Jan I Olbracht: Różnice pomiędzy wersjami

|1. od = [[23 września]] [[1492]]

|1. do = [[17 czerwca]] [[1501]]

[[Plik:Jan Olbracht seals.PNG|mały|220px|Pieczęcie Jana I Olbrachta]]

[[Plik:Nagrobek Jana Olbrachta, Michał Stachowicz.jpg|mały|220px|Nagrobek Jana Olbrachta w Kaplicy Bożego Ciała na Wawelu]]

[[Plik:Jan Fredro saving King Jan Olbracht on Bukovina.PNG|mały|220px|[[Jan Fredro (wojewoda ruski)|Jan Fredro]] ratuje króla Jana Olbrachta na Bukowinie, dzieło [[Juliusz Kossak|Juliusza Kossaka]]]]

'''Jan I Olbracht''' ('''Albrecht'''), [[język litewski|lit.]] ''Janas Olbrachtas (Albrechtas)'', [[język białoruski|biał.]] Ян I Ольбрахт (ur. [[27 grudnia]] [[1459]] w [[Kraków|Krakowie]], zm. [[17 czerwca]] [[1501]] w [[Toruń|Toruniu]]) – [[Władcy Polski|król Polski]] w latach [[1492]]–[[1501]]1492–1501, [[Książęta głogowsko-żagańscy|książę głogowski]] [[1491]]–[[1498]]1491–1498.

Od [[1467]] roku, tak jak pozostali bracia, królewicz zdobywał wiedzę pod okiem [[Jan Długosz|Jana Długosza]]. Na postępowanie młodego Jana Olbrachta wpłynął także przebywający w stolicy, [[włochy|włoski]] [[humanizm|humanista]], [[Filip Kallimach]], który zaprzyjaźnił się z nim. Wielokrotnie udowadniał swój talent podczas nauki, opanował [[Łacina|łacinę]]. Poznał dorobek przemijającego średniowiecza oraz wczesnego [[renesans]]u. Edukację zakończył około [[1474]] roku i rozpoczął aktywność w polityce u boku ojca, z którym uczestniczył w objazdach kraju i sejmach. W latach [[1486]]–[[1490]]1486–1490 pełnił funkcję [[Namiestnik (przywódca)|namiestnika]] królewskiego na [[Województwo ruskie|Rusi]], gdzie odznaczył się, pokonując w [[1487]] roku [[Tatarzy|Tatarów]] [[Bitwa pod Kopystrzyniem|pod Kopystrzyniem]]. Rozpoczął on tworzenie tzw. [[obrona potoczna|obrony potocznej]] kresów południowo-wschodnich [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkiego Księstwa Litewskiego]] przed Tatarami i [[Turcy osmańscy|Turkami]].

Po śmierci [[Maciej Korwin|Macieja Korwina]], króla [[Węgry|Węgier]], o tron węgierski współzawodniczyli Jan Olbracht oraz jego brat [[Władysław II Jagiellończyk|Władysław]], król [[Czechy|Czech]]. Zarówno Kazimierz Jagiellończyk, jak i [[szlachta]] węgierska woleli na tronie zdolnego Olbrachta, niż uległego i chwiejnego Władysława, popieranego przez [[magnat]]erię. [[7 czerwca]] [[1490]] roku został on obwołany przez szlachtę na sejmie elekcyjnym w [[Rokos]] królem Węgier. Mimo to magnateria zakwestionowała [[Wolna elekcja|elekcję]] i obrała królem Władysława, co doprowadziło do wojny domowej pomiędzy braćmi. Działania wojenne prowadzono na terenie dzisiejszej [[Słowacja|Słowacji]] (zob. [[bitwa pod Koszycami]]). Na mocy pokoju w [[Koszyce|Koszycach]] z lutego [[1491]] roku Jan Olbracht miał zrezygnować ze starań o tron węgierski, w zamian za co miał otrzymać od brata [[księstwo głogowskie]], [[Oleśnica|Oleśnicę]] i [[Opawa|Opawę]] na [[Śląsk]]u. Mimo to królewicz pozostał na Węgrzech i na wieść o chorobie Władysława w połowie 1491 roku zerwał pokój i wznowił walki. Zlekceważył nawet sprzeciw ojca, który nakazał mu powrót do Polski. Ostatecznie został rozgromiony w [[Bitwa pod Preszowem|bitwie pod Preszowem]] (styczeń [[1492]]). Po zdobyciu miasta Jan Olbracht dostał się do niewoli Władysława. Brat przyjął go jednak gościnnie, a w końcu odesłał do Polski. Mimo wszystko Władysław pozostawił Olbrachtowi obiecany w Koszycach [[Głogów]], który ten utrzymał do roku [[1498]], gdy przekazał [[księstwo]] bratu, [[Zygmunt I Stary|Zygmuntowi]].

