II wojna światowa: Różnice pomiędzy wersjami

|przyczyna = dążenia [[III Rzesza|III Rzeszy Niemieckiej]], [[Zjednoczone Królestwo Włoch|faszystowskich Włoch]] i [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] do [[hegemoniaHegemonia|hegemonii]] w Europie i obalenia siłą porządku międzynarodowego ustanowionego [[Traktat wersalski|traktatem wersalskim]]; ambicje sojuszników Niemiec, a w szczególności [[Japonia|Cesarstwa Japońskiego]] do uczestnictwa w zrewidowanym na swą korzyść międzynarodowym układzie sił kosztem europejskich mocarstw demokratycznych ([[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]] i [[Francja|Francji]]) oraz [[Stany Zjednoczone|Stanów Zjednoczonych]] i ich terytoriów zamorskich w [[Azja|Azji]] i [[Afryka|Afryce]]; dążenia ZSRR do kontrolowanej z [[Moskwa|Moskwy]] ekspansji militarnej [[stalinizmStalinizm|systemu sowieckiego]] na gruzach zburzonego przez wojnę między państwami „kapitalistycznymi” systemu międzynarodowego.

|wynik = zwycięstwo aliantów; bipolarna dominacja dwóch mocarstw: [[Stany Zjednoczone|Stanów Zjednoczonych]] i [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]; stworzenie [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|ONZ]]; obalenie [[narodowyNarodowy socjalizm|nazizmu]] w Niemczech i w Austrii; czterdziestoletni (aż do roku 1990) podział karny [[Niemcy|Niemiec]] i dziesięcioletni [[Austria|Austrii]] (jako krajów inicjujących wojnę i [[Zagłada Żydów|Holocaust]]) między [[Francja|Francję]], [[Wielka Brytania|Wielką Brytanię]], Stany Zjednoczone i [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]; podzielenie państw Europy na Zachód kontrolowany przez Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię i Francję oraz na Wschód okupowany i zdominowany przez ZSRR, w konsekwencji [[zimna wojna]]; spekulacje nad przyznaniem [[Żydzi|Żydom]] niepodległego państwa i jego ostateczne ustanowienie w [[Palestyna (mandat)|Palestynie]] jako [[Izrael|państwa Izrael]] (1948)

|dowódca2 = {{flaga|DEU|1935}} [[Adolf Hitler]] [[śmierć Adolfa Hitlera|†]]<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Fedor von Bock]]†<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Ernst Busch (oficer)|Ernst Busch]]<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Heinz Guderian]]<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Paul Ludwig Ewald von Kleist|Ewald von Kleist]]<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Günther von Kluge]]<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Georg von Küchler]]<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Wilhelm von Leeb]]<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Wilhelm List]]<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Erich von Manstein]]<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Walther Model|Walter Model]]<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Friedrich Paulus]] #<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Gerd von Rundstedt]]<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Ferdinand Schörner]]<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Erwin Rommel]]<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Hermann Göring]]<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Albert Kesselring]]<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Walther von Brauchitsch]]<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Maximilian von Weichs]]<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Reinhart Gellen]]<br />{{flaga|DEU|1935}} [[Claus Schenk von Stauffenberg|Claus von Stauffenberg]] (spiskowiec, sprawca [[zamachZamach 20 lipca|zamachu 20 lipca]])<br />{{flaga|JPN}} [[Hideki Tōjō]]<br />{{flaga|JPN}} [[Seishirō Itagaki]]<br />{{flaga|JPN}} [[Shunroku Hata]]<br />{{flaga|JPN}} [[Tomoyuki Yamashita]]<br />{{flaga|JPN}} [[Iwane Matsui]]<br />{{flaga|JPN}} [[Isoroku Yamamoto]]†<br />{{flaga|JPN}} [[Chūichi Nagumo]]†<br />{{flaga|JPN}} [[Hajime Sugiyama]]<br />{{flaga|JPN}} [[Yasuji Okamura]]<br />{{flaga|ITA|1861}} [[Pietro Badoglio]]<br />{{flaga|ITA|1861}} [[Rodolfo Graziani]]<br />{{flaga|ITA|1861}} [[Benito Mussolini]]<br />{{flaga|ITA|1861}} [[Ugo Cavallero]]<br />{{flaga|ITA|1861}} [[Giovanni Messe]]<br />{{flaga|ITA|1861}} [[Italo Gariboldi]]<br />{{flaga|FIN}} [[Karl Lennart Oesch]]<br />{{flaga|FIN}} [[Carl Gustaf Mannerheim]]<br />{{flaga|ROM}} [[Ion Antonescu]]<br />{{flaga|ROM}} [[Petre Dumitrescu]]<br />{{flaga|ROM}} [[Constantin Constantinescu-Claps|Constantin Constantinescu]]<br />{{flaga|HUN|1918}} [[Miklós Horthy]]<br />{{flaga|HUN|1918}} [[Gusztáv Jány]]<br />{{flaga|HUN|1918}} [[Ferenc Szombathelyi]]<br />{{flaga|HRV|1941}} [[Viktor Pavičić]]†<br />{{flaga|HRV|1941}} [[Marko Mesić]]<br />{{flaga|SVK|1939}} [[Ferdinand Čatloš]]<br />{{flaga|SVK|1939}} [[Augustín Malár]]<br />{{flaga|FRA|Francja Vichy}} [[François Darlan]]†<br />{{flaga|FRA|Francja Vichy}} [[Jean de Lattre de Tassigny]] (1939-1942 aresztowany przez Niemców)<br />{{flaga|FRA|Francja Vichy}} [[Maxime Weygand]] (1940–1942 aresztowany przez aliantów)<br />{{flaga|SRB|1941}} [[Milan Nedić]]

