Kasztanowiec pospolity: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m →Choroby i szkodniki: int. |
m int., typo, WP:SK |
||
Linia 36:
Kasztanowiec pospolity jest jedynym europejskim przedstawicielem swego rodzaju i jego współczesny zasięg ma charakter reliktowy. Gatunek był rozpowszechniony na kontynencie we [[Kalabr|wczesnym plejstocenie]] ok. miliona lat temu<ref name="Ravazzi"/>, ale przetrwał tylko w trzech<ref name="Ravazzi"/><ref name="avtzis"/> izolowanych obszarach na [[Półwysep Bałkański|Półwyspie Bałkańskim]]. Ze względu na rolę jaką mogli pełnić wielcy roślinożercy dla rozprzestrzeniania dużych nasion tego gatunku, za jedną z możliwych przyczyn znaczącego ograniczenia areału w plejstocenie uznaje się wymarcie w tym czasie [[Megafauna|megafauny]]<ref name="Ravazzi">{{Cytuj stronę | url = https://www.researchgate.net/publication/299404805_Aesculus_hippocastanum_in_Europe_distribution_habitat_usage_and_threats | tytuł = Aesculus hippocastanum in Europe: distribution, habitat, usage and threats | autor = C. Ravazzi, G. Caudullo | praca = European Atlas of Forest Tree Species | opublikowany = Publication Office of the European Union | data dostępu = 2019-01-03}}</ref>. Główny obszar naturalnego występowania tego gatunku współcześnie, to góry [[Pindos]] w północno-zachodniej i środkowej [[Grecja|Grecji]] ([[Epir-Macedonia Zachodnia]] i [[Tesalia-Grecja Środkowa]]), w południowej [[Albania|Albanii]] i [[Macedonia|Macedonii]]<ref name="avtzis">{{Cytuj pismo | autor = Nikolaos D. Avtzis, Demetrios N. Avtzis, Stergios G. Vergos & Stephanos Diamandis | tytuł = A contribution to the natural distribution of Aesculus hippocastanum (Hippocastanaceae) in Greece | czasopismo = Phytologia Balcanica | wolumin = 13, 2 | strony = 183–187 | data = 2007 | url = http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.576.3846&rep=rep1&type=pdf}}</ref>. Drugi obszar położony jest w rejonie góry [[Osa (góra)|Osa]] na wschodnim wybrzeżu Tesalii w Grecji<ref name="avtzis"/>. Trzeci we wschodniej części [[Stara Płanina|Starej Płaniny]] we wschodniej [[Bułgaria|Bułgarii]], gdzie w rejonie Presławskiego Bałkana<ref name=Ravazzi/> rośnie znaczna liczba drzew i w dużym zagęszczeniu<ref name=iucn>{{Cytuj stronę | url = https://www.iucnredlist.org/species/202914/122961065 | tytuł = Aesculus hippocastanum (errata version published in 2018) | autor = Allen, D.J. & Khela, S. | data = 2017 | praca = The IUCN Red List of Threatened Species 2017 | opublikowany = IUCN | data dostępu = 2019-01-03}}</ref>. W Grecji znanych jest w sumie około 100 stanowisk tego gatunku, ale rośnie na nich nie więcej jak 1,5 tysiąca drzew łącznie. W południowej Albanii rośnie poniżej 500 drzew, przy czym na żadnym ze stanowisk nie ma ich więcej niż 50<ref name=iucn/>. Poza południem kraju rośnie w dwóch miejscach na wschodzie kraju i jednym na północy<ref name="peci"/>. W Macedonii gatunek obecny jest w trzech parkach narodowych w zachodniej części kraju<ref name=iucn/><ref name=Ravazzi/>.
Gatunek został szeroko rozprzestrzeniony poza swoim naturalnym zasięgiem. Dobrze udokumentowane jest dostarczenie kasztanowca z [[Konstantynopol]]a, gdzie był uprawiany, do [[Wiedeń|Wiednia]] w 1576 i 1581 roku, skąd rozprzestrzeniony został dalej w Europie Środkowej i Zachodniej<ref name="avtzis"/><ref name="seneta_1991">{{Cytuj książkę | autor = Włodziemirz Seneta | tytuł = Drzewa i krzewy liściaste. A-B | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa | data = 1991 | strony =
Gatunek został spopularyzowany jako drzewo ozdobne, stając się jednym z kilku gatunków rozprzestrzenionych w Europie w związku z ekspansją [[Turcja|turecką]] (obok [[Lilak pospolity|lilaka pospolitego]] i [[Ketmia syryjska|ketmii syryjskiej]])<ref name=dolatowski/>. Z upraw kasztanowiec pospolity dziczeje, rozsiewając się zarówno na siedliskach antropogenicznych, jak i naturalnych<ref name=guzik/>. Zwłaszcza w zachodniej Europie gatunek łatwo dziczeje – w [[Anglia|Anglii]], północnej [[Francja|Francji]], w [[Niemcy|Niemczech]], [[Dania|Danii]] i [[Czechy|Czechach]] jest często rejestrowany w lasach, rzadziej w Polsce, na [[Słowacja|Słowacji]], [[Węgry|Węgrzech]] i dalej w południowej i wschodniej Europie<ref name="Ravazzi"/>. Chociaż na rozległych obszarach Europy jest gatunkiem obcym i zadomowionym (ma status [[kenofit]]a), nie jest uznawany za problematyczny gatunek inwazyjny<ref name=guzik/><ref name="lauer">{{Cytuj książkę | tytuł = Beitrage zur Rosskastanie | wydawca = Bayerische Staatsforstverwaltung | miejsce = Freising | data = 2005 | strony =
Jako gatunek introdukowany rośnie też w Ameryce Północnej, gdzie lokalnie pojawia się też jako dziczejący na wschodzie kontynentu oraz na północnym wschodzie [[Stany Zjednoczone|Stanów Zjednoczonych]] i w [[Kolumbia Brytyjska|Kolumbii Brytyjskiej]]<ref name=illinois/><ref>{{Cytuj stronę | url = https://plants.usda.gov/core/profile?symbol=AEHI | tytuł = Aesculus hippocastanum L. | praca = Plants Profile | opublikowany = United States Department of Agriculture | data dostępu = 2019-01-08}}</ref>. Uprawiany jest także m.in. w [[Chiny|Chinach]]<ref name="china">{{Cytuj stronę | url = http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=2&taxon_id=200013160 | tytuł = Aesculus hippocastanum Linnaeus | praca = Flora of China | opublikowany = eFloras.org | data dostępu = 2019-01-08}}</ref> i na [[Nowa Zelandia|Nowej Zelandii]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.nzflora.info/factsheet/taxon/Aesculus-hippocastanum.html | tytuł = Aesculus hippocastanum L. | praca = nzflora | opublikowany = Landcare Research | data dostępu = 2019-01-08}}</ref>.
