoficzny|racjonalistyczne]], to romantyzm podkreślał rolę [[emocjaEmocja|emocji]] i [[wyobraźniaWyobraźnia|wyobraźni]]{{odn|Skoczyński|Woleński|2010|s=256}}.

Mesjanizm polski, obok francuskiego i niemieckiego był najżywotniejszą postacią romantycznego mesjanizmu{{odn|Pieróg|2002|s=537}}. Był tworzony przede wszystkim w [[Wielka Emigracja|polskich środowiskach emigracyjnych]] przebywających we Francji po [[powstaniePowstanie listopadowe|powstaniu listopadowym]]{{odn|Skoczyński|Woleński|2010|s=258}}. Pod względem filozoficznym czerpał z wielu stanowisk filozoficznych: francuskiej filozofii religijno-społecznej, [[idealizmIdealizm niemiecki|niemieckiego idealizmu]], [[mistycyzm]]u [[Jakob Böhme|Jakoba Böhmego]] i [[Emanuel Swedenborg|Emanuela Swedenborga]], [[sarmatyzm]]u i [[słowianofilstwoSłowianofilstwo|słowianofilstwa]]. Dodatkowo szukano [[racjonalizacjaRacjonalizacja|racjonalizacji]] upadku państwa polskiego, represji po [[powstaniePowstanie listopadowe|powstaniu listopadowym]] i własnej słabości wobec zaborców. Znajdowano ją w podkreślaniu własnej wyższości moralnej, traktowaniu nieszczęść i cierpienia jako sił oczyszczających, czy interpretacji własnego losu w kategoriach biblijnego odkupienia grzechów. Sprzyjało to powstawaniu dzieł literackich i filozoficznych podkreślających wyjątkową misję historyczną narodu polskiego i mitologizujących polską przeszłość{{odn|Pieróg|2002|s=537}}. W związku z warunkami społecznymi i politycznymi, polski romantyzm uzyskał charakter krytyczny, czy wręcz rewolucyjny wobec rzeczywistości (w przeciwieństwie np. do mesjanizmu niemieckiego, który rzeczywistość afirmował){{odn|Skoczyński|Woleński|2010|s=256}}.

Filozofia Józefa Hoene-Wrońskiego określana jest mianem ''filozofii absolutnej'' lub właśnie ''mesjanizmu''. Był to oryginalny i rozbudowany [[system filozoficzny]] rozwijany w licznych, pisanych w języku francuskim pracach. Autor wychodząc od krytyki [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegla]] i [[Immanuel Kant|Kanta]] stworzył [[filozofiaFilozofia historii|historiozoficzny]] system w którym wskutek [[postępPostęp społeczny|postępu]] dochodzić miało do połączenia filozofii, religii (wypływającej z [[chrześcijaństwoChrześcijaństwo|chrześcijaństwa]], ale nie tożsamej z nim), reformy nauk, wyjaśnienia celu dziejów oraz osiągnięcia pełni człowieczeństwa. ''Mesjanizm'' był ''filozofią absolutną'', wypełniającą obietnicę daną ludzkości przez Mesjasza-Chrystusa{{odn|Ziółkowski|2000|s=5}}{{odn|Wawrzynowicz|2015}}{{odn|Walicki|1986|s=28}}. Mesjanizm Hoene-Wrońskiego nie miał charakteru [[mistycyzmMistycyzm|mistycznego]], jak dominujący później nurt mesjanizmu romantycznego, lecz filozoficzny, i dla odróżnienia nazywany jest czasem ''mesjanizmem naukowym''{{odn|Ziółkowski|2000|s=5}}.

Mesjanistyczna twórczość Mickiewicza nie jest jednorodna i zauważyć w niej można ewolucję poglądów. W poszczególnych dziełach, odmienny jest np. podmiot, któremu przypisywana jest moc prowadzenia do zbawienia. W ''[[Dziady część III|III Części Dziadów]]'' jest to wybitna jednostka ("mąż 44"{{odn|Walicki|1986|s=109}}), natomiast w ''[[Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego|Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego]]'' cierpiący naród polski ("Polska Chrystusem narodów"). W ''[[Prelekcje paryskie|Prelekcjach paryskich]]'' Mickiewicz zsyntetyzował te dwa pojęcia, wskazując, że wybitne jednostki i narody prowadzą ludzkość do zbawienia {{odn|Zawojska|2011|s=102}}. Szczególną rolę pełnią narody [[Słowianie|słowiańskie]] (przede wszystkim Polacy), oraz [[Francuzi|Francuzi]]{{odn|Walicki|1986|s=112-113}}. Mickiewicz wskazywał narodom słowiańskim drogę wspólnej aktywności politycznej alternatywną wobec zdominowanego przez Rosję [[panslawizmPanslawizm|ruchu panslawistycznego]]<ref>{{cytuj|autor=Andrzej Nowak|tytuł=Kto powiedział, że Moskale są to bracia nas, Lechitów... Szkice z historii wyobraźni politycznej Polaków|miejsce=Warszawa|data=2016|wydawca=Wydawnictwo Literackie|s=419-448}}</ref>.

Naród polski wypełnić ma rolę Chrystusa. Ma poprzez swoje cierpienie i posłannictwo (pielgrzymstwo) wskazać ludzkości drogę do wolności i odnowy moralnej i religijnej{{odn|Bochenek|Gawor|Michalik-Jeżowska|Wójtowicz|2015|s=142-143}}. Nieortodoksyjna, mistyczna religijność poety stała się źródłem oskarżeń go o [[herezjaHerezja|heretyckość]], a niektóre jego dział umieszczono na ''[[Indeks ksiąg zakazanych|Indeksie ksiąg zakazanych]]''. Współcześnie pojawiają się również bardziej ortodoksyjne interpretacje tej twórczości, wskazujących na jej reformatorski charakter wyprzedzający dorobek [[sobórSobór watykański II|II soboru watykańskiego]]{{odn|Skoczyński|Woleński|2010|s=264-265}}.

Na przełomie XIX i XX w. następuje powrót zainteresowania mesjanizmem i próba syntetycznego ujęcia jego różnych nurtów. Stanowisko to określa się jako neomesjanizm, a jego przedstawicielami są [[Wojciech Dzieduszycki (polityk)|Wojciech Dzieduszycki]], [[Stanisław Szczepanowski]], [[Ludwik Posadzy]] czy [[Wincenty Lutosławski]]. Pewne elementy mesjanistyczne można odnaleźć w pismach [[Józef Piłsudski|Józefa Piłsudskiego]] czy [[Jan Paweł II|Karola Wojtyły]]. W tym okresie zmianie ulega pojęcie narodu, z historycznej wspólnoty etnicznej, na wspólnotę religijną. Katolicyzm staje się podstawą polskiej [[tożsamośćTożsamość narodowa|tożsamości narodowej]], a misja Polski zostaje określona przez sąsiedztwo z dwoma wrogimi żywiołami: protestanckimi Niemcami i prawosławną Rosją{{odn|Wawrzynowicz|2015}}.