'''II wojna światowa''' – największa [[wojna światowa]] w historii, trwająca od 1 września [[1939]] do 2 września [[1945]] (w Europie do 8/9 maja 1945), jej [[teatr działań wojennych]] objął prawie całą [[Europa|Europę]], [[Daleki Wschód|wschodnią]] i [[Azja Południowo-Wschodnia|południowo-wschodnią Azję]], północną [[Afryka|Afrykę]], część [[Bliski Wschód|Bliskiego Wschodu]] i wszystkie [[ocean]]y. Niektóre epizody wojny rozgrywały się nawet w [[Arktyka|Arktyce]] i [[Ameryka Północna|Ameryce Północnej]]. Poza większością państw europejskich i ich koloniami, brały w niej udział państwa [[Ameryka Północna|Ameryki Północnej]] i [[Ameryka Południowa|Ameryki Południowej]] oraz [[Azja|Azji]]. Głównymi stronami konfliktu były [[państwa Osi]] i państwa koalicji antyhitlerowskiej ([[alianciAlianci (II wojna światowa)|alianci]]). W wojnie uczestniczyło 1,7 mld ludzi, w tym 110 mln ludzi z bronią<ref>[http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3997520 wojna światowa II – Encyklopedia PWN<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->].</ref>. Według różnych szacunków zginęło w niej od 50<ref>[http://users.erols.com/mwhite28/warstat1.htm#Second Twentieth Century Atlas – Death Tolls].</ref> do 78<ref>http://www.wceo.wp.mil.pl/plik/file/WBBH/Artykuly/Straty_II_ws.pdf.</ref> milionów ludzi.

Za datę rozpoczęcia wojny przyjmuje się 1 września 1939 roku – [[Kampania wrześniowa|agresję Niemiec na Polskę]]. 3 września 1939, po zignorowaniu przez III Rzeszę ultimatum w sprawie bezzwłocznego wycofania wojsk z Polski, Wielka Brytania i Francja wypowiedziały wojnę III Rzeszy (w piśmiennictwie zachodnim podaje się czasami tę datę jako początek wojny światowej). W historiografii [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] i współczesnej rosyjskiej używane jest pojęcie tzw. ''[[Wielka wojna ojczyźniana|wielkiej wojny ojczyźnianej]]'' – od 22 czerwca 1941 [[Atak Niemiec na ZSRR|ataku III Rzeszy na ZSRR]] do 9 maja 1945 - powtórzonej kapitulacji III Rzeszy w Berlinie, według [[czasCzas moskiewski|czasu moskiewskiego]]. Historiografia sowiecka i współczesna rosyjska odrzuca bowiem udział ZSRR w wojnie po stronie III Rzeszy w latach 1939-41 - od [[Pakt Ribbentrop-Mołotow|paktu Ribbentrop-Mołotow]] z 23 sierpnia 1939 i [[Traktat o granicach i przyjaźni III Rzesza – ZSRR (1939)|niemiecko-sowieckiego traktatu o granicach i przyjaźni]] z 28 września 1939 ([[agresja ZSRR na Polskę]], [[wojna zimowa]] przeciw Finlandii, okupacja [[krajeKraje bałtyckie|krajów bałtyckich]] i [[Besarabia|Besarabii]]) do [[Atak Niemiec na ZSRR|ataku III Rzeszy na ZSRR]]. Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny przeciwko [[Państwa Osi|państwom Osi]] 7 grudnia 1941 w konsekwencji [[atakAtak na Pearl Harbor|japońskiego ataku na bazę amerykańskiej marynarki wojennej w Pearl Harbor]], wypowiedzenia wojny USA przez Japonię, a następnie 11 grudnia 1941 przez III Rzeszę.

Zapowiedzią nadchodzącego konfliktu był wzrost nastrojów [[nacjonalizmNacjonalizm|nacjonalistycznych]] i dążeń ekspansywnych ze strony kilku totalitarnych państw, które obecnie określamy jako [[państwa Osi]]. Początek agresywnej polityce wobec sąsiadów dała Japonia poprzez aneksję [[Mandżuria|Mandżurii]] we wrześniu 1931. Kolejnym krokiem był atak, rządzonych przez [[Benito Mussolini]]ego, [[Zjednoczone Królestwo Włoch|Włoch]] na [[Abisynia|Abisynię]] ([[wojnaWojna włosko-abisyńska (1935–1936)|wojna włosko-abisyńska]]) i [[Wojna chińsko-japońska (1937–1945)|wojna chińsko-japońska]]. Polityka głównych państw zachodnich była ustępliwa (np. [[Czechosłowacja|Czechosłowacji]] – [[układ monachijski]], październik 1938) prowadząc do przekonania rządów państw Osi o możliwości kolejnych żądań. W [[Hiszpania|Hiszpanii]] od 1936 roku trwała krwawa [[hiszpańskaHiszpańska wojna domowa|wojna domowa]], w której starły się interweniujące państwa faszystowskie i wojska republikańskie wspierane przez tysiące ochotników (także z Polski). Jawnie po stronie republiki opowiedziały się Meksyk i Związek Radziecki. Ze strony Włoch przykładem złamania prawa międzynarodowego i ekspansjonizmu było zajęcie [[Albania|Albanii]] wiosną 1939 roku. Jednak główną przyczyną wojny światowej w Europie było świadome dążenie do wojny przez rządzoną przez [[Adolf Hitler|Adolfa Hitlera]] III Rzeszę w celu realizacji jego zbrodniczych planów. Początkowo były to kroki mające na celu zniesienie ograniczeń [[traktatTraktat wersalski|Traktatu Wersalskiego]] jak remilitaryzacja [[Nadrenia|Nadrenii]] w 1936 roku. Kolejne kroki były uzasadniane przyłączeniem obszarów zamieszkałych przez ludność niemieckojęzyczną ([[Anschluss]] Austrii w marcu 1938, przyłączenie tzw. [[Kraj Sudetów|Sudetenlandu]] w październiku 1938 oraz aneksja [[Okręg Kłajpedy|Kłajpedy]]). Jawną agresją było przyłączenie [[Czechy|Czech]] w marcu 1939. W tym czasie Hitler wysunął żądania wobec Polski, których spełnienie oznaczałoby utratę suwerenności. Kilka dni przed wybuchem wojny - 23 sierpnia 1939 - III Rzesza podpisała z [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] tzw. [[pakt Ribbentrop-Mołotow]], którego [[sS:Tajny_protokół_do_paktu_III_Rzesza_Tajny_protokół_do_paktu III Rzesza -_ZSRR_z_23_sierpnia_1939 ZSRR z 23 sierpnia 1939|tajny protokół]] zakładał podział Europy Środkowo-Wschodniej. Zapowiedzią ataku na Polskę był [[incydent jabłonkowski]] w nocy z 25 na 26 sierpnia 1939.

