Dynastia Tang: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja nieprzejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
sprawdzone
m poprawa przek.; mam wątpliwości co do map słabo skartowanych obszarów z precycyjnymi datami - obawiam się, że to fałszywa precyzja,nie dotycząca realnego przebiegu granic (zwł. na dalekiej północy)
Linia 1:
{{Dobry Artykuł}}
[[Plik:Tang China 669AD.jpg|thumb|Cesarstwo chińskie w [[669]] roku.]]
[[Plik:Tang Dynasty circa 700 CE.png|thumb|Cesarstwo chińskie w [[715]] roku.]]
{{Historia Chin}}
[[Plik:Tang ChinaDynasty 669ADcirca 700 CE.jpgpng|thumb|Cesarstwo chińskie wok. [[669]]700 roku.]]
'''Dynastia Tang''' ({{chińskie|c=唐朝|hp=Táng Cháo}}; wym. [{{IPA|tʰɑ̌ŋ tʂʰɑ̌ʊ}}]; [[język średniochiński]]: dhɑng) (18 czerwca 618 – 1 czerwca 907) – dynastia cesarska w [[Chiny|Chinach]], następczyni [[Dynastia Sui|dynastii Sui]] i poprzedniczka [[Pięć Dynastii i Dziesięć Królestw|Pięciu Dynastii i Dziesięciu Królestw]]. Została założona przez ród Li (李), który przechwycił władzę w czasie upadku dynastii Sui. Rządy dynastii zostały na krótko przerwane przez tzw. drugą dynastię Zhou (8 października 690 – 3 marca 705), kiedy to tron objęła cesarzowa [[Wu Zetian]], pierwsza i jedyna kobieta bezpośrednio (a nie np. jako regentka) rządząca Chinami.
 
Linia 67 ⟶ 66:
 
==== Rejony Zachodnie i tureckie ====
[[Plik:Gilt silver jar with pattern of dancing horses.jpg|thumb|Tangowski [[Pozłotnictwo|pozłacany]] dzban srebrny, w kształcie torby skórzanej, używanej przez północnych [[NomadaKoczownik|nomadów]]{{odn|Ebrey|2002|s=127}}, ozdobiony motywem konia tańczącego z kubkiem wina w pysku, jak to robiły tresowane konie cesarza Xuanzonga{{odn|Ebrey|2002|s=127}}]]
Zarówno dynastia Sui, jak i Tang prowadziły bardzo skuteczne kampanie wojskowe przeciw nomadom stepów. Następnie Chińczycy musieli rozwiązać problem [[ludy tureckie|ludów tureckich]], które stawały się dominującą grupą etniczną w Azji Środkowej{{odn|Ebrey|Walthall|Palais|2006|s=113}}{{odn|Xue|1992|s=149–152, 257–264}}. Aby zapobiec zagrożeniom ze strony Turków, władcy Sui umocnili nadgraniczne fortyfikacje oraz przyjmowali wysyłane misje handlowe i poselstwa z trybutem{{odn|Ebrey|Walthall|Palais|2006|s=92}}. Wydali również (w roku 597, 599, 614 i 617) cztery księżniczki dworu cesarskiego za przywódców klanów tureckich; podsycali także konflikty między różnymi grupami etnicznymi a Turkami{{odn|Benn|2002|s=2–3}}{{odn|Cui|2005|s=655–659}}. Także już w okresie Sui, Turcy stali się główną siłą militarną na usługach państwa chińskiego. Gdy w 605 [[Kitanowie]] rozpoczęli najazdy na północno-wschodnie Chiny, chiński generał poprowadził przeciwko nim dwudziestotysięczną armię złożoną z Turków, pomiędzy których rozdzielił, jako nagrodę, zdobyte kitańskie bydło i kobiety{{odn|Ebrey|2002|s=111}}. Dwukrotnie, w latach 635 do 636, tangowskie księżniczki krwi wyszły za tureckich najemników, czy generałów w służbie chińskiej{{odn|Cui|2005|s=655–659}}. Do 755 w armii tangowskiej służyło ok. 10 generałów tureckich{{odn|Xue|1992|s=788}}{{odn|Twitchett|2000|s=125}}. Choć większość wojsk tangowskich stanowiły oddziały ''[[fubing]]'' złożone z chińskich poborowych, większość oddziałów dowodzonych przez tureckich generałów, składała się z nie-Chińczyków i działała głównie na terenach zachodnich, gdzie wojsk ''fubing'' było niewiele{{odn|Liu|2000|s=85–95}}. Część tych „tureckich” oddziałów składała się z Chińczyków Han, którzy przyjęli nomadyczny styl życia (ludy „zdesinizowane”){{odn|Gernet|1996|s=248}}.
 
