Karpaty: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja nieprzejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
Nie podano opisu zmian Znaczniki: usuwanie dużej ilości tekstu (filtr nadużyć) VisualEditor |
m Wycofano edycje użytkownika 83.29.239.236 (dyskusja). Autor przywróconej wersji to JCRZ. Znacznik: Wycofanie zmian |
||
Linia 16:
| galeria_commons = Category:Carpathian Mountains
}}
{{Wikisłownik|Karpaty}}
[[Plik:Carpathians division.svg|thumb|250px|1. Zewnętrzne Karpaty Zachodnie<br />2. Centralne Karpaty Zachodnie<br />3. Wewnętrzne Karpaty Zachodnie<br />4. Zewnętrzne Karpaty Wschodnie<br />5. Wewnętrzne Karpaty Wschodnie<br />6. Karpaty Południowe<br />7. Góry Zachodniorumuńskie i Wyżyna Transylwańska<br />I. Podkarpacie<br />II. Równiny Południoworumuńskie<br />III. Kotlina Panońska]]
[[Plik:Mapcarpat2.png|thumb|250px|Podział Karpat]]
[[Plik:West Tatry.jpg|thumb|250px|[[Tatry Zachodnie]]]]
[[Plik:Lilla fromszeleta1.jpg|thumb|250px|[[Góry Bukowe]]]]
[[Plik:SromowceNizneTrzyKorony2.jpg|thumb|250px|[[Trzy Korony (szczyt)|Trzy Korony]] ([[Pieniny]])]]
[[Plik:Łąki Nowiny a1.jpg|thumb|250px|[[Tatry]] – widok z Pienin]]
[[Plik:Howerla.jpg|thumb|250px|[[Howerla]], [[Czarnohora]]]]
[[Plik:Bucegi Mountains.jpg|thumb|250px|[[Bucegi]]]]
[[Plik:Custura Saratii.jpg|thumb|250px|[[Góry Fogaraskie]]]]
[[Plik:Bukowianie.jpg|thumb|250px|[[Pogórzanie]], [[Doły Jasielsko-Sanockie]]]]
[[Plik:Carpatho-Rusyn sub-groups - Presov area Lemkos (left side) and Przemyśl area Ukrainians in original goral folk-costumes..jpg|thumb|250px|[[Karpatorusini|Karpatorusinki]] w strojach ludowych z [[Preszów|Preszowa]]]]
[[Plik:Young Gorals of Zywiec 2008 10.jpg|thumb|250px|[[Górale żywieccy]] (2008)]]
[[Plik:Romanian Folk Group Transilvania Cluj Napoca.jpg|thumb|250px|Rumuński zespół folklorystyczny z [[Kluż-Napoka]], [[Siedmiogród]]]]
[[Plik:Szczawnica in Poland 1939.jpg|thumb|250px|Flisacy w Szczawnicy nad Dunajcem]]
'''Karpaty''' ([[Regionalizacja fizycznogeograficzna Polski|51-54]]) ([[język węgierski|węg.]] ''Kárpátok''; [[język rumuński|rum.]] ''Carpați''; [[język ukraiński|ukr.]] i [[język serbski|serb.]] ''Карпати''; [[język czeski|czes.]] i [[język słowacki|słow.]] ''Karpaty''; [[język niemiecki|niem.]] ''Karpaten'') – [[łańcuch górski]] w [[Europa Środkowa|środkowej Europie]] (jeden z największych w tej części świata), ciągnący się łukiem przez terytoria ośmiu krajów<ref name=":0">https://www.bdpn.pl/dokumenty/roczniki/tom17/art_02.pdf</ref>: [[Austria|Austrii]], [[Czechy|Czech]], [[Polska|Polski]], [[Słowacja|Słowacji]], [[Węgry|Węgier]], [[Ukraina|Ukrainy]], [[Rumunia|Rumunii]] i [[Serbia|Serbii]]. Najwyższy szczyt [[Gerlach]] ma wysokość 2655 m [[n.p.m.]]