1 września 1939 [[III Rzesza|III Rzesza]] w porozumieniu ze [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]] dokonała zbrojnej agresji na Polskę na całej długości granicy międzypaństwowej.

W chwili wybuchu wojny Polska miała zawarty układ sojuszniczy z [[Francja|Francją]] z 1921 roku, układ sojuszniczy z [[Wielka Brytania|Wielką Brytanią]] z 25 sierpnia 1939 roku oraz sojusz z [[Rumunia|Rumunią]] (obowiązujący jednak tylko w przypadku ataku ze strony Związku Radzieckiego). Niemcy były powiązane [[paktPakt antykominternowski|paktem antykominternowskim]] z [[Japonia|Japonią]] i [[Włochy|Włochami]], tzw. [[paktPakt stalowy|paktem stalowym]] z Włochami oraz układem ze Związkiem Radzieckim ([[pakt Ribbentrop-Mołotow]]) z 23 sierpnia 1939 roku, który ''de facto'' dzielił Europę Środkową na strefy wpływów obu państw i dawał Niemcom wolną rękę w wojnie z Polską. Formalnie wojna nabrała charakteru ''światowego'' z chwilą wypowiedzenia jej Niemcom przez Wielką Brytanię i Francję 3 września 1939. Wraz z Wielką Brytanią do wojny przystąpiły [[Indie Brytyjskie|Indie]] i główne państwa [[Wspólnota Narodów|Wspólnoty Brytyjskiej]] (dominia brytyjskie): [[Australia]] i [[Nowa Zelandia]] (3 września), [[Związek Południowej Afryki|ZPA]] (6 września) i [[Kanada]] (10 września). Oficjalnie po stronie Niemiec do wojny nie przyłączyły się na tym etapie jednak ani Włochy, ani Japonia. Neutralność zachowały [[Węgry]]<ref>Rząd Węgier na czele z regentem [[Miklós Horthy|Horthym]] odmówił Niemcom wykorzystania linii kolejowych biegnących przez terytorium Węgier dla agresji na Polskę, zaminował tunele i zagroził ich wysadzeniem w przypadku próby użycia siły przez [[III Rzesza|III Rzeszę]].</ref> i Rumunia. Do niemieckiego ataku na Polskę [[Atak słowacki na Polskę|przyłączyła się]] natomiast [[Pierwsza Republika Słowacka|Słowacja]] (siłami [[Armia Polowa „Bernolak”|armii „Bernolák”]], która w liczbie 50 tys. żołnierzy wkroczyła do Polski kilka godzin po Niemcach), która była wówczas [[protektorat]]em Niemiec.

17 września bez określonego w prawie międzynarodowym [[sS:Konwencja haska III (1907)|wypowiedzenia wojny]] zaatakowała Polskę również [[Armia Czerwona]]. Atak ten złamał [[paktPakt o nieagresji między Polską a ZSRR (1932)|polsko-sowiecki pakt o nieagresji z 1932 roku]], który miał obowiązywać do 1945 roku, jednak nie wywołał ze strony rządu polskiego wypowiedzenia wojny. Związek Radziecki w nocie przedstawionej w nocy 17 września 1939 – już w chwili rozpoczęcia agresji – ambasadorowi RP w Moskwie, [[Wacław Grzybowski|Wacławowi Grzybowskiemu]], [[sS:Nota rządu ZSRR z 17.09.1939|stwierdził jednostronnie zaprzestanie istnienia państwa polskiego]]. Ambasador odmówił przyjęcia noty, polscy dyplomaci wyjechali z terytorium Związku Radzieckiego dopiero po interwencji dziekana korpusu dyplomatycznego, ambasadora Rzeszy [[Friedrich-Werner von der Schulenburg|von Schulenburga]].

Brak publicznego formalnego ogłoszenia przez Prezydenta i rząd RP faktu istnienia stanu wojny między Związkiem Radzieckim a Polską i brak jednoznacznego rozkazu Naczelnego Wodza stawiania oporu najeźdźcy doprowadził do dezorientacji dowódców i żołnierzy (na przykład podczas [[obronaObrona Lwowa (1939)|obrony Lwowa]]), a w konsekwencji do [[Jeńcy polscy w niewoli radzieckiej (od 1939 roku)|wzięcia do niewoli]] ok. 250 tysięcy żołnierzy i oficerów, w większości nie stawiających oporu.

Na wieść o [[Agresja ZSRR na Polskę|agresji ZSRR]], wobec natarcia [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] rząd polski ewakuował się w nocy 17 września na terytorium sojuszniczej Rumunii. Wbrew porozumieniu polsko-rumuńskiemu o swobodnym prawie przejazdu ([[językJęzyk francuski|fr.]] ''droit de passage''), pod naciskiem niemiecko-sowieckim i przy porozumieniu Rumunów z rządem francuskim, rząd polski został bez uprzedzenia [[internowanieInternowanie|internowany]]. 30 września prezydent [[Ignacy Mościcki]], korzystając z prerogatyw [[konstytucjaKonstytucja kwietniowa|konstytucji]] o możliwości wyznaczenia następcy w czasie wojny, wydał dekret o przekazaniu władzy [[Władysław Raczkiewicz|Władysławowi Raczkiewiczowi]], co zapoczątkowało działalność [[Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie|Rządu RP na uchodźstwie]].