Mimo rozprzestrzenienia kasztanowca pospolitego w uprawie długi czas nieznana pozostawała ojczyzna tego gatunku. Botanicy europejscy uważali, że pochodzi z gór Indii (np. [[Karol Linneusz]])<ref name=walter/>. W niektórych nawet współczesnych źródłach pojawia się informacja, że gatunek ten rośnie naturalnie w Azji<ref name="wyk">{{Cytuj książkę | autor = Ben-Erik van Wyk, Michael Wink | tytuł = Rośliny lecznicze świata | wydawca = MedPharm Polska | miejsce = Wrocław | data = 2008 | strony = 34 | isbn = 978-83-60466-51-3}}</ref><ref name="ozarowski">{{Cytuj książkę | autor = Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski | tytuł = Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie | wydawca = Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych | miejsce = Warszawa | data = 1987 | strony =
== Morfologia ==
; Pokrój: [[Drzewo]] dorastające zwykle do 20–25 m wysokości<ref name="seneta_1991"/><ref name="bugala_1991"/>, ale w klimacie łagodnym (Anglia) osiąga do 36<ref name="seneta_1991"/>–39<ref name="Ravazzi"/> m przy 670 cm obwodu pnia<ref name="seneta_1991"/>. W Polsce największe okazy osiągają ok. 30 m wysokości i ok. 600 cm obwodu pnia<ref name="seneta_1991"/>. Z kolei na naturalnych stanowiskach, na skalistych stokach, czasem rośnie także jako [[krzew]]<ref name="Ravazzi"/>. [[Korona drzewa]] jest regularna<ref name="bugala_1991"/>, gęsta<ref name=zarzycki/>, owalna<ref name="Ravazzi"/>, cylindryczna lub kopulasta, z dolnymi gałęziami zwisającymi do ziemi i nierzadko zakorzeniającymi się<ref name="bugala_1991"/>. Drzewa mają silnie rozbudowany system korzeniowy<ref name="evstat"/>, z [[Palowy system korzeniowy|korzeniem palowym]]<ref name="illinois"/> i licznymi korzeniami bocznymi rozrastającymi się płasko<ref name="zarzycki">{{Cytuj książkę | autor = Władysław Szafer, Bogumił Pawłowski (red.) | tytuł = Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. VIII | wydawca = PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe | miejsce = Warszawa | data = 1959 | strony =
; [[Pień]], pędy i [[pąk]]i: Pień jest masywny, często skręcony wokół własnej osi<ref name="baobab"/>, co zwiększa odporność na działanie wiatru<ref name="podbielkowski_50"/>. Od małej wysokości rozwidla się na wznoszące się stromo główne konary<ref name="baobab">{{Cytuj książkę | tytuł = Na początku było drzewo | wydawca = Baobab | miejsce = Warszawa | data = 2011 |strony=
<gallery mode="packed">
Plik:Kastanjeboom.jpg|Pokrój drzewa
Linia 54:
Plik:Kastani lehed.jpg|Liście
</gallery>
; [[Liść|Liście]]: Rozwijając się okryte są rudobrązowymi, wełnistymi i gęstymi włoskami. [[Kutner]] ten szybko jednak zanika. Liście są naprzemianległe<ref name="myskow_7">{{Cytuj książkę | autor = Elżbieta Myśków, Katarzyna Sokołowska (red.) | tytuł = Co gryzie kasztanowce? | wydawca = RDOŚ Wrocław, Uniwersytet Wrocławski | miejsce = Wrocław | data = 2017 | strony=
: U kasztanowców występują tylko tzw. liście wczesne – rozwijające się z zawiązków obecnych w pąkach zimowych<ref name="hejnowicz_621">{{Cytuj książkę | autor = Zygmunt Hejnowicz | tytuł = Anatomia i histogeneza roślin naczyniowych | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa | data = 2002 | strony = 621 | isbn = 83-01-138254}}</ref>. W normalnych sytuacjach nie powstają nowe liście w ciągu sezonu wegetacyjnego, dlatego po ataku szkodników drzewo nie może odtworzyć listowia<ref name="myskow_7"/>.