Linia 89 ⟶ 88:
Tangowie przyjęli wielu urzędników i generałów z Goguryeo, swych dawnych wrogów, do służby w administracji i armii, jak np. braci [[Yeon Namsaeng|Yeona Namsaenga]] (634–679) i [[Yeon Namsan|Yeona Namsana]] (639–701). Od 668 do 676 cesarstwo chińskie panowało nad północną Koreą, ale w 671 Silla przypuściła ataki na znajdujące się tam siły tangowskie. Równocześnie zagrożona była zachodnia granica cesarstwa, gdzie nad rzeką Dafei Tybetańczycy pobili wielką armię chińską w 670{{odn|Graff|2002|s=201}}. W 676 armie tangowskie zostały zmuszone do opuszczenia [[Półwysep Koreański|Półwyspu Koreańskiego]] przez wojska zjednoczonego Królestwa Silla{{odn|Kang|2006|s=54}}. W następstwie powstania wschodnich Turków w 679, Tangowie ostatecznie zdecydowali się zrezygnować z planów koreańskich{{odn|Graff|2002|s=201}}.
 
Dynastia Tang utrzymywała przyjazne stosunki z Japonią, choć jej armie ścierały się z Japończykami. Do Chin przybywało wiele poselstw japońskich, wysyłanych przez dwór cesarski, aż do 894, gdy [[Uda (cesarz Japonii)|Uda]] (887–897), nakłoniony przez [[Michizane Sugawara|Michizane Sugawarę]] (845–903) zakazał ich organizacji ich wizyt{{odn|Kitagawa|Tsuchida|1975|s=222}}. Japoński cesarz [[Tenmu|Temmu]] (672–686) ustanowił nawet armię poborową na wzór chiński, urządził dworskie ceremonie zgodnie z chińskim protokołem i według chińskich wzorów architektonicznych zbudował pałac w [[Fujiwara-kyō|Fujiwara]]{{odn|Ebrey|Walthall|Palais|2006|s=144}}.
 
Do Japonii przybywało też wielu chińskich mnichów, by kontynuować krzewienie buddyzmu. W VII w. dwóch mnichów, Zhi Yu i Zhi You, odwiedziło dwór cesarza [[Tenji]] (661–672), któremu podarowali, zbudowany przez siebie, [[wóz wskazujący południe]]{{odn|odn=b|Needham|1986|s=289}}. Jak podaje ''[[Nihon-shoki]]'' z 720 roku, ten wynalazek z III w., rodzaj mechanicznego [[Kompas magnetyczny|kompasu]], wskazującego stały kierunek południowy dzięki zastosowaniu [[mechanizm różnicowy|mechanizmu różnicowego]], został powtórnie zbudowany, w kilku kopiach, dla cesarza Tenji w 666{{odn|odn=b|Needham|1986|s=289}}. Także japońscy mnisi odwiedzali Chiny. Zachowały się zapiski mnicha [[Ennin]]a (794–864), dotyczące wrażeń z podróży wzdłuż [[Wielki Kanał (Chiny)|Wielkiego Kanału]]{{odn|odn=c|Needham|1986|s=308}}{{odn|Reischauer|1940|s=152}}. Inny mnich japoński, [[Enchin]] (814–891), przebywał w Chinach od 839 do 847 i powtórnie między 853 a 858, przybywając do [[Fuzhou|Fuzhou w prowincji Fujian]] i odpływając do Japonii z [[Taizhou (Zhejiang)|Taizhou w Zhejiangu]] w czasie swej drugiej podróży{{odn|Reischauer|1940|s=155}}{{odn|Adshead|2004|s=51}}.
Linia 199 ⟶ 198:
Chińscy geografowie, tacy jak [[Jia Dan]], pozostawili dokładne opisy obszarów odległych od granic cesarstwa. W swej pracy, powstałej między 785 a 805 rokiem, opisał drogę morską prowadzącą do wlotu [[Zatoka Perska|Zatoki Perskiej]], i że średniowieczni mieszkańcy Persji (których nazywał „ludźmi Luo-He-Yi”) wznosili zdobione filary w morzu, które służyły jako [[latarnia morska|latarnie morskie]] dla statków, które mogłyby zboczyć z kursu{{odn|odn=c|Needham|1986|s=661}}. Sto lat później, arabscy pisarze [[Al-Masudi]] i [[Al-Mukaddasi|al-Muqaddasi]] też opisywali podobne konstrukcje, potwierdzając doniesienia Jia o latarniach morskich w Zatoce Perskiej. Innym dziełem, zawierającym wiele informacji geograficznych, było ''Zhang Tianzhu Guotu'' (''Ilustrowany opis środkowych Indii''){{odn|odn=a|Needham|1986|s=511}}; napisał je [[Wang Xuance]], tangowski dyplomata, który odbył podróż do [[Magadha]] (dziś w północno-wschodnich Indiach) w VII w.{{odn|Sen|2003|s=9, 22–24}}
 