Kampania wrześniowa dobiegła końca, wojska niemieckie i sowieckie zajęły terytorium Polski i zdławiły zorganizowany opór regularnych wojsk polskich na terenie kraju (6 października zakończyła się ostatnia batalia kampanii – [[bitwaBitwa pod Kockiem (1939)|bitwa pod Kockiem]]). III Rzesza i Związek Radziecki rozpoczęły [[Okupacja wojenna|okupację]] terytorium Rzeczypospolitej i likwidację polskiej państwowości według [[Traktat o granicach i przyjaźni III Rzesza – ZSRR (1939)|traktatu z 28 września]].

Tymczasem 28 września w zawartym w Moskwie [[S:Traktat o granicach i przyjaźni III Rzesza-ZSRR 28.09.1939 r. z tajnymi protokołami|pakcie o granicach i przyjaźni]] III Rzesza i Związek Radziecki dokonały wbrew prawu międzynarodowemu ([[sS:konwencja haska IV (1907)|konwencja haska IV]] z 1907) wytyczenia granicy niemiecko-sowieckiej na okupowanym terytorium Polski. W stosunku do ustaleń tajnego protokołu do [[Pakt Ribbentrop-Mołotow|Paktu Ribbentrop-Mołotow]] dwaj agresorzy dokonali jednak pewnej modyfikacji: Związek Radziecki oddał III Rzeszy terytorium Lubelszczyzny w zamian za zgodę Niemiec na podporządkowanie Związkowi Radzieckiemu [[Litwa|Litwy]]. [[Wilno|Wileńszczyzna]] została przekazana Litwie 10 października w zamian za zgodę na bazy Armii Czerwonej na jej terytorium. Podobne układy Związek Radziecki wymusił 29 września i 5 października na [[Estonia|Estonii]] i [[Łotwa|Łotwie]]. Do czerwca 1940 roku kraje te cieszyły się jeszcze pozorami niepodległości.

Stalin próbował rozciągnąć swoją strefę wpływów także na [[Finlandia|Finlandię]]. Odmiennie niż republiki bałtyckie, odmówiła ona jednak przyjęcia [[ultimatum]] ZSRR w sprawie wprowadzenia na swe terytorium baz wojskowych Armii Czerwonej i przesunięcia granicy sowiecko-fińskiej na [[Przesmyk Karelski|Przesmyku Karelskim]], tak by w granicach ZSRR znalazła się obronna [[Linia Mannerheima]]. W konsekwencji po prowokacji sowieckiej - ostrzelaniu terytorium ZSRR przez artylerię Armii Czerwonej - Finlandia została zaatakowana przez ZSRR. Pod pretekstem pomocy [[państwoPaństwo marionetkowe|marionetkowej]] [[Fińska Republika Demokratyczna|Fińskiej Republiki Demokratycznej]] wojska sowieckie, po zbombardowaniu [[Helsinki|Helsinek]] zaatakowały Finlandię. Tzw. [[wojna zimowa]] toczyła się od 30 listopada 1939 do 13 marca 1940 roku. Mimo że siły fińskie były zdecydowanie słabsze liczebnie od agresora, zdołały zadać mu ciężkie straty i obronić niepodległość swego kraju. Na podstawie wymuszonego traktatu pokojowego Finlandia utraciła część terytorium, m.in. ufortyfikowany [[Przesmyk Karelski]] z miastem [[Wyborg]], a ZSRR w grudniu 1939 został wykluczony z [[Liga Narodów|Ligi Narodów]]. Zagrożenie niepodległości Finlandii w wyniku wojny zimowej i poniesione straty terytorialne spowodowały natomiast, że Finlandia porzuciła przy zmianie koniunktury politycznej politykę neutralności i stała się sojusznikiem [[III Rzesza|III Rzeszy]] podczas [[Atak Niemiec na ZSRR|wojny niemiecko-sowieckiej]] w 1941 roku.

Aby zabezpieczyć dostawy szwedzkich rud żelaza, niezbędnych dla niemieckiego przemysłu wojennego, i uprzedzić spodziewane zajęcie norweskich portów przez aliantów, 9 kwietnia 1940 roku III Rzesza zaatakowała [[Dania|Danię]] i [[Norwegia|Norwegię]]. Dania nie była w stanie stawiać jakiegokolwiek oporu i podporządkowała się Niemcom, broniła się natomiast Norwegia. Pomimo utraty najważniejszych miast, słaba 50-tysięczna armia norweska stworzyła ogniska oporu w głębi kraju, a król [[Haakon VII]] uniknął pojmania i wraz z rządem ewakuował się do Wielkiej Brytanii. Brytyjczycy i Francuzi wysadzili desanty w rejonie [[Åndalsnes]] i [[Namsos]]. Po zaciętych walkach z udziałem polskiej [[Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich|Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich]] został [[bitwaBitwa o Narwik|opanowany też Narwik]]. Sukces ten nie miał jednak już większego znaczenia w obliczu ataku III Rzeszy na Francję i kraje Beneluksu. W rezultacie w czerwcu alianci wycofali się. Norweskie porty i lotniska stały się odtąd dla Niemców dogodnymi bazami do ataków na Wielką Brytanię i północny Atlantyk. Dania i Norwegia pozostały pod okupacją do ostatnich dni wojny.