<gallery mode="packed">
Linia 80:
=== Fitochemia ===
Kwiaty i liście kasztanowca z substancji czynnych zawierają: [[flawonoidy]], [[kumaryny]], [[kwasy fenolowe]], [[leukocyjanidyny]], [[taniny]], [[saponiny]], [[Adenozyna|adenozynę]]<ref name="lamer">{{Cytuj książkę | autor = Eliza Lamer-Zarawska, Barbara Kowal-Gierczak, Jan Niedworok (red.) | tytuł = Fitoterapia i leki roślinne | wydawca = Wydawnictwo Lekarskie PZWL | miejsce = Warszawa | data = 2007 | strony =
; Właściwości toksyczne: Ze względu na duże stężenie saponin najbardziej toksyczne dla ludzi są niedojrzałe owoce (najwyższe stężenia występują w miesiącach od połowy lipca do połowy września<ref name="burda">{{Cytuj książkę | autor = Piotr R. Burda | tytuł = Zatrucia ostre grzybami i roślinami wyższymi | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa | data = 1998 | strony =
: W postępowaniu przedlekarskim w przypadku spożycia nie więcej jak dwóch kasztanów zaleca się podanie zatrutemu [[Węgiel aktywny|węgla aktywnego]] w wodnej zawiesinie (do 30 mg w przypadku dziecka i do 100 mg w przypadku dorosłego). W przypadku spożycia większej liczby kasztanów należy sprowokować wymioty (jeśli od ich zjedzenia nie upłynęło więcej jak 30 minut). Zawsze należy podać dużą ilość wody lub mleka (około 100 ml na 1 kg masy ciała w przypadku dzieci)<ref name=burda/>.
== Rozwój ==
[[Plik:Aesculus hippocastanum Seed.jpg|thumb|Kiełkujące nasiono kasztanowca]]
Rozwijanie się liści kasztanowca pospolitego wczesną wiosną (w [[Fenologia|fenologii]] zwaną pierwiośniem) jest jednym z wyznaczników tej fenologicznej pory roku w Europie Środkowej<ref name="podbielkowski_50"/>. Pąki kasztanowca pękają w Polsce na przełomie marca i kwietnia, a pierwsze liście rozwijają się w kwietniu<ref name="myskow_7"/>. Z kolei kwitnienie kasztanowca pospolitego wyznacza pełną wiosnę<ref name="podbielkowski_50">{{Cytuj książkę | autor = Zbigniew Podbielkowski, Maria Podbielkowska | tytuł = Przystosowania roślin do środowiska | wydawca = Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne | miejsce = Warszawa | data = 1992 | strony =
Rzadko, na przykład z powodu zniszczenia listowia w trakcie sezonu wegetacyjnego przez szkodniki, dochodzić może do rozwinięcia po raz kolejny w tym samym sezonie pędów z młodymi liśćmi i kwiatostanami. Pędy takie są osłabione – nie zawiązują się na nich owoce i łatwo przemarzają w ciągu zimy<ref name="myskow_47">{{Cytuj książkę | autor = Elżbieta Myśków, Katarzyna Sokołowska (red.) | tytuł = Co gryzie kasztanowce? | wydawca = RDOŚ Wrocław, Uniwersytet Wrocławski | miejsce = Wrocław | data = 2017 | strony=
Kasztanowiec pospolity rozmnaża się za pomocą nasion zachowujących zdolność kiełkowania tylko przez pół roku<ref name="hrynkiewicz"/>. Sporadycznie obserwowano powstawanie [[Odrosty|odrostów]] korzeniowych i pniowych u tego gatunku<ref>{{Cytuj pismo | autor = Mieczysław Czekalski | tytuł = Root and stem suckers on common horsechestnut – Aesculus hippocastanum L. | czasopismo = Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu | wolumin = 372 | strony =
[[Kiełkowanie]] jest [[Kiełkowanie hipogeiczne|podziemne]]<ref name=Król124-125/>, duże [[Liścień|liścienie]] pozostają w łupinie nasiennej<ref name=zarzycki/>. Część nadliścieniowa [[Siewka|siewki]] ma długość
Młode drzewo rośnie szybko<ref name="tomanek">{{Cytuj książkę | autor = Jakub Tomanek | tytuł = Botanika leśna | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne | miejsce = Warszawa | data = 1970 | strony =
== Ekologia ==
Kasztanowiec w obszarze naturalnego występowania rośnie na ogół w niewielkich grupach, w zazwyczaj mieszanych<ref name="Ravazzi"/>, cienistych lasach górskich na stokach północnych<ref>{{Cytuj książkę | autor = Adam Boratyński, Kazimierz Browicz, Jerzy Zieliński | tytuł = Chorology of trees and shrubs in Greece | wydawca = Polish Academy of Sciences, Institute of Dendrology | miejsce = Poznań, Kórnik | data = 1992 | strony = 16 | isbn = 83-85599-05-3}}</ref> i w wilgotnych dolinach<ref name="Ravazzi"/> na rzędnych od 228 m do 1485 m n.p.m.<ref name="avtzis"/> W górach albańskich i greckich występuje zwykle w lasach z dominacją [[Buk zwyczajny|buka zwyczajnego]]<ref name="avtzis"/><ref name="peci">{{Cytuj pismo | autor = Peçi, D. H., Mullaj, A., Dervishi, A. | tytuł = The natural distribution of horse chestnut (Aesculus hippocastanum L) in Albania | czasopismo = Journal of Institute Alb-Shkenca | wolumin = 5, 1 | strony =
Ze względu na głęboki cień<ref name=dolatowski/> i ogromną ilość liści opadających z gęstej korony, bezpośrednio pod kasztanowcem zwykle nie mogą rozwijać się inne gatunki<ref name=davis/> lub rosną bardzo słabo<ref name=csapody/>. Wzrost innych roślin ogranicza też fitotoksyczna [[eskulina]] zawarta w liściach i okrywach owocowych<ref name="kozakiewicz"/> (zob. [[allelopatia]]). Na gałęziach kasztanowca rozwijać się może z kolei [[jemioła pospolita]] (''Viscum album'')<ref name="bioinfo">{{Cytuj stronę | url = https://www.bioinfo.org.uk/html/Aesculus_hippocastanum.htm | tytuł = Aesculus hippocastanum L. (Horse Chestnut, Horse-chestnut) | autor = Malcolm Storey | praca = BioInfo (UK) | data dostępu = 2019-01-07}}</ref>.
