Bielsko-bialska wyspa językowa: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m +mapka |
→W średniowieczu: drobne merytoryczne |
||
Linia 11:
Terytorium wyspy położone było na początkowo słabo zaludnionym przedgórzu [[Beskidy Zachodnie|Beskidów]]. Sam fakt podarowania kasztelanii oświęcimskiej na rzecz księcia raciborskiego pod koniec XII wieku pozwala domniemywać swoistą pustkę osadniczą<ref>{{Cytuj książkę |autor=Paweł Mostowik |tytuł=Z dziejów Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego XII-XVI w |miejsce=Toruń |rok=2005 |strony=41 |isbn=83-7441-175-9}}</ref>. Obszar ten nie był jednak bezludny, w XII wieku funkcjonowało już np. [[grodzisko w Starym Bielsku]]. Początki wyspy sięgają trzeciej tercji XIII wieku, kiedy książę cieszyńsko-oświęcimski [[Mieszko cieszyński|Mieszko]] rozpoczął intensywną kolonizację obszaru swojego księstwa, w tym również kolonistami z [[Frankonia|Frankonii]] i innych krajów [[Święte Cesarstwo Rzymskie|Świętego Cesarstwa]]. Bez wątpienia brali oni pewien udział również w zasiedlaniu terenów dalej na wschód, np. nad [[Skawa (rzeka)|Skawą]]<ref name=w>{{cytuj pismo |autor=Krzysztof Koźbiał |tytuł=Wadowice na tle osad starostwa zatorskiego. Zarys dziejów do 1772 roku |url=http://wadoviana.eu/wp-content/uploads/2017/06/Wadowice-na-tle-osad-starostwa-zatorskiego-K.-Ko%C5%BAbia%C5%82.pdf|czasopismo=Wadoviana: przegląd historyczno-kulturalny |wolumin=3 |rok=1999 |strony=39}}</ref>. Jednak określenie wymiaru i zasięgu tego osadnictwa, szczególnie na wschodzie, budziło kontrowersje już od XIX wieku<ref name=w187 />. Niejako wersję ''„maksymalistyczną”'' przedstawił [[Kurt Lück]] w swoim obszernym dziele z 1934, w którym doliczył się kilkudziesięciu ''niemieckich'' wsi w średniowieczu na obszarze księstwa oświęcimskiego i zatorskiego, a nawet podejrzewał, że niemieccy osadnicy mogli żyć również w takich wsiach jak [[Wieprz (województwo małopolskie)|Wieprz]], [[Chocznia]], [[Spytkowice (powiat wadowicki)|Spytkowice]], [[Bachowice]] czy [[Klecza Dolna|Klecza]]<ref>[[:Plik:GermanHamletsSince15th.jpg|''Deutsche Besiedlung Kleinpolens und Rotreußens im 15. Jahrhundert''. Bearbeitet u. gezeichnet von Kurt Lück, 1934]].</ref>, niejako rozciągając niemiecką wyspę aż za [[Skawa (rzeka)|Skawę]]. Autor przyjął jednak szerokie i tendencyjne kryteria<ref name=wb>W. Blajer, ''Uwagi o stanie badań nad enklawami średniowiecznego osadnictwa niemieckiego między Wisłoką i Sanem'', [w:] ''Późne średniowiecze w Karpatach polskich'', Rzeszów 2007, s. 64–65.</ref>. Ostrożniej obszar pierwotnego zwartego osadnictwa niemieckiego określał w 1981 badacz Gerhard Wurbs jako sięgający od [[Jasienica (województwo śląskie)|Jasienicy]] (Heinzendorf), [[Rudzica (województwo śląskie)|Rudzicy]] (Riegersdorf) i [[Landek]]a (Landeck) po [[Kęty]] (Liebenwerde), [[Nowa Wieś (powiat oświęcimski)|Nową Wieś]] (Neudorf) i [[Nidek]] (Niedeck)<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Wurbs| imię = Gerhard| tytuł = Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala. Eine Chronik| miejsce = Wien| rok = 1981| seria = Eckartschriften (79)| język = de}}</ref>.