10 maja 1940 Niemcy zaatakowali [[Holandia|Holandię]], [[Belgia|Belgię]] i [[Luksemburg]] ([[Kampania francuska 1940|Fall Gelb]]). Opanowanie przez spadochroniarzy mostów i lotnisk holenderskich pozwoliło armii niemieckiej na [[Kampania holenderska|zajęcie tego kraju w ciągu sześciu dni]]. W dniach 12–15 maja Niemcy [[bitwaBitwa pod Sedanem (1940)|przerwali front francuski]] w rejonie [[Sedan (Francja)|Sedanu]] i ruszyli na zachód. 20 maja dotarli do kanału [[La Manche]] pod [[Abbeville (Francja)|Abbeville]], odcinając lewe skrzydło wojsk alianckich. 28 maja armia belgijska skapitulowała. Od 26 maja do 4 czerwca w rejonie [[Dunkierka|Dunkierki]] odbywała się ewakuacja wojsk brytyjskich ([[operacjaOperacja Dynamo|operacja „Dynamo”]]). Plaże pozostawiono wypełnione sprzętem, ale ludzi zdołano wywieźć na Wyspy Brytyjskie. 10 czerwca Włochy wypowiedziały wojnę Francji, co jednak nie mogło już mieć większego wpływu na losy wojny. W cztery dni później Niemcy wkroczyli do [[Paryż]]a.

Klęska Francji została wykorzystana przez Związek Radziecki do zajęcia [[krajeKraje bałtyckie|państw bałtyckich]]. Związek Radziecki wprowadził w czerwcu 1940 na ich teren znaczne wojska i wymusił rekonstrukcje rządów, obsadziwszy je swoimi ludźmi. W ciągu miesiąca Litwa, Łotwa i Estonia ogłoszone zostały republikami radzieckimi i między 3 a 6 sierpnia przystąpiły do [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Radzieckiego]]. [[Józef Stalin|Stalin]] wystosował również ultimatum do rządu [[Rumunia|rumuńskiego]], żądając oddania [[Besarabia|Besarabii]] oraz [[Bukowina północna|Północnej Bukowiny]]. Rumunia się ugięła, a wkrótce potem oddała [[Węgry|Węgrom]], pod naciskiem niemieckim (tzw. [[drugi arbitraż wiedeński]]), również część [[Siedmiogród|Siedmiogrodu]]. Latem 1940 roku Moskwa wysunęła wobec Finlandii upokarzające żądania ekonomiczne – Finowie wypełnili je, bojąc się utraty niepodległości, równocześnie jednak zacieśnili stosunki z Niemcami, co zapewniło im swoisty parasol ochronny. Podobną politykę obrał [[Bukareszt]]; Niemcy, powoli szykując się do wojny ze Związkiem Radzieckim, blokowały ekspansję Związku Radzieckiego w kierunku europejskim. 10 listopada 1940 w Berlinie, podczas wizyty [[Wiaczesław Mołotow|Wiaczesława Mołotowa]], Hitler po raz ostatni próbował skłonić Związek Radziecki do wojny z Wielką Brytanią. Zaproponował Moskwie przystąpienie do [[Pakt trzech|Paktu Trzech]] i dokonanie wspólnego rozbioru [[Imperium brytyjskie|Imperium Brytyjskiego]] (wskazując [[Iran]] i [[Indie]] jako teren potencjalnej ekspansji sowieckiej). Wobec odpowiedzi Mołotowa podtrzymującej zainteresowanie Związku Radzieckiego aneksją Finlandii, bazami wojskowymi w [[Bułgaria|Bułgarii]], a także kontrolą nad [[Dardanele|cieśninami tureckimi]] i [[Irak]]iem, Hitler wydał dyrektywę do opracowania planu agresji III Rzeszy na Związek Radziecki, ostatecznie określoną jako [[Atak Niemiec na ZSRR|plan „Barbarossa”]].

8 sierpnia 1940 atakiem [[Luftwaffe]] na lotniska [[Royal Air Force|RAF]] rozpoczęła się powietrzna bitwa o Anglię, trwająca do 31 października. Celem Niemców było osiągnięcie dominacji w powietrzu oraz osłabienie potencjału militarnego wroga, co miało być wstępem do morskiej inwazji na Wyspy Brytyjskie ([[operacjaOperacja Lew Morski|operacja „Lew Morski”]]). Oprócz ataków na cele czysto wojskowe, Luftwaffe podjęła także szeroko zakrojoną kampanię [[Blitz (naloty)|nalotów wymierzonych przeciwko ludności cywilnej]], mających złamać morale brytyjskiego społeczeństwa. Wskutek dobrze zorganizowanej brytyjskiej obrony (m.in. skuteczne wykorzystanie sieci stacji [[radar]]owych), bitwa zakończyła się jednak porażką Niemiec. Udział w tym mieli Polacy – spośród wszystkich pilotów myśliwskich, broniących angielskiego nieba, 5% pochodziło z Polski. Przypisuje się im 11% wszystkich zestrzeleń samolotów wroga.

28 października 1940 roku Włochy zaatakowały [[Grecja|Grecję]]. Wojska włoskie zostały jednak szybko powstrzymane i odrzucone, a w grudniu oddziały greckie wkroczyły do południowej [[Albania|Albanii]]. Szerokiego poparcia Grekom udzielili Brytyjczycy, wysyłając swoje siły ekspedycyjne. Obecność Brytyjczyków w Grecji i niepomyślny rozwój sytuacji politycznej w [[Jugosławia|Jugosławii]] doprowadził do niemieckiej inwazji na oba te kraje (6 kwietnia 1941 roku). Oprócz Włoch do ataku przyłączyły się również Węgry i Bułgaria. Już 12 kwietnia Niemcy wkroczyli do [[Belgrad]]u (5 dni później skapitulowała jugosłowiańska armia), a do 30 kwietnia opanowali lądową część terytorium Grecji. Brytyjczycy wraz z resztkami greckiej armii wycofali się na [[Kreta|Kretę]]. 20 maja na wyspie wylądowały [[Fallschirmjäger|niemieckie oddziały powietrznodesantowe]] ([[Bitwa o Kretę|operacja „Merkur”]]) i pomimo ciężkich strat zdobyły ją (ostatnie oddziały brytyjskie zostały ewakuowane 31 maja). Grecja znalazła się pod niemiecko-włosko-bułgarską okupacją. Na części terytorium Jugosławii doszło do utworzenia sprzymierzonego z Osią tzw. [[Ustasze|Niezależnego Państwa Chorwackiego]] na czele z wodzem [[ustaszeUstasze|ustaszów]] [[Ante Pavelić|Ante Paveliciem]], resztę państwa podzieliły między siebie III Rzesza, Włochy, Węgry i Bułgaria.