Kasztanowiec pospolity występuje w obszarze znajdującym się pod wpływem ciepłego [[Klimat umiarkowany|klimatu umiarkowanego]]. Nasiona są bardzo wrażliwe na wysychanie i uniemożliwiają temu gatunkowi kolonizację obszarów bez pokrywy leśnej i miejsc suchych, nasłonecznionych<ref name="Ravazzi"/>. Gatunek ten wymaga gleb głębokich<ref name="bugala_1991"/>, wilgotnych i przepuszczalnych<ref name="avtzis"/>. Lubi gleby kamieniste i zasobne w [[węglan wapnia]]<ref name=tomanek/> o odczynie od lekko kwaśnego do alkalicznego<ref name="kozakiewicz">{{Cytuj stronę | url = http://pawelkozakiewicz.waw.pl/files,46.download | tytuł = Kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum L.) | autor = Paweł Kozakiewicz | praca = Ksyloteka WTB SGGW w Warszawie | strony =
Drzewo uznawane jest za odporne na warunki miejskie i zanieczyszczenie powietrza<ref name="zsp">{{Cytuj stronę | url = http://www.e-katalogroslin.pl/plants/333,kasztanowiec-bialy_aesculus-hippocastanum | tytuł = Aesculus hippocastanum | autor = Magdalena Tomżyńska | praca = e-katalog roślin | opublikowany = Związek Szkółkarzy Polskich | data dostępu = 2019-01-06}}</ref>.
Bogate w skrobię nasiona często służą jako pokarm dla zwierząt, np. [[Sarna|saren]], [[Jeleń|jeleni]], [[Dzik euroazjatycki|dzików]]{{r|Czekalski}}. Kwiaty zapylane są przez odwiedzające je dla [[Nektar (botanika)|nektaru]] [[pszczoły]], w tym zwłaszcza [[Bombus|trzmiele]]. Na [[Pyłek|pyłku]] żerują także [[bzygowate]]<ref name="podbielkowski_437">{{Cytuj książkę | autor = Zbigniew Podbielkowski, Maria Podbielkowska | tytuł = Przystosowania roślin do środowiska | wydawca = Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne | miejsce = Warszawa | data = 1992 | strony = 437 | isbn = 83-02-04299-4}}</ref>.
== Nazewnictwo ==
Linia 154:
[[Plik:Chestnut animal.jpg|thumb|Wykorzystanie nasion do zabawy]]
=== [[Rośliny ozdobne|Roślina ozdobna]] ===
Kasztanowiec pospolity jest często stosowany w nasadzeniach parkowych, alejach, na obrzeżach dróg, bulwarów, promenad i placów<ref name=dolatowski/><ref name="bugala_1991"/>. Rekomendowany jest do nasadzeń w zadrzewieniach drogowych [[Autostrada|autostrad]] i [[Droga ekspresowa|dróg ekspresowych]], na terenach wiejskich do nasadzeń przydomowych i na terenach użyteczności publicznej, najlepiej w formie grupowej lub rzędowej<ref name=ibl/>. Ze względu jednak na obce pochodzenie gatunku bywa odradzany od stosowania poza terenami zabudowanymi, a na [[Obszar chronionego krajobrazu|obszarach chronionego krajobrazu]] i w sieci [[Natura 2000]] jego nasadzanie jako gatunku obcego zakazuje prawo<ref>{{Cytuj książkę | autor = Piotr Tyszko-Chmielowiec (red.) | tytuł = Aleje skarbnice przyrody. Praktyczny podręcznik ochrony alej i ich mieszkańców | wydawca = Fundacja Ekorozwoju | miejsce = Wrocław | data = 2012 | strony = 153 | isbn = 978-83-63573-00-3}}</ref>. Poza naturalnym zasięgiem gatunek uważany jeszcze w połowie XX wieku za typowy raczej tylko dla krajobrazu zurbanizowanego<ref name=bialobok/>, ale w końcu tego wieku już zadomowiony także w krajobrazie wiejskim. W Polsce często uważany bywa wręcz za gatunek rodzimy<ref name="dolatowski">{{Cytuj książkę | autor = Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski | tytuł = Dendrologia | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa | data = 1997 | strony =
Drzewo jest efektowne o każdej porze roku – w czasie rozwijania młodych liści (walorem jest ich wczesny rozwój<ref name="ibl"/>), kwitnienia, owocowania i przebarwiania liści<ref name=dolatowski/><ref name="bugala_1991"/>. Ze względu na gęstą, ciemnozieloną koronę jest bardzo cieniodajne<ref name=dolatowski/><ref name=bialobok/>. W zadrzewieniach ma średnie znaczenie dźwiękochłonne, ale duże przeciwwietrzne<ref name="ibl"/>. Za najbardziej efektowne uznawane są drzewa rosnące na otwartej przestrzeni z koroną sięgającą ziemi<ref name="bugala_1991"/>. Nasiona kasztanowca (kasztany) wykorzystywane są do dekoracji i stanowią atrakcję dla dzieci<ref name="bugala_1991"/>. Chętnie są przez nie zbierane<ref name=bonenberg/> i wykorzystywane do tworzenia figurek oraz nauki liczenia<ref name="ziolkowska"/>.