Współcześni polscy historycy są jeszcze bardziej ostrożni w tym zakresie, biorąc pod uwagę, że często jedyną sugestią na ten temat jest forma zapisu nazwy w źródłach historycznych. Przybyli osadnicy czasem przejmowali już istniejące nazwy słowiańskie (czego najskrawszym przykładem jest nazwa miasta Bielsko). Mniej wątpliwości pozostawiają zupełnie nowe nazwy. Tak np. pierwszy zapis nazwy [[Mikuszowice (Bielsko-Biała)|Mikuszowic]] z 1312 w postaci ''Nickelstorff'' sugeruje osadników ''obcych, zapewne pochodzących z Niemiec'', którzy ''stanowili podstawowy trzon osadniczy zakładanej wioski''<ref name=IP215>{{Cytuj książkę | tytuł = Bielsko-Biała. Monografia miasta| inni = [[Idzi Panic]] (redakcja) | wydanie = drugie| wydawca = Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej | miejsce = Bielsko-Biała| rok = 2011 | strony = 214| rozdział = Zaplecze osadnicze Bielska| tom = I| tytuł tomu = Bielsko od zarania do wybuchu wojen śląskich| tytuł części = Dzieje miasta w czasach prehistorycznych i w średniowieczu| isbn = 978-83-60136-31-7}}</ref>. Inne miejscowości były z początku zapisywane jedynie w formie słowiańskiej, jak Jasienica (''Gessenita''), Jaworze (''Javorse''), Lipnik, czy Kęty (''Canthi''), a ich niemieckie nazwy są młodsze. Innym razem nie były one ani niemieckie ani polskie, lecz łacińskie, jak np. ''Rudgeri villa'' ([[Rudzica (województwo śląskie)|Rudzicy]]), w tym wypadku można jedynie założyć, że pierwszym właściciel lub zasadźcą był jakiś Niemiec, a jedynie prawdopodobne jest, że większość z pierwszych osadników było Niemcami<ref name=IP215 />. Co ciekawe w tym samym źródle co ''Rudgeri villa'' wymienione są dwie położone obok siebie wsie ''Bertoltowitz'' i ''Muthindorf'', które dały początek dzisiejszym [[Komorowice (Bielsko-Biała)|Komorowicom]]. O ile druga wieś, podobnie jak Mikuszowice, jest bezsprzecznie niemiecka, to pierwsza o ile wywodzi się od niemieckiego imienia ''Bertold'' to końcówka nazewnicza jest typowo polska (-(ow)ice), co wskazuje, że jej pierwsi mieszkańcy byli (w większości) polskiego pochodzenia<ref>I. Panic, Zaplecze..., 2011, s. 221.</ref>. Ta sama miejscowość, Bertoldowice, była około dwadzieścia lat później w krakowskim spisie płatności sześcioletniej dziesięciny [[dekanat Oświęcim|dekanatu Oświęcim]] zapisana w formie łacińskiej jako ''villa Bertholdi''. Dlatego taka łacińska nazwa nie jest podstawą do określenia wsi jako niemieckiej, choć pozostawia taką możliwość. Wspomniany wyżej spis parafii dekanatu oświęcimskiego stosował też nazwy podwójne jak np. ''Mosgront seu Witowicz'' ([[Witkowice (województwo małopolskie)|Witkowice]]), ''Gigersdorf seu Gerowicz'' ([[Gilowice (powiat żywiecki)|Gilowice]]), ''Medzwna seu Cuncendorf'' ([[Miedźna]]), których nazwy niemieckie z reguły w kolejnych spisach świętopietrza zostały wyparte przez nazwy polskie (z wyjątkiem Mosgrunt). Spis ten podaje również imiona proboszczów, gdzie obok typowo słowiańskich jak Venceslaus w [[Parafia św. Wawrzyńca w Grojcu|Grojcu]] pojawiają się niemieckobrzmiące jak np.