22 czerwca 1941 roku III Rzesza wypowiedziała wojnę<ref>{{cytuj stronę| url =http://www.pbs.org/behindcloseddoors/pdfs/NaziInvasionDeclaration.pdf | tytuł = Instrukcja dla ambasadora Niemiec w Związku Radzieckim Schulenburga z 21 czerwca 1941 roku| autor =| język = en | data dostępu = 2011-02-16}}</ref> i dokonała zbrojnej agresji na [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związek Radziecki]], co otworzyło po raz pierwszy od października 1939 [[frontFront wschodni (II wojna światowa)|front wschodni]] II wojny światowej. Historiografia sowiecka, a następnie rosyjska określa wojnę niemiecko-sowiecką jako [[Wielka wojna ojczyźniana|wielką wojnę ojczyźnianą]]<ref>Aby wymazać z pamięci wcześniejszy sojusz Hitlera i Stalina. Było to pierwotnie określenie propagandowe nawiązujące świadomie do wojny z 1812 roku prowadzonej przez Rosję z [[Napoleon Bonaparte|koalicją napoleońską]] tak określanej w tradycyjnej historiografii rosyjskiej.</ref>. W działaniach wojennych sojusznikami Rzeszy były [[Rumunia]], [[Finlandia]], [[Węgry]], [[Włochy]] oraz oddziały ochotników z Belgii, Holandii, Francji i Hiszpanii. W pierwszych miesiącach wojny [[Armia Czerwona]] ponosiła olbrzymie straty w ludziach i sprzęcie, a wojska niemieckie zajęły rozległe obszary dzisiejszej [[Ukraina|Ukrainy]], [[Białoruś|Białorusi]] i republik nadbałtyckich, docierając aż pod [[Petersburg|Leningrad]] i [[Moskwa|Moskwę]]. Grudniowa kontrofensywa sowiecka pod Moskwą odrzuciła jednak Niemców spod bram miasta. Zakrojone na dużą skalę działania zaczepne Sowieci [[Kontrofensywy sowieckie 1941/1942|kontynuowali na początku 1942 roku]], jednak zakończyły się one niepowodzeniem. Umożliwiło to odzyskanie inicjatywy strategicznej przez wojska niemieckie.

Silne oddziały partyzantów walczyły także w Jugosławii i Grecji. W Jugosławii, zajętej przez Niemców i Włochów w 1941 roku, partyzanci [[komunizmKomunizm|komunistyczni]] pod dowództwem [[Josip Broz Tito|Josipa Broza-Tity]] rywalizowali z [[Królewskie Wojska Jugosłowiańskie w Ojczyźnie|czetnikami]], czyli partyzantami [[Dragoljub Mihailović|Dražy Mihailovicia]], lojalnymi wobec króla i rządu na uchodźstwie w Londynie. Ostatecznie, na mocy [[konferencjaKonferencja teherańska|konferencji w Teheranie]], to Tito otrzymał poparcie zarówno ze strony Stalina, jak i zachodnich mocarstw. Jesienią 1944 roku jego [[Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii]] liczyła 500 tys. ludzi i kontrolowała znaczną część kraju, dysponując nawet własnym lotnictwem oraz marynarką wojenną. Choć Armia Czerwona wkroczyła do Jugosławii (w październiku 1944 został wyzwolony [[Belgrad]]), niemal całe terytorium kraju zostało wiosną 1945 roku opanowane przez siły Tity, których liczebność pod koniec wojny wzrosła do 800 tys. żołnierzy, zgrupowanych w 4 armiach i 8 niezależnych korpusach. Dzięki temu po wojnie Jugosławia zachowała niezależność względem Moskwy.

Po pokonaniu sił niemiecko-włoskich w północnej Afryce, alianci dokonali inwazji na [[Sycylia|Sycylię]] 10 lipca 1943 ([[Operacja Husky|operacja „Husky”]]), a 3 września w ramach [[Operacja Baytown|operacji „Baytown”]] w południowych Włoszech i 9 września na obcasie włoskiego buta ([[Operacja Slapstick|operacja „Slapstick”]]), wylądowała brytyjska 8 Armia dowodzona przez gen. [[Bernard Law Montgomery|Montgomery’ego]], zaś w okolicach [[Salerno]] na południe od [[Rzym]]u wylądowała 5 Armia amerykańska gen. [[Mark Wayne Clark|Marka Clarka]] ([[Operacja Avalanche|operacja „Avalanche”]]). Całymi siłami alianckimi we Włoszech dowodził brytyjski gen. [[Harold Alexander|Alexander]]. Rząd marszałka [[Pietro Badoglio]] podpisał akt kapitulacji Włoch, a wkrótce wypowiedział wojnę Niemcom. Początkowo uwięziony dyktator Włoch [[Benito Mussolini]] uwolniony został przez niemieckich spadochroniarzy pod dowództwem [[Otto Skorzeny|Otto Skorzeny’ego]] i uciekł na północ kraju, gdzie ogłosił powstanie sprzymierzonej z Niemcami tzw. [[Włoska Republika Socjalna|Włoskiej Republiki Socjalnej]], zwanej Republiką Salo. Zaciekłe walki na tym froncie toczyły się na liniach obronnych: [[liniaLinia Gustawa|Gustawa]] i [[liniaLinia Gotów|Gotów]], aż do 4 maja 1945, kiedy Niemcy ogłosiły kapitulację tego frontu, jeszcze przed końcem wojny.