Linia 162:
=== [[Rośliny lecznicze|Roślina lecznicza]] ===
; [[Surowiec zielarski]]: Kwiaty (''Flos Hippocastani''), kora (''Cortex Hippocastani''), nasienie (tzw. kasztan; ''Semen Hippocastani''), niedojrzały owoc kasztanowca (''Fructus Hippocastani immaturus'')<ref name=lamer/>. W lecznictwie stosowane są dwie substancje – [[escyna]] (mieszanina [[Saponiny|saponin]] pozyskiwana z nasion) i [[eskulina]] ([[Kumaryny|kumaryna]] izolowana z kory)<ref name=lamer/>. W czasie kwitnienia zbierane są zarówno kwiaty (tylko rozwinięte) i liście<ref name=leonidas/>. Kwiaty pozyskuje się ścinając całe kwiatostany, a następnie obrywa pojedynczo i suszy<ref name=ozarowski/>. Korę pozyskuje się z gładkich 3–5-letnich pędów, a nasiona po dojrzeniu<ref name=leonidas>{{Cytuj książkę | autor = Leonidas Świejkowski | tytuł = Rośliny lecznicze występujące w stanie dzikim | wydawca = Wydawnictwo Polskiego Związku Zielarskiego | data = 1950 | strony = 219}}</ref>. Niedojrzałe owoce zrywa się w lipcu<ref name=ozarowski/>.
; Działanie:Escyna ma potwierdzone działanie zmniejszające przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych i zwiększające ich elastyczność, a tym samym wpływa na nie wzmacniająco. Zwiększa napięcie ścian żył, działa przeciwzapalnie i przeciwobrzękowo, poprawia krążenie obwodowe, ukrwienie skóry i mięśni gładkich<ref name=lamer/><ref>{{Cytuj |autor = Simona Kossak |tytuł = O ziołach i zwierzętach |data = 2017 |isbn = 978-83-65780-72-0 |wydanie = II |miejsce = Warszawa |wydawca = Marginesy |s = 153–155}}</ref>. Mechanizm działania polega na [[Inhibicja|inhibicji]] (zwalnianiu) działania [[Hialuronidaza|hialuronidazy]], który to enzym odpowiada za degradację [[Proteoglikany|proteoglikanów]], które z kolei nadają sztywność i napięcie ścianom naczyń krwionośnych. Zwiększoną aktywność hialuronidazy stwierdza się u pacjentów z [[Żylaki|żylakami]]<ref name=lamer/>. Skuteczność escyny w łagodzeniu objawów klinicznych u chorych z [[Przewlekła niewydolność żylna|przewlekłą niewydolnością żylną]] została potwierdzona w [[Eksperyment kliniczny|badaniach randomizowanych]]. Udokumentowano zmniejszenie objętości kończyny, łagodzenie czucia bólu i objawów [[świąd]]u<ref>{{Cytuj pismo | autor = Agnieszka Piechal, Kamilla Blecharz-Klin, Ewa Widy-Tyszkiewicz | tytuł = Kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastani) we współczesnej terapii | czasopismo = Przewodnik Lekarza | wolumin = 4 | strony =
: Preparaty z kory zawierające eskulinę i inne kumaryny oraz taniny mają silniejsze od escyny działanie przeciwysiękowe i przeciwzapalne. Eskulina uszczelnia włosowate naczynia krwionośne i ma silne działanie chroniące przed [[Ultrafiolet|promieniowaniem ultrafioletowym]]<ref name=lamer/>.
: Kwiaty stosowane w formie [[napar]]ów zawierają głównie [[flawonoidy]] i poprawiają stan [[Naczynie włosowate|naczyń włosowatych]] (zmniejszają ich przepuszczalność i kruchość)<ref name=lamer/>.
Linia 176:
* Roślina kosmetyczna: [[Wyciąg (farmacja)|Wyciągi]] z kasztanowca są używane do produkcji kosmetyków barwiących skórę i włosy<ref name=czerpak/>. Wyciągi z kory zawierające eskulinę chronią przed działaniem [[Ultrafiolet|promieniowania w zakresie UV-B]]<ref name=lamer/><ref name=czerpak>{{Cytuj książkę | autor = Romuald Czerpak, Agata Jabłońska-Trybuć | tytuł = Roślinne surowce kosmetyczne | wydawca = MedPharm Polska | miejsce = Wrocław | data = 2008 | strony = 82 | isbn = 978-83-60466-58-2}}</ref>.
* W [[Ogrodnictwo|ogrodnictwie]] 2–4-letnie siewki kasztanowca pospolitego stosuje się jako [[Podkładka (ogrodnictwo)|podkładki]] dla odmian i gatunków kasztanowców trudno lub wcale nie rozmnażających się generatywnie<ref name="hrynkiewicz"/>.