== Panowanie ([[1492]]–[[1501]]1492–1501) ==

Po przegranej wojnie z Władysławem o Węgry Jan Olbracht nie musiał długo czekać na nową szansę na objęcie władzy królewskiej, gdyż [[7 czerwca]] [[1492]] roku zmarł Kazimierz IV Jagiellończyk. Na swojego następcę na [[Litwa|Litwie]] wyznaczył jego brata, [[Aleksander Jagiellończyk|Aleksandra]], a Polakom „zalecił” Jana Olbrachta. Ponieważ Polska, w przeciwieństwie do Litwy nie była monarchią dziedziczną [[Jagiellonowie|Jagiellonów]], więc Kazimierz nie mógł wyznaczyć swojego następcy w Polsce. O koronę po ojcu starali się także bracia Jana, Władysław i Zygmunt, oraz książę mazowiecki [[Janusz II]]. Część szlachty była gotowa opowiedzieć się za wielkim księciem litewskim Aleksandrem, ale ten, wraz z najmłodszym bratem [[Fryderyk Jagiellończyk|Fryderykiem]] oraz królową matką, popierał Jana Olbrachta. Władysław czesko-węgierski, główny kontrkandydat Olbrachta, nie rozpoczął aktywniejszych starań o koronę polską. Ostatecznie [[27 sierpnia]] Jan Olbracht został niemal jednogłośnie wybrany królem Polski (na zakończenie sejmu w Piotrkowie). [[23 września]] odbyła się koronacja w Krakowie nowego monarchy, którą poprowadził [[Biskupi gnieźnieńscy|arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski]] [[Zbigniew Oleśnicki (prymas)|Zbigniew Oleśnicki]]. Ponieważ władcą Litwy został Aleksander do śmierci Olbrachta formalnie zerwana została [[unia polsko-litewska]], lecz oba państwa pozostawały w sojuszu.

Za pierwszych Jagiellonów coraz większą rolę w zarządzaniu państwem odgrywała [[rada królewska]], powoływana przez króla. Zaś od połowy [[XV wiek]]uwieku znaczną część władzy przejęły ogólnopolskie zjazdy szlachty i dzielnicowe sejmiki. Ostatecznie Rada Królewska za panowania Olbrachta przekształciła się w [[Senat (I Rzeczpospolita)|Senat]], a ogólnopolski zjazd stanu szlacheckiego, złożony z przedstawicieli [[Sejmiki ziemskie|sejmików]], w [[Izba Poselska (I Rzeczpospolita)|izbę poselską]] [[Sejm walny I Rzeczypospolitej|Sejmu]]. Poczynając od [[XV wiek]]uwieku Rzeczpospolita stała się szlachecką monarchią parlamentarną. Za pierwsze posiedzenie dwuizbowego [[parlament]]u polskiego uznaje się sejm z roku [[1493]], który miał miejsce w Piotrkowie (18 stycznia). Szlachta, zwłaszcza bogatsza i magnaci, stała się odtąd stanem panującym, skupiając w swych rękach ziemię, przywileje i urzędy. Zgodnie z Sejmem radomskim z [[1504]] roku administrację państwową stanowili [[Marszałek wielki koronny|marszałek koronny]] i [[Marszałek nadworny koronny|nadworny]], [[Podskarbi wielki koronny|podskarbi]], [[Kanclerz wielki koronny|kanclerz]] i [[podkanclerzy]] oraz [[starosta|starostowie]], reprezentujący króla w danej jednostce terytorialnej państwa.