6 czerwca 1944 alianci dokonali [[Lądowanie w Normandii|wielkiej operacji desantowej]] we francuskiej [[Normandia (kraina historyczna)|Normandii]], w ramach [[Operacja Overlord|operacji „Overlord”]]. Umocnienia [[Wał Atlantycki|Wału Atlantyckiego]] nie wytrzymały naporu wojsk inwazyjnych pod dowództwem generała [[Dwight Eisenhower|Eisenhowera]], wspieranych przez siły morskie, powietrzne oraz powietrznodesantowe. 29 czerwca Amerykanie [[Bitwa o Cherbourg|wyzwolili Cherbourg]], a w połowie lipca wojska brytyjskie [[bitwaBitwa o Caen|opanowały po krwawych bojach Caen]]. W sierpniu doszło do załamania się obrony Niemców w Normandii i okrążenia ich sił w [[bitwaBitwa pod Falaise|kotle pod Falaise]], z czym zbiegło się [[Operacja Dragoon|lądowanie aliantów na południu Francji]]. 19 sierpnia w [[Paryż]]u wybuchło [[powstaniePowstanie paryskie|powstanie]], któremu przyszły z odsieczą czołgi [[Philippe Marie Leclerc|gen. Leclerca]]. 25 sierpnia, po czteroletniej okupacji, miasto zostało wyzwolone. Trzy dni później padł garnizon [[Marsylia|Marsylii]]. Pierwszy tydzień września przyniósł również wyzwolenie [[Calais]], [[Rouen]], [[Lyon]]u oraz znacznej części Belgii z [[Antwerpia|Antwerpią]] i [[Bruksela|Brukselą]].

We wrześniu [[Wojna kontynuacyjna|wyczerpana wojną]] Finlandia poprosiła Związek Radziecki o podpisanie rozejmu i wkrótce potem [[wojnaWojna lapońska|podjęła działania zbrojne]] przeciwko swym niedawnym sojusznikom, Niemcom. W październiku Sowieci po raz pierwszy od wybuchu wojny przekroczyli przedwojenną granicę III Rzeszy (w [[Prusy Wschodnie|Prusach Wschodnich]]). W styczniu 1945 roku ruszyła ich [[Operacja wiślańsko-odrzańska|kolejna wielka ofensywa]], która odrzuciła Niemców od Wisły aż do [[Wał Pomorski|Wału Pomorskiego]], [[Odra|Odry]] i [[Nysa Łużycka|Nysy Łużyckiej]].

Na południu fronty radzieckie po zajęciu Rumunii (jej rząd oraz rząd bułgarski przeszły na stronę aliantów) wkroczyły na terytorium Węgier i Jugosławii. W październiku 1944 roku został wyzwolony [[Belgrad]], a w lutym 1945 roku po długotrwałych walkach [[oblężenieOblężenie Budapesztu|padł Budapeszt]]. W marcu Niemcy podjęli nieudaną [[Operacja Frühlingserwachen|ofensywę strategiczną nad Balatonem]] – swoją ostatnią w tej wojnie. Miesiąc później Sowieci [[Operacja wiedeńska|wkroczyli do Wiednia]]. Propaganda niemiecka zapowiadała użycie nowych rodzajów broni, tzw. [[Wunderwaffe]], lecz losów wojny nie było już w stanie nic zmienić.

Następnie kierując atak na południe, 8 grudnia Japończycy [[Kampania filipińska (1941–1942)|wylądowali na Filipinach]], gdzie stawiały im długotrwały opór siły amerykańsko-filipińskie pod dowództwem generała [[Douglas MacArthur|Douglasa MacArthura]]. Opór obrońców został ostatecznie złamany [[Bitwa o Corregidor (1942)|po zdobyciu twierdzy na wyspie Corregidor]] 5 maja 1942. Również 8 grudnia 1941 siły japońskie [[Bitwa o Malaje|zaatakowały Malaje]] i 15 lutego 1942, po ofensywie lądowej, [[Bitwa o Singapur|zdobyły]] największą na Dalekim Wschodzie bazę brytyjskiej marynarki wojennej i zarazem twierdzę lądową – [[Singapur]]. Uwaga Japończyków skierowała się na wyspę [[Borneo]] i [[Holenderskie Indie Wschodnie|Indie Holenderskie]], które zaatakowali w styczniu 1942. Desanty morskie i powietrzne [[Bitwa o Borneo (1941–1942)|opanowały]] roponośne obszary Borneo i [[Bitwa o Sumatrę|Sumatry]], a broniąca wysp flota aliancka poniosła porażkę w [[bitwaBitwa na Morzu Jawajskim|bitwie na Morzu Jawajskim]]. 9 marca naczelny dowódca wojsk holenderskich podpisał kapitulację [[Jawa|Jawy]]. Indie Holenderskie znalazły się w rękach Japończyków.

Lądowa ofensywa Japończyków w [[Mjanma|Birmie]] doprowadziła do zajęcia tego kraju w czerwcu 1942 i odrzucenia Brytyjczyków do [[Indie|Indii]]. Chcąc przeszkodzić w usadowieniu się Japończyków na [[Nowa Gwinea|Nowej Gwinei]] i na [[Wyspy Salomona|Wyspach Salomona]], Amerykanie stoczyli [[bitwaBitwa na Morzu Koralowym|bitwę powietrzno-morską na Morzu Koralowym]], powstrzymując japoński marsz w kierunku [[Australia|Australii]]. Zwycięska dla Amerykanów lotniczo-morska [[bitwa o Midway]] stoczona między 3 a 6 czerwca 1942 stała się punktem zwrotnym w wojnie na Pacyfiku – Japończycy utracili inicjatywę strategiczną. Na południu Pacyfiku wielomiesięczne [[Walki o Guadalcanal|zmagania na Guadalcanal]] w archipelagu Wysp Salomona powstrzymały kolejną japońską próbę marszu w kierunku Australii.