* [[Drewno (technika)|Drewno]] jest bardzo miękkie i dlatego ma bardzo ograniczone znaczenie techniczne<ref name=zarzycki/>, a w efekcie kasztanowiec nie ma znaczenia w [[Gospodarka leśna|gospodarce leśnej]]<ref name=tomanek/>. Własnościami technicznymi drewno kasztanowca podobne jest do drewna [[Topola|topoli]] i [[Lipa|lipy]]<ref name=tomanek/>. Częstą jego wadą jest skręt włókien, krzywizny, fałszywa twardziel i zgnilizny, które widoczne są w postaci wyraźnych przebarwień. Z powodu skrętu włókien łatwo paczy się podczas suszenia. Drewno kasztanowca należy do najmniej trwałych – przy braku środków ochrony jego trwałość na wolnym powietrzu nie przekracza dwóch lat. Ze względu na strukturę drewno to łatwo się maluje i impregnuje<ref name="kozakiewicz"/>. W efekcie drewno kasztanowca nadaje się tylko do [[Rzeźba|rzeźbienia]] i wyrobu niezbyt delikatnych wyrobów [[Snycerstwo|snycerskich]] (łatwo daje się kolorować barwnikami przezroczystymi, co pozwala wyeksponować ciekawy rysunek słojów<ref name="bonenberg">{{Cytuj książkę | autor = Krystyna Bonenberg | tytuł = Rośliny użyteczne człowiekowi | wydawca = Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych | miejsce = Warszawa | data = 1988 | strony = 84 | isbn = 83-202-0451-8}}</ref>) oraz mało wartościowych wyrobów drewnianych<ref name=drewno/>, np. opakowań<ref name="ziolkowska"/>, skrzynek<ref name=neyman/>. Drewno stosowano także w stolarce meblowej pod szlachetniejszymi okleinami<ref name="kozakiewicz"/>, a poza tym wytwarza się lub wytwarzano z niego: [[Celuloza|celulozę]], [[Zapałka|zapałki]]<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Mała encyklopedia leśna | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe | miejsce = Warszawa | data = 1991 | strony = 212 | isbn = 83-01-08938-5}}</ref>, [[Wełna drzewna|wełnę drzewną]]<ref name="kozakiewicz"/>, guziki<ref name="kozakiewicz"/><ref name=neyman/>, [[Sabot (obuwie)|drewniaki]]<ref name=neyman/> i sprzęt ortopedyczny<ref name="grosser">{{Cytuj książkę | tytuł = Beitrage zur Rosskastanie | wydawca = Bayerische Staatsforstverwaltung | miejsce = Freising | data = 2005 | strony =
* Drewno wysuszone jest dobrym opałem, dając dużo ciepła i mało popiołu, ale niedosuszone pali się źle<ref name=baobab/>.
* Kora i łupiny owoców wykorzystywane były w [[Garbowanie|garbarstwie]] i do barwienia [[Wełna|wełny]]. Odwar z tych surowców barwi wełnę zaprawioną [[Ałun potasowy|ałunem]] na kolor czerwonawy, z [[Siarczan żelaza(II)|siarczanem żelaza]] na brunatno-czarny, a z [[potaż]]em – jasnokasztanowy (izabelowaty)<ref name=baobab/>.
Linia 182:
* Z nasion wytwarzano klej dekstrynowy do papieru (zob. [[dekstryny]])<ref name=ozarowski/><ref name=baobab/><ref name="antkowiak"/>.
* Nasiona bogate w skrobię, wykorzystywane były i nadal bywają jako [[Pasza (rolnictwo)|pasza]] do karmienia [[Świnia domowa|świń]]<ref name=bonenberg/> i innych zwierząt (koni, bydła, owiec, kóz i ptactwa domowego). Zalecano przy tym także obgotowywanie i kilkudniowe moczenie owoców, zwłaszcza przed karmieniem nimi koni, ptactwa i świń<ref name=baobab/>. Drzewo zalecane było też do obsadzania skrajów lasów i dróg w pobliżu lasów w celu dokarmiania w ten sposób saren i jeleni<ref name="bugala_1991"/>. Współcześnie jednak nie jest rekomendowane wprowadzanie tego gatunku, jako obcego, na tereny leśne<ref name="guzik">{{Cytuj książkę | autor = Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M. i A., Urbisz A., Danielewicz W., Hołdyński Cz. | tytuł = Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych | wydawca = Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska | miejsce = Warszawa | data = 2012 | strony = 109, 183 | isbn = 978-83-62940-33-2}}</ref>.
* Sproszkowane nasiona były dawniej wykorzystywane jako środek piorący<ref name=wyk/>. Używano także kasztanów do przemysłowej produkcji proszków mydlanych (technologia opracowana została w 1940<ref name="antkowiak">{{Cytuj książkę | autor = Lidia Antkowiak | tytuł = Rośliny lecznicze | wydawca = Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu | miejsce = Poznań | data = 1998 | strony =
* Roślina jadalna: W czasie [[I wojna światowa|I wojny światowej]] opracowano przemysłową metodę pozyskiwania [[Skrobia|skrobi]] z nasion<ref name="antkowiak"/>. Nasiona już jednak wcześniej wykorzystywane były jako źródło skrobi, przy czym stosowane były różne zabiegi dla pozbycia się trujących saponin. [[Jan Krzysztof Kluk|Krzysztof Kluk]] pisał o sposobie polegającym na przysypaniu ponacinanych kasztanów [[Tlenek wapnia|tlenkiem wapna]] i zalaniu ich wodą, po czym kilkukrotnie wodę zlewano i nalewano nową. Możliwe jest też uzyskanie skrobi przez wielokrotne gotowanie nasion połączone z wymianą wody<ref name="luczaj">{{Cytuj książkę | autor = Łukasz Łuczaj | tytuł = Dzikie rośliny jadalne Polski | wydawca = Chemigrafia | miejsce = Krosno | data = 2004 | strony =
* Liście wykorzystywane były jako podściółka dla bydła, a spalone dawały więcej [[potaż]]u niż jakiekolwiek inne liście drzew<ref name=baobab/>.
* Okrywy owocowe po spaleniu na węgiel dawały czarną farbę<ref name="kluk">{{Cytuj książkę | autor = Krzysztof Kluk | tytuł = Dykcyonarz roślinny. T. I | miejsce = Warszawa | data = 1805 | strony =
== Uprawa ==
Linia 192:
Drzewo nie wymaga cięcia, ale w razie potrzeby możliwe jest usunięcie problematycznych konarów. Drzewa nawet poważnie przycięte według jednych źródeł znoszą to dobrze, choć zachowują zniekształconą koronę przez wiele lat<ref name=davis/>, według innych duże cięcia goją się źle, a w przypadku odcięcia konarów o średnicy ponad 15 cm w 80% przypadków w ciągu 2–4 lat rana jest infekowana przez patogeny grzybowe<ref name=vilija/>.