Od 1331 roku język łaciński w dokumentach w Księstwa Cieszyńskiego zaczął być stopniowo zastępowany językiem niemieckim, szczególnie w tych wystawianych dla Niemców<ref>{{cytuj książkę |autor=Zbigniew Greń |tytuł=Śląsk Cieszyński. Dziedzictwo językowe |wydawca=Towarzystwo Naukowe Warszawskie. Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk |miejsce=Warszawa |rok=2000 |strony=29 |isbn=83-86619-09-0}}</ref>. Nie inaczej sytuacja wyglądała w sąsiednim Księstwie Oświęcimskim, gdzie przykładem takiego dokumentu był wystawiony wpierw w Zatorze a potwierdzony przez króla [[Wacław IV Luksemburski|Wacława IV]] w [[Praga|Pradze]] w maju 1400 dokument wymieniający obok nazw polskich<ref group=uwaga name=polniem>Choć częściowo zgermanizowanych jak Spikwicz (Spytkowice), Flosswicz (Przewóz), Podolczie (Podolsze), Bachwicz (Bachowice).</ref> niektóre miejscowości jedynie w języku niemieckim m.in. Newenstat ([[Zator (województwo małopolskie)|Zator]]), Frawenstat ([[Wadowice]]), Bratmansdorf<ref group=uwaga name=b>Wieś niezidentyfikowana; Kurt Lück utożsamiał ją z [[Osiek (powiat oświęcimski)|Osiekiem]], a [[Józef Putek]] z [[Palczowice|Palczowicami]].</ref>, Keymansdorf<ref group=uwaga name=k>Wieś niezidentyfikowana; Kurt Lück utożsamiał ją z [[Polanka Wielka|Polanką Wielką]], a Józef Putek ze [[Smolice (województwo małopolskie)|Smolicami]].</ref>, Geraltsdorf ([[Gierałtowice (województwo małopolskie)|Gierałtowice]]), Peterswalt ([[Piotrowice (powiat oświęcimski)|Piotrowice]]), Hartmansdorf<ref group=uwaga name=h>Wieś niezidentyfikowana; Ignacy Rychlik utożsamiał ją z [[Hecznarowice|Hecznarowicami]], [[Julian Zinkow]] z [[Włosienica (powiat oświęcimski)|Włosienicą]] lub [[Przeciszów|Przeciszowem]], z czym zgadzają się inni.</ref>, czy Beigelsdorf ([[Wiglowice]])<ref>Ignacy Rychlik: [http://lipnik-jan-jp2.prv.pl/ksiazka-rychlik-ksiestwa-oswiecimskie-i-zatorskie.html ''Księstwa oświęcimskie i zatorskie''].</ref>. W drugiej ćwierci XV wieku dociera tu kolejna znacząca fala osadnictwa niemieckiego, kiedy to w dokumentach po raz pierwszy pojawiło się wiele niemieckich nazw miejscowości. Pomija je zupełnie dokument sprzedaży księstwa oświęcimskiego Koronie Polskiej przez [[Jan IV oświęcimski|Jana IV oświęcimskiego]] wystawiony 21 lutego 1457, używający tylko i wyłącznie polskie nazwy wszystkich czterdziestu siedmiu sprzedawanych miejscowości<ref>{{cytuj książkę| nazwisko = Prokop | imię = Krzysztof Rafał | autor link = | tytuł = Księstwa oświęcimskie i zatorskie wobec Korony Polskiej w latach 1438–1513. Dzieje polityczne | wydawca = [[Polska Akademia Umiejętności|PAU]]| miejsce = Kraków | rok = 2002| strony = 151| isbn = 83-88857-31-2}}</ref>.
| |||