W latach 636 – 659, za czasów panowania cesarza [[Tang Taizong|Taizonga]] i wkrótce po nim, dworscy urzędnicy skompilowali wiele historii poprzedzających dynastii, między innymi ''[[Liang Shu]]'' (''Kronika dynastii Liang''), ''[[Chen Shu]]'' (''Kronika dynastii Chen''), ''[[Beiqi Shu]]'' (''Kronika Północnej dynastii Qi''), ''[[Zhou Shu]]'' (''Kronika dynastii Zhou''), ''[[Sui Shu]]'' (''Kronika dynastii Sui''), ''[[Jin Shu]]'' (''Kronika dynastii Jin''), ''[[Beishi]]'' (''Kronika Dynastii Północnych'') i ''[[Nanshi]]'' (''Kronika Dynastii Południowych''). Innymi cennymi dziełami historycznymi, powstałymi w okresie tangowskim były ''[[Tongdian]]'' i ''[[Tang Huiyao]]'', aczkolwiek nie zostały włączone do klasycznych ''[[Dwadzieścia cztery historie|Ershisi Shi]]'' (''Dwudziestu Czterech Historii''). Z kolei ''[[Shitong]]'' (710 r.) autorstwa [[Liu Zhiji]] to przykład meta-historii, opis [[Chińska historiografia|chińskiej historiografii]] od dawnych czasów, po lata współczesne twórcy. ''[[Zapiski z podróży po krajach zachodnich za panowania dynastii Tang]]'' (''Da Tang Xiyu Ji'') opowiada zaś dzieje podróży [[Xuanzang]]a, najsławniejszego mnicha epoki Tang; redakcję dzieła, według narracji Xuanzanga, sporządził [[Bianji]].
 