Kasztanowca łatwo rozmnaża się z nasion. Po ich zbiorze najlepiej wysiać je tej samej jesieni, ewentualnie można je przechować co najwyżej do najbliższej wiosny<ref name="hrynkiewicz">{{Cytuj książkę | autor = Jerzy Hrynkiewicz-Sudnik, Bolesław Sękowski, Mieczysław Wilczkiewicz | tytuł = Rozmnażanie drzew i krzewów liściastych | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa | data = 2001 | strony =
=== Choroby i szkodniki ===
[[Plik:15.089 BF366a Horse Chestnut Leaf-miner, Cameraria ohridella (7802367122).jpg|thumb|Dorosła postać [[Szrotówek kasztanowcowiaczek|szrotówka kasztanowcowiaczka]]]]
[[Plik:Saint-Gervais-les-Bains fg22.jpg|thumb|Zniszczone listowie kasztanowca zaatakowanego przez szrotówka]]
Kasztanowiec pospolity przez długi czas pozostawał drzewem stosunkowo niewrażliwym na choroby i szkodniki, zachowującym się na ogół w dobrym stanie [[Fitopatologia|fitopatologicznym]]<ref name=vilija>{{Cytuj pismo | autor = Snieškienė, Vilija & Baležentienė, Ligita & Stankevičienė, Antanina | tytuł = State of horse-chestnut, Aesculus hippocastanum L., in Lithuania: diseases and pest damages | czasopismo = Ekologija | wolumin = 57 | data = 2011 | doi = 10.6001/ekologija.v57i2.1886}}</ref>. Ograniczone problemy powodowane były przez żerowanie owadów na liściach i zapadanie na tzw. [[Czekoladowa plamistość liści|czekoladową plamistość liści]] powodowaną przez grzyb ''[[Guignardia aesculi]]''<ref name="glowacka">{{Cytuj pismo | autor = Barbara Głowacka, Sławomir Lipiński, Grzegorz Tarwacki | tytuł = Możliwość ochrony kasztanowca zwyczajnego Aesculus hippocastanum L. przed szrotówkiem kasztanowcowiaczkiem Cameraria ohridella Deschka et Dimic | czasopismo = Leśne Prace Badawcze | wolumin = 70, 4 | strony =
W 1984 nad [[Jezioro Ochrydzkie|Jeziorem Ochrydzkim]] w Macedonii odkryto obecność nieznanego dotąd nauce gatunku drobnego motyla – [[Szrotówek kasztanowcowiaczek|szrotówka kasztanowcowiaczka]] ''Cameraria ohridella'', który w ciągu kilkunastu lat rozprzestrzenił się w całej Europie<ref name=vilija/><ref name="glowacka"/>. Gwałtowność jego ekspansji i brak wrogów świadczą o jego zawleczeniu z odległego obszaru (np. Azji lub Ameryki Północnej)<ref name="glowacka"/>. Trzy pokolenia gąsienic tego gatunku w ciągu roku żerują wewnątrz blaszki liściowej kasztanowców, powodując powstawanie plam ([[Owady minujące|min]]) o długości 3–4 cm na dużej części blaszki i w końcu przyczyniając się do brunatnienia i zasychania liści<ref name="glowacka"/> opadających już w lipcu i sierpniu<ref name=vilija/>. Skrócenie okresu wegetacji drzew przez tego owada nie wpływa na intensywność kwitnienia i liczbę wydawanych nasion, jednak znacząco pogarsza ich jakość, zmniejszając ich masę średnio o połowę i osłabiając możliwość rozsiewania się gatunku, zwłaszcza w obszarze naturalnego występowania<ref>{{Cytuj pismo | autor = Christian Thalmann, Jona Freise, Werner Heitland, Sven Bacher | tytuł = Effects of defoliation by horse chestnut leafminer (Cameraria ohridella) on reproduction in Aesculus hippocastanum | czasopismo = Trees | wolumin = 17, 5 | strony = 383–388 | data = 2003 | url = https://link.springer.com/article/10.1007/s00468-003-0249-z}}</ref>. Na zaatakowanych drzewach stwierdzono powstawanie dodatkowych, fałszywych pierścieni przyrostów rocznych poprawiających możliwości transportu substancji odżywczych i przepływ wody w celu kompensowania skrócenia okresu wegetacji<ref>{{Cytuj pismo | autor = Sebastiano Salleo, Andrea Nardini, Fabio Raimondo, Maria Assunta Lo Gullo, Francesca Pace, Paola Giacomich | tytuł = Effects of defoliation caused by the leaf miner Cameraria ohridella on wood production and efficiency in Aesculus hippocastanum growing in north-eastern Italy | czasopismo = Trees | wolumin = 17, 4 | strony = 367–375 | data = 2003 | url = https://link.springer.com/article/10.1007/s00468-003-0247-1}}</ref>. Rejestrowano jednak także wyraźne osłabienie przyrostów rocznych<ref name="myskow_47"/>.
Linia 205:
Do innych bezkręgowców od dawna związanych z kasztanowcami należą: [[chrabąszcz kasztanowy]] ''Melolontha hippocastani'' i [[Chrabąszcz majowy|majowy]] ''M. melolontha'', ''[[Alsophila aescularia]]'', [[wieczernica klonówka]] ''Acronicta aceris'', ''[[Phyllobius pyri]]'', ''[[Galerucella luteola]]'', ''[[Eulecanium tiliae]]'', [[włochatka klonowa czarna]] ''Periphyllus testudinaceus'', ''[[Alebra wahlenbergi]]'', ''[[Vasates hippocastani]]'', ''[[Eotetranychus aesculi]]'', ''[[Tegonotus carinatus]]''<ref name=wulf/>.