II wojna światowa miała tragiczne skutki dla obywateli państw biorących udział w wojnie. Straty wśród ludności cywilnej wyniosły łącznie prawie 33 miliony ludzi. Wojna (zarówno bezpośrednie działania wojenne, jak [[nalotNalot dywanowy|naloty dywanowe]] czy zaplanowane akcje pacyfikacyjne ze strony Niemców) doprowadziła do wielkich zniszczeń w miastach – wśród najciężej dotkniętych aglomeracji znajdowały się [[Warszawa]] (85% zniszczonej zabudowy lewobrzeżnej części miasta), [[Petersburg|Leningrad]], [[Wołgograd|Stalingrad]], [[Cherbourg-Octeville|Cherbourg]], [[Caen]], [[Hamburg]], [[Drezno]], [[Manila]], [[Tokio]] czy [[Berlin]]. Konflikt przyczynił się do powstania nowej [[brońBroń masowego rażenia|broni masowego rażenia]] – [[Broń jądrowa|broni jądrowej]]. Użyli jej Amerykanie przeciwko ludności [[Hiroszima|Hiroszimy]] i [[Nagasaki]], wskutek czego bezpośrednio zginęło co najmniej 150 tysięcy osób, kilkadziesiąt tysięcy zostało ciężko rannych (znaczna ich część wkrótce potem zmarła), a dalsze zgony nastąpiły wskutek [[chorobaChoroba popromienna|promieniowania]].

Po [[konferencjaKonferencja jałtańska|konferencji w Jałcie]] w lutym 1945 roku nastąpił polityczny podział Europy na blok zachodni i blok wschodni (początek [[zimnaZimna wojna|zimnej wojny]]). Na zebraniu Wielkiej Trójki potwierdzającym [[konferencjaKonferencja teherańska|spotkanie w Teheranie]] ustalono, że terytoria, zdobyte przez Armię Czerwoną znajdą się w strefie wpływów Związku Radzieckiego, a te wyzwolone przez aliantów zachodnich – w strefie wpływów państw zachodnich. W ten sposób Polska i pozostałe kraje Europy środkowo-wschodniej stały się zależne od Związku Radzieckiego, natomiast Grecja, Włochy, Francja i [[Benelux]], a po kilku latach także cała Austria – w bloku zachodnim. [[Jugosławia]] i [[Albania]], opanowane po wycofaniu się Niemców i Włochów przez armię partyzantów [[Josip Broz Tito|Josipa Broza Tity]], pozostały po wojnie zasadniczo niezależne od Związku Radzieckiego, choć oba te kraje poszły w następnych latach drogą komunistyczną.

Alianci podjęli działania mające na celu zapobiec powstawaniu konfliktów na arenie międzynarodowej. W miejsce [[Liga Narodów|Ligi Narodów]] powołana została [[Organizacja Narodów Zjednoczonych]] mająca przeciwstawiać się przejawom łamania praw człowieka. Państwa należące do ONZ zobowiązały się nie dopuszczać do władzy partii o poglądach [[neonazizmNeonazizm|neonazistowskich]], a nawet je delegalizować. Zakazano propagowania symboli [[swastykaSwastyka|swastyki]]. Zajęto się także sprawą części narodu żydowskiego okaleczoną przez ''[[Zagłada Żydów|szoa]]'', co doprowadziło do stworzenia państwa [[Izrael]], na terytorium [[Palestyna|Palestyny]].

* Znacznie zmieniono granice państw w radzieckiej strefie wpływów. Zachodnia granica [[Polska|Polski]] miała przebiegać wzdłuż biegu rzek [[Odra|Odry]] i [[Nysa Łużycka|Nysy Łużyckiej]], południowa granicami w [[Sudety|Sudetach]] i dalej na wschód według stanu z 1938, wschodnia rzeką [[Bug]] i wzdłuż tzw. [[liniaLinia Curzona|linii Curzona]] oraz północna na północnych [[Mazury|Mazurach]]. Polacy zyskali także miasto Gdańsk kontrolowane przed wojną przez Ligę Narodów. [[Czechosłowacja]], ponownie oficjalnie niepodległa, odzyskała [[Zakarpacie|Ruś Zakarpacką]] od [[Węgry|Węgier]], ale odstąpiła ją Związkowi Radzieckiemu. Węgry utraciły również [[Siedmiogród]] na rzecz [[Rumunia|Rumunii]]. Ta zaś utraciła [[Besarabia|Besarabię]] na rzecz Związku Radzieckiego. Na [[Bułgaria|Bułgarię]] wielkie mocarstwa nałożyły sankcje gospodarcze za przyłączenie w 1940 roku [[Dobrudża|Dobrudży]] kosztem Rumunii.

* Na Dalekim Wschodzie [[Japonia]], okupowana przez Stany Zjednoczone do 1952 roku, straciła, oprócz zdobytych od Amerykanów archipelagów, wszystkie swoje zamorskie terytoria, począwszy od [[Tajwan (wyspa)|Tajwanu]], [[Hajnan]]u, [[Mandżuria|Mandżurii]] i wschodnich Chin na rzecz [[Republika Chińska|Republiki Chińskiej]], [[Sachalin]]u i [[Wyspy Kurylskie|Kuryli]] na rzecz Związku Radzieckiego, Azję Południowo-Wschodnią na rzecz Wielkiej Brytanii i Francji, kończąc na stracie [[Korea|Korei]]. Cesarz [[Hirohito]] musiał zrzec się statusu [[bógBóg|boga]], w 1946 roku uchwalono konstytucję zmieniającą diametralnie ustrój kraju. Zbrodniarze wojenni zostali skazani w [[Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu|Międzynarodowym Trybunale Wojskowym dla Dalekiego Wschodu]] w [[Tokio]] w 1948. Wojna stworzyła sprzyjające warunki do uzyskania niepodległości przez [[Wietnam Północny|DRW]] (1945), [[Indonezja|Indonezję]] (1945/49), [[Filipiny]] (1946) i [[Mjanma|Birmę]] (1948).