Demiurg: Różnice pomiędzy wersjami

'''Demiurg''' ([[język starogrecki|gr.]] ''δημιουργός dēmiourgós'') – w filozofii i religiach starożytnych istota boska stwarzająca świat materialny.

Słowo jest połączeniem starogreckich słów ''δῆμος'' (lud) i ''ἔργον'' (praca){{odn|Bianchi|2005|s=2272}} i było w użyciu potocznym, w dwóch podstawowych znaczeniach: rzemieślnika (osoby wykonującej fizyczną pracę wytwórczą), oraz urzędnika (osoby „pracującej dla ludzi”){{odn|Bianchi|2005|s=2272}}. Filozoficzne znaczenie nadał pojęciu dopiero [[Platon]].

Oba potoczne znaczenia pojawiają się u [[Homer]]a w ''[[Odyseja|Odysei]]''. W pierwszym fragmencie „demiurgowie” to wróżbici, lekarze i pracownicy fizyczni<ref>Homer, Odyseja, 17:383 </ref>{{odn|Bianchi|2005|s=2272}}. W późniejszym okresie pojęciem tym zaczęto określać rzemieślników, takich jak kowale, stolarze czy garncarze{{odn|Bambrought|2006|s=698}} i ogólnie osoby zajmujące się działalnością wytwórczą. W tym znaczeniu słowo pojawia się u [[Sofokles]]a, [[Herodot]]a czy [[Arystofanes]]a (który odnosi je do [[Hermes]]a). Późniejsze, filozoficzne, teksty często odwoływały się do metafory rzemieślnika wydobywającego kształt z nieuformowanej materii takiej jak glina czy kamień{{odn|Bianchi|2005|s=2272}}.

Proces tworzenia jest kilkustopniowy. Na początku demiurg „wziął wszechświat cały widzialny, który nie miał spokoju, tylko się poruszał byle jak i bez porządku, wyprowadził go z chaosu i doprowadził do ładu”<ref>Platon, Timaios, tłum. [[Władysław Witwicki]].</ref>. Umieścił [[rozum]] w [[Anima mundi|duszy świata]], a następnie duszę w ciele świata. Demiurg tworzy też [[mitologia grecka|bogów]], a ci z kolei wykańczają szczegóły stworzenia. Demiurg stworzył też wyższą, nieśmiertelną część [[dusza (filozofia)|duszy ludzkiej]], która umieścił w gwiazdach i wyposażył w idee moralne. Następnie niżsi bogowie tworzą niższą, śmiertelną część duszy i umieszczają je w ciałach{{odn|Bambrought|2006|s=698}}{{odn|Bianchi|2005|s=2273-2274}}.

W dalszym rozwoju [[filozofia starożytna|filozofii starożytnej]] figura demiurga pojawia się jedynie sporadycznie. Na jej kształt duży wpływ miała [[stoicyzm|stoicka]] koncepcja [[Logos (filozofia)|Logosu]], jako racjonalnego elementu porządkującego świat{{odn|O'Brien|2015|s=5}}. Nawet [[platonizm|platończycy]] nadawali jej jedynie marginalne znaczenie. Pojawia się m.in. u Filipa z Opuntu, [[Polemon z Aten|Polemona]], [[Ksenokrates z Chalcedonu|Ksenokratesa]] i [[Speuzyp]]a{{odn|O'Brien|2015|s=25}}.

Pewien powrót do idei demiurga następuje w [[medioplatonizm]]ie, który nadaje jej religijną interpretację. [[Plutarch]] reinterpretuje mit o [[Izyda|Izydzie]] i [[Ozyrys]]ie (utożsamianego demiurgiem) w kategoriach Platońskiego ''Timajosa''{{odn|O'Brien|2015|s=87}}. Dla [[Numenios z Apamei|Numeniosa z Apamei]] demiurg jest „Drugim Bogiem” (obok Pierwszego Boga, idei dobra oraz Trzeciego Boga - duszy świata). Jest on rozdarty pomiędzy kontemplacją świata idei i uwikłaniem się w świat materialny{{odn|Bianchi|2005|s=2274}}.

Ostateczny zmierzch idei demiurga jako istotnego konceptu kosmologicznego przyniósł [[Plotyn]]. Jego filozofia przekształcała tradycję platońską, oferując odmienne wyjaśnienie powstania fizycznego świata, bez potrzeby istnienia demiurga{{odn|O'Brien|2015|s=290}}.

Najbardziej znaną interpretację postaci demiurga przedstawiły różne nurty [[gnostycyzm]]u. W przeciwieństwie do ujęcia Platońskiego, demiurg gnostyków był bytem osobowym, bardzo niedoskonałym, a często złośliwym. Grał ważną rolę w gnostyckim odrzuceniu świata materialnego. Świat materialny jest światem pełnym zła i ignorancji. Świat powstał w wyniku błędu lub upadku, skutku kosmicznej katastrofy rozpadu boskiej jedności na pierwiastek duchowy i materialny. Świat materialny jest dziełem demiurga, istoty upadłej, która jest źródłem jego niedoskonałości i wszelkiego zła. W świecie tym uwięzione są dusze ludzkie, ale także i sam demiurg, który w wielu przekazach, nie zdaje sobie sprawy ze swojego podrzędnego charakteru i ograniczeń{{odn|Bianchi|2005|s=2274}}<ref>{{cytuj | autor= Roelof van den Broek|rozdział= Gnosticism I: Gnostic Religion|redaktor = Wouter J. Hanegraaff| tytuł = Dictionary of Gnosis & Western Esotericism| wydawca = Brill| miejsce = Leiden - Boston| data = 2006|s= 403-416}}</ref>. Demiurg gnostyków był często utożsamiany z hebrajskim [[Jahwe]], Bogiem [[Stary Testament|Starego Testamentu]], odrzucanym przez gnostyków. Różnice w opisach Boga w Starym i [[Nowy Testament|Nowym Testamencie]] wyjaśniali właśnie przez rozróżnienie demiurga (boga Starego Testamentu) i prawdziwego Boga (przedstawionego w Nowym Testamencie i pismach gnostyckich).