Zaraz po objęciu tronu Jan potwierdził wszystkie dotychczasowe przywileje szlachty, w zamian uzyskując wysokie podatki przeznaczone na obronę państwa. Poszerzając przywileje, jakie jego ojciec nadał szlachcie w statutach nieszawskich, Jan I Olbracht ogłosił w [[1496]] roku tzw. [[Statuty piotrkowskie (XV wiek)|statuty piotrkowskie]], które zwalniały szlachtę od cła, ograniczały wychodźstwo [[Chłopi|chłopów]] do jednego rocznie na wieś oraz zabraniały nabywania przez mieszczan majątków ziemskich i piastowania urzędów państwowych. Duchownym bez szlachectwa zakazano zasiadania w [[kapituła]]ch i piastowania wysokich stanowisk kościelnych. Nieherbowym ograniczono także prawo do zajmowania katedr akademickich. Działając na korzyść [[Prusy Królewskie|Prus Królewskich]] zaskarbił sobie ich przychylność.

W [[1494]] roku Janowi Olbrachtowi udało się wykupić położone między [[województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)|ziemią krakowską]] a [[księstwo oświęcimskie|oświęcimską]] księstwo zatorskie za 80 tysięcy złotych węgierskich. Po śmierci [[Książęta oświęcimscy#Księstwo zatorskie|księcia zatorskiego]] [[Jan V zatorski|Jana V]] miało być ono [[Inkorporacja terytorium|inkorporowane]] do Korony.

Oprócz tego, po śmierci ostatniego [[książęta płoccy|księcia]] [[Janusz II|Janusza II]] w [[1495]] do Polski włączono [[księstwo płockie]].

{{Osobny artykuł|Wojna polsko-turecka 1485-1503(1485–1503)}}

Sprawa turecka była za panowania Jana Olbrachta główną kwestią polityki zagranicznej. Król planował wielką wyprawę zbrojną do [[Hospodarstwo Mołdawskie|Mołdawii]] w celu odbicia od Turków ważnych czarnomorskich portów: [[Kilia (miasto)|Kilii]] i [[Białogród nad Dniestrem|Białogrodu]], przywrócenia polskiego zwierzchnictwa nad Mołdawią, pomszczenia [[bitwa pod Warną|klęski warneńskiej]], a być może także osadzenie młodszego brata króla, Zygmunta, na tronie [[hospodar]]skim. W [[1497]] roku 40 tys. [[pospolite ruszenie|pospolitego ruszenia]] ruszyło na południowy wschód. Mimo że od [[1387]] roku Mołdawia była lennem Polski, jej hospodar, [[Stefan III Wielki]], opowiedział się po stronie [[Imperium Osmańskie|Turcji]]. Oblężenie [[Suczawa|Suczawy]] nie powiodło się i wyprawa zakończyła się wielkimi stratami polskich wojsk w [[bitwa pod Koźminem|bitwie pod Koźminem]], w której Turcy, Tatarzy i [[Wołosi]] wybili ok. 5 tysięcy polskiego rycerstwa, zaskoczonego w czasie odwrotu w wąwozie. Klęskę na wieki utrwaliło mocno przesadzone powiedzenie: ''Za króla Olbrachta wyginęła szlachta''.