[[Liu Zongyuan]] (773–819) i [[Han Yu]] (768–824) zapoczątkowali ruch na rzecz „prozy klasycznej”. Ten nowy styl pisania prozy odchodził od poetyckiej tradycji stylu ''piantiwen'', wywodzącego się z czasów dynastii Han. Pisarze „prozy klasycznej” imitowali 'piantiwen', krytykowali go jednak za niejasność i niewykorzystywanie języka potocznego, starając się, by ich własne dzieła były napisane jaśniej, przejrzyściej i w sposób bardziej bezpośredni{{odn|Ebrey|Walthall|Palais|2006|s=106}}. Ten tzw. styl ''[[guwen]]'' (prozy archaicznej) wywodzi się przede wszystkim z dzieł Han Yu; w następnych wiekach będzie silnie związany z ortodoksyjnym [[neokonfucjanizm]]em{{odn|Huters|1987|s=52}}.
Linia 232 ⟶ 231:
=== Medycyna ===
[[Plik:Square mirror with phoenix motif, Tang Dynasty.jpg|thumb|Prostokątne lustro brązowe z motywem [[Fenghuang|feniksa]] wyłożonego srebrem i złotem, oraz pokryte [[szelak]]iem , VIII w.]]
Chińczycy epoki Tang byli niezmiernie zainteresowani oficjalnym sklasyfikowaniem opisów wszystkich [[Tradycyjna medycyna chińska|leków]] wykorzystywanych w [[farmakologia|farmakologii]]. W 657 roku cesarz [[Tang Gaozong]] (r. 649–683) zamówił sporządzenie i opublikowanie oficjalnej ''[[materia medica]]'', obejmującej tekst i ilustrujące go rysunki 833 rozmaitych substancji medycznych otrzymanych z różnego rodzaju skał, minerałów, metali, zwierząt, roślin, warzyw, owoców i zbóż{{odn|Benn|2002|s=235}}. Tangowie wspierali rozwój nauk medycznych nie tylko kompilując [[farmakopea|farmakopee]], lecz także utrzymując cesarskie uczelnie medyczne, państwowe egzaminy dla lekarzy i publikując podręczniki{{odn|Adshead|2004|s=83}}. Znani autorzy medyczni tego okresu to np. Zhen Chuan (zm. 643) i [[Sun Simiao]] (581–682); Zhen jako pierwszy wykrył i opisał, że pacjenci z [[cukrzyca|cukrzycą]] mają nadmiar cukru w [[mocz]]u, a Sun – że pacjenci ci powinni unikać alkoholu i pożywienia zawierającego dużo [[skrobia|skrobi]]{{odn|Temple|1994|s=132–133}}. Pisma Zhen Chuana i innych autorów tangowskich, zaświadczają, że skutecznie leczono wówczas pacjentów z [[Wole (tarczyca)|wolem]], używając gruczołów [[tarczyca|tarczycy]] pobieranych od owiec i świń. Wyciągi z tarczycy nie były używane do leczenia wola na Zachodzie aż do lat 90. XIX w.{{odn|Temple|1986|s=134–136}}. Nie wszystkie ówczesne teorie były zgodne z dzisiejszą wiedzą medyczną, np. Li Xuan, który poświęcił cukrzycy cały traktat, wiązał ją ze słabością układu moczowego i nerek{{odn|Temple|1994|s=132–133}}.
[[Plik:Dunhuang star map.jpg|thumb|left|Znaleziona w [[Dunhuang]]u [[mapa nieba]] ukazująca okolice północnego bieguna niebieskiego ok. roku 700{{odn|Xi|1981|s=464}}. Konstelacje podzielono na trzy „szkoły”: astronomów [[Wu Xian]]a, [[Gan De]] i [[Shi Shen]]a, rozróżniane kolorami, odpowiednio: białym, czarnym i żółtym. Cały zastaw map zawierał 1300 gwiazd]]
 
Linia 249 ⟶ 248:
 
== Historiografia ==
Pierwszą klasyczną pozycją o czasach tangowskich jest ''[[Tang Shu]]'' (''Kronika dynastii Tang''), którą pod koniec życia opracował Liu Xu (887–946), za czasów [[Późniejsza dynastia Jin|Późniejszej dynastii Jin]]. Tekst został następnie inkorporowany do innej kroniki, nazwanej dla odróżnienia ''[[Xin Tang Shu]]'' (''Nową kroniką dynastii Tang''), której głównymi autorami byli [[dynastia Song|songowscy]] historycy [[Ouyang Xiu]] (1007–1072), Song Qi (998–1061) i ich współpracownicy; dzieło to powstało w latach 1044 a także 1060. Obydwie kroniki oparte były na wcześniejszych dziełach, obecnie zaginionych. Obydwie należą do kanonu ''[[ErshisiDwadzieścia Shicztery historie|Dwudziestu Czterech Historii]]'' Chin. Jedno ze źródeł ''Kroniki dynastii Han'', które się zachowało, to podarowana cesarzowi w 801 roku księga ''[[Tongdian]]'', w której [[Du You]] opisał wydarzenia do 756 roku. Dzieje dynastii zostały też włączona do gigantycznej, całościowej [[historia świata|historii świata]] ''[[Zizhi Tongjian]]'', której redakcję ukończył w 1084 zespół uczonych pod kierownictwem byłego kanclerza dynastii Song, [[Sima Guang]]a (1019–1086). Dzieło to, zawierające ponad trzy miliony [[pismo chińskie|znaków chińskich]] w 294 tomach, opisuje historię Chin od [[Okres Walczących Królestw|czasów Królestw Walczących]] do założenia dynastii Song w 960 roku.
 
== Uwagi ==