Dla gnostyków demiurg był nawet niższym bytem niż nieśmiertelne ludzkie dusze, które dzięki oświeceniu (''gnosis'') mogą dostąpić zjednoczenia z boskim duchem (''pneuma''). [[Gnoza]] jest dla demiurga niedostępna, dlatego jest czasem określany jako ''Głupiec'' (''Saklas''){{odn|Bianchi|2005|s=2274}}. Pomiędzy różnymi grupami gnostyckimi istniały duże różnice w interpretacji postaci demiurga i jego roli w porządku kosmicznym i zbawieniu. Występował on też pod wieloma imionami. U [[mandaizm|mandaistów]] był Ptahilem{{odn|Bianchi|2005|s=2274}}, u [[nasseńczycy|nasseńczyków]] Esaldaeusem<ref>{{cytuj | autor= Roelof van den Broek|rozdział= Naassenes|redaktor = Wouter J. Hanegraaff| tytuł = Dictionary of Gnosis & Western Esotericism| wydawca = Brill| miejsce = Leiden - Boston| data = 2006|s= 821}}</ref>. Tym co wspólne dla różnych grup gnostyckich jest zaprzeczenie wyższego, duchowego wymiaru demiurga.

Jednym z częstszych imion nadawanych demiurgowi jest [[Jaldabaot]]{{odn|Bianchi|2005|s=2274}}. W ''[[Apokryf Jana|Apokryfie Jana]]'' jest on przedstawiany jako demoniczna postać o lwiej głowie, którego wizerunek ispirowanyinspirowany jest wierzeniami [[mitraizm|mitraistycznymi]]<ref>{{cytuj|autor=Gilles Quispel|s=64|tytuł=Gnostica, Judaica, Catholica: Collected Essays of Gilles Quispel|redaktor= Johannes Van Oort|isbn=978-90-04-13945-9|data=2008|wydawca=Koninklijke Brill NV|miejsce=Leiden}}</ref>. Jaldabaot występuje w wierzeniach [[walentynianie|walentynian]] jako byt psychiczny (a więc nie-duchowy), ograniczony swoją ignorancją co do wyższego świata. Walentynianie przyznawali mu pewną rolę w rozwoju człowieka i uznawali, że u Kresu świata Jaldabaot zostanie umieszczony w niebiańskiej [[Ogdoada|Ogdoadzie]] (jednak nie w najwyższej [[pleroma|pleromie]]){{odn|Bianchi|2005|s=2274}}. W wierzeniach [[ofici|ofian]] nastąpiło odwrócenie ról przedstawionych w [[Księga Rodzaju|Księdze Rodzaju]]. Starotestamentowy Jahwe jest Jaldabaotem, który uwięził [[Adam i Ewa (postacie biblijne)|Adama i Ewę]] w [[Eden (raj)|Raju]]. Wąż, który namówił Ewę do spożycia owocu z [[Drzewo poznania dobra i zła|drzewa poznania dobra i zła]] jest symbolem gnozy, którą zdobywa się wbrew woli demiurga, a która prowadzi do wyzwolenia. Stąd dla ofian wąż stał się przedmiotem kultu<ref>{{cytuj | autor= Birger A. Pearson|rozdział= Ophites|redaktor = Wouter J. Hanegraaff| tytuł = Dictionary of Gnosis & Western Esotericism| wydawca = Brill| miejsce = Leiden - Boston| data = 2006|s= 895-898}}</ref>.

U [[Marcjon]]a od początku istnieli dwaj bogowie: jeden z nich jest dobry, absolutny, doskonały i litościwy. IStnieje jednak poza światem, aż do czasu objawienia poprzez [[Jezus Chrystus|Chrystusa]]. Drugim jest demiurg, bóg Starego Testamentu, stwórca świata i człowieka, źródło ich niedoskonałości i zła. Chrystus złożył siebie demiurgowi w ofierze jako okup za możliwość wyzwolenia ludzkości<ref>{{cytuj | autor= Gerhard May|rozdział= Marcion|redaktor = Wouter J. Hanegraaff| tytuł = Dictionary of Gnosis & Western Esotericism| wydawca = Brill| miejsce = Leiden - Boston| data = 2006|s= 765-766}}</ref>. Z kolei u [[Bazylides (gnostyk)|Bazylidesa]] demiurg [[Sabaoth]] był początkowo sprawiedliwym bytem działającym we współpracy z bytami duchowymi. Dwóch światów nie dało się jednak pogodzić i Sabaoth stał się Jaldabaotem, synem zła.

Postać demiurga była często zestawiana z [[Jahwe|Bogiem w judaizmie i chrześcijaństwie]]. W szczególności demiurg nie jest rzeczywistym stwórcą świata, lecz jedynie tym, który ukształtował jego materialną postać. Nie był też nigdy przedmiotem kultu.

* {{cytuj | autor =Renford Bambrought|rozdział=Demiurge|redaktor=Donald M. Borchert|tytuł=Encyclopedia of Philosophy|wydawca=Thomson Gale|data= 2006|opis=t. II|isbn =0-02-866072-2|s=697-699|odn=tak}}