Jeszcze gorsze od wojennej klęski były skutki polityczne nieudanej wyprawy mołdawskiej. W jej następstwie zawiązał się cały szereg przymierzy i koalicji państw ościennych przeciwko [[Korona Królestwa Polskiego|Królestwu Polskiemu]] i [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkiemu Księstwu Litewskiemu]]. W walkach przeciwko wojskom koronnym Wołochów wsparła Turcja, a nawet [[Węgry]], rządzone przez brata króla, [[Władysław II Jagiellończyk|Władysława II]]. Wiosną [[1498]] roku [[Tatarzy]] najechali południowo-wschodnie terytoria [[Litwa|Litwy]], a [[Władcy Rosji|wielki książę moskiewski]] [[Iwan III Srogi]] próbował opanować [[Kijów]] i [[Smoleńsk]], w [[1500]] rozgramiając armię polsko-litewską w [[bitwa nad Wiedroszą|bitwie nad Wiedroszą]]. Natomiast cesarz rzymski, [[Maksymilian I Habsburg]], przejął część [[Śląsk]]a z [[Głogów|Głogowem]] i zażądał zwrócenia [[zakon krzyżacki|zakonowi krzyżackiemu]] [[Prusy Królewskie|Prus Królewskich]], w związku z czym wielki mistrz krzyżacki odmówił złożenia należnego hołdu królowi polskiemu. Wówczas, wiosną [[1501]] roku, Olbracht zarządził koncentrację wojsk koronnych w [[Toruń|Toruniu]] gdzie sam pojechał, ale złożony ciężką chorobą zakaźną (najprawdopodobniej [[Kiła|syfilisem]]) zmarł wkrótce i wyprawa wojenna na Prusy Zakonne nie doszła do skutku. Sprawa odmowy hołdu lennego została rozwiązana przez następcę Olbrachta, Aleksandra Jagiellończyka.

Jan I Olbracht zmarł [[17 czerwca]] [[1501]] w [[Toruń|Toruniu]], jego zwłoki złożono uroczyście w katedrze wawelskiej, a serce wmurowano w jedną z kolumn [[Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu|Bazyliki św. Jana]] w Toruniu. Nie ożenił się, ani nie zostawił po sobie żadnego potomka. Po śmierci króla Jana Olbrachta tron po nim przejął jego młodszy brat, [[Aleksander Jagiellończyk|Aleksander]] (panował [[1501]]–[[1506]]1501–1506).

[[Plik:Jan Olbracht (Wizerunki książąt i królów polskich).jpg|thumb|Jan Olbracht w cyklu [[Wizerunki książąt i królów polskich]] [[Ksawery Pillati|Ksawerego Pillatiego]] z 1888 r.]]

* Czasom Jana Olbrachta poświęcona jest powieść historyczna z serii [[Dzieje Polski (cykl powieści)|Dzieje Polski]] p.tpt. ''[[Jaszka Orfanem zwanego żywota i spraw pamiętnik]]'' napisana w 1884 roku przez [[Józef Ignacy Kraszewski|Józefa Ignacego Kraszewskiego]]{{odn|Józef Ignacy Kraszewski|1929}}.

* ''Legenda o Królu'' (1916) – poemat dramatyczny [[Ludwik Hieronim Morstin|Ludwika Hieronima Morstina]]<ref>{{Cytuj pismo | nazwisko = Janeczek | imię = Ewa | tytuł = Postać króla Jana Olbrachta w historiografii i literaturze pięknej | czasopismo = Wieki Stare i Nowe | wolumin = 1(6) | strony = 101-121101–121 | data = 2009}}</ref>

* Jan Olbracht posiadał najliczniejszy, spośród jagiellońskich, dwór, miał aż 1 6001600 konnych dworzan.

* Na polecenie króla w [[1498]] roku wzniesiono [[Barbakan w Krakowie]], zwany Rondlem, który miał zabezpieczać miasto przed ewentualnym najazdem tureckim.

* {{Cytuj książkę | autor= [[Fryderyk Papée]] | tytuł= Jan Olbracht | data=2006 | wydawca= TAiWPN Universitas | miejsce= Kraków | isbn= 83-242-0479-2}}

* {{Cytuj książkę | nazwisko = Kraszewski| imię = Józef Ignacy| tytuł = Jaszka Orfanem zwanego żywota i spraw pamiętnik| wydawca = wyd. M.Arcta| miejsce = Warszawa|rok = 1929|odn=tak}}

[[Kategoria:Jan I Olbracht|! ]]