== Nazwa ==
Nazwa "Karpaty" pochodzi najprawdopodobniej od nazwy [[Dacja|dackiego]] [[plemię|plemienia]] [[Karpowie|Karpów]], mieszkających w pierwszym tysiącleciu naszej ery na terenie [[Karpaty Wschodnie|Karpat Wschodnich]]. Wymienia ją [[Geografia (Ptolemeusz)|Ptolemeusz]] w II wieku [[naszej ery]] (w postaci ''Karpates Oros'')<ref>{{Cytuj |tytuł = Dictionary of Greek and Roman Geography (1854), CARPATES MONS |data dostępu = 2018-01-23 |opublikowany = www.perseus.tufts.edu |url = http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0064:entry=carpates-mons-geo}}</ref>. Być może nazwa ta wywodzi się od [[języki indoeuropejskie|indoeuropejskiego]] słowa ''korpata'' − "[[góra]]", "[[skała]]"{{fakt|data=2012-03}}. Inną hipotezą jest jej pochodzenie od przedindoeuropejskiego ''cara'' − "kamień"<ref>[[Stanisław Rospond (językoznawca)|S. Rospond]], ''Onomastyka słowiańska, cz. II'', w: ''Onomastica'' nr 4, r. III, z. 1, Wrocław 1957</ref>. W XIII- i XIV-wiecznych oficjalnych dokumentach węgierskich Karpaty pojawiają się pod nazwą ''Thorchal'' bądź ''Tarczal'' lub rzadziej jako ''Montes Nivium''. W Polsce po raz pierwszy użył nazwy "Karpaty" [[Stanisław Staszic]] w [[XIX wiek]]u w dziele [http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty3/0431/ ''O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski'' ] ([[1815]]).
== Geografia ==
Karpaty wchodzą w skład wielkiego [[system górski|systemu górskiego]] – [[Łańcuch alpejsko-himalajski|łańcucha alpejsko-himalajskiego]]. Stanowią drugi co do powierzchni łańcuch górski Europy. Zajmują powierzchnię 190 tys. km², z tego w Polsce 19,6 tys. km² (6,1% powierzchni państwa). Stanowią centralną główną część [[Region karpacki|Regionu Karpackiego]], który
Od [[Alpy|Alp]] oddzielone są w okolicach [[Bratysława|Bratysławy]] [[dolina|doliną]] [[Dunaj]]u. Stąd ciągną się blisko 1300-kilometrowym łukiem, który odgina się w kierunku północno-wschodnim, otaczając [[Kotlina Panońska|Kotlinę Panońską]] i [[Wyżyna Transylwańska|Wyżynę Transylwańską]]. Od [[Góry Wschodnioserbskie|Gór Wschodnioserbskich]] oddzielone są ponownie doliną Dunaju (w okolicach rumuńskiego miasta [[Orszowa|Orşova]]) – odcinek ten nosi nazwę [[Żelazna Brama|Żelaznych Wrót]]. [[Brama Morawska]] w Czechach oddziela Karpaty od [[Sudety|Sudetów]].
Linia 25 ⟶ 45:
Karpaty nie stanowią jednego nieprzerwanego łańcucha górskiego, ale raczej składają się z wielu wyróżniających się pod względem [[geologia|geologicznym]] i [[orografia|orograficznym]] [[pasmo górskie|pasm górskich]]. Różnorodność krajobrazów jest porównywalna z Alpami. Jednocześnie góry te rzadko osiągają wysokości powyżej 2500 m n.p.m., dlatego nie można tu znaleźć tak wyraźnej polodowcowej rzeźby wysokogórskiej. W Karpatach obecnie prawie nie zalega wieloletni [[śnieg]]. Tylko w Tatrach znajdują się trzy niewielkie [[Śnieżnik (glacjologia)|śnieżniki]]: [[Miedziany Śnieżnik]] w [[Dolina Dzika|Dolinie Dzikiej]], Kapałkowe Śnieżniki w [[Dolina Śnieżna|Dolinie Śnieżnej]] i [[Lodowczyk Mięguszowiecki|Mięguszowiecki Śnieżnik]] w kotle skalnym [[Bańdzioch]] w linii spadku [[Mięguszowiecka Przełęcz pod Chłopkiem|Mięguszowieckiej Przełęczy pod Chłopkiem]].
Łańcuch Karpat zajmuje odpowiednio<ref name=":0"
# na Słowacji 71,7% powierzchni kraju,
# w Rumunii 47,4% powierzchni kraju,
| |||