W 1999 w Niemczech, po raz pierwszy w Europie, stwierdzony został północnoamerykański [[Erysiphe|mączniak]] ''[[Erysiphe flexuosa]]'' wywołujący chorobę – [[Mączniak prawdziwy kasztanowca|mączniaka prawdziwego kasztanowca]]. Od początku XXI wieku patogen ten rozprzestrzenia się w Europie Środkowej<ref name=vilija/>. Inny gatunek z tego rodzaju porażający kasztanowce to ''[[Erysiphe alphitoides]]'', a z rzędu [[Mączniakowce|mączniakowców]] na kasztanowcu stwierdzane są poza tym ''[[Phyllactinia guttata]]'' i ''[[Sawadaea bicornis]]''. Liście kasztanowca infekowane są także grzybem z rzędu ''[[Capnodiales]]'' – ''[[Septoria hippocastani]]''<ref name=bioinfo/> oraz ''[[Phyllosticta aesculina]]'', ''[[Ascochyta grandimaculans]]'', ''[[Verticillium albo-atrum]]'', ''[[Apiognomonia errabunda]]''<ref name="wulf">{{Cytuj książkę | tytuł = Beitrage zur Rosskastanie | wydawca = Bayerische Staatsforstverwaltung | miejsce = Freising | data = 2005 | strony =
Z [[Indie|Indii]] zawleczono do Europy Zachodniej, obserwowaną tam od 2002, zwłaszcza w Holandii i Wielkiej Brytanii, a od 2007 obecną też w Niemczech, bakteryjną chorobę kasztanowców wywoływaną przez ''[[Pseudomonas syringae]] pv. aesculi''. Objawami choroby są wiosenne wycieki w kolorze bezbarwnym lub żółtawym pojawiające się na pniu i konarach, wysychające i czerniejące w ciągu lata<ref>{{Cytuj stronę | url = https://www.arbofux.de/pseudomonas-kastaniensterben.html | tytuł = Pseudomonas-Kastaniensterben | praca = Arbofux - Diagnosedatenbank für Gehölze | data dostępu = 2019-01-07}}</ref>.
Linia 213:
Obserwuje się także występowanie w znacznym stopniu listowia [[Nekroza (obumarcie)|nekroz]] w przypadku drzew sadzonych w miastach w zbyt ciasnych przestrzeniach, np. w wąskich ulicach<ref name=vilija/>.
W pierwszej dekadzie XXI wieku stan zdrowotny kasztanowców w Europie Środkowej uległ znaczącemu pogorszeniu<ref name=vilija/>. W celu ograniczania ekspansji patogenów konieczne jest możliwie skrupulatne zbieranie i niszczenie opadających liści z drzew oraz ewentualnie stosowanie środków chemicznych<ref name="glowacka"/>. Zwraca się jednak uwagę na szkodliwość zabiegów z użyciem środków chemicznych zarówno dla samych drzew, na których dokonywano ich iniekcji<ref name=vilija/>, jak i innych owadów związanych z kasztanowcami, w tym pszczół zbierających z nich nektar<ref name="huszcza">{{Cytuj pismo | autor = Huszcza W. | tytuł = Zagrożenie ekologiczne pestycydami stosowanymi w ochronie kasztanowca zwyczajnego (Aesculus hippocastanum) | czasopismo = Pszczelarstwo | wolumin = 60, 1 | strony =
== Zagrożenia i ochrona ==
Linia 240:
Wierzący w działanie [[Homeopatia|homeopatii]] stosują też wodę „[[Pamięć wody|pamiętającą]]” właściwości preparatów z kasztanowca w leczeniu przewlekłych nieżytów jamy nosowo-gardłowej z uczuciem suchości i palenia oraz ciemnoczerwonym zabarwieniem; ostrych bóli odbytu, stałych bóli w okolicy krzyża, lędźwi i bioder, nasilających się w czasie chodzenia; obrzęków nóg{{r|Ozarowski}}.
Kasztanowce masowo rosnące w [[Kijów|Kijowie]] na Ukrainie stały się symbolem tego miasta<ref name="vdovenko">{{Cytuj stronę | url = https://kpi.ua/en/node/9780 | tytuł = Chestnut - Blooming symbol of Kiev of Ukraine | autor = N.Vdovenko | data = 2015 | opublikowany = National Technical University | data dostępu = 2019-01-08}}</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = https://awesomekyiv.com/2017/03/27/awesome-trees-how-kyiv-became-the-city-of-chestnuts/ | tytuł = Awesome trees: how Kyiv became the city of chestnuts | autor = Alina Virstiuk | data = 2017 | praca = Awesome Kyiv | data dostępu = 2019-01-08}}</ref>. Gatunek ten jest też typowy dla ogrodów piwnych w [[Bawaria|Bawarii]] i związał się z tradycją [[Warzenie piwa|warzenia]] i spożywania [[piwo|piwa]] w tym kraju. Stało się tak dlatego, że kasztanowiec jako gatunek cieniodajny i posiadający płaski system korzeniowy był sadzony nad piwnicami piwiarni w celu ochrony przed nagrzewaniem ziemi nad nimi<ref>{{Cytuj pismo | autor = Albert Schäffer | tytuł = 120 Minuten sind nicht genug | czasopismo = Frankfurter Allgemeine | data = 21.05.2012 | url = https://www.faz.net/aktuell/gesellschaft/biergaerten-120-minuten-sind-nicht-genug-11759037.html}}</ref><ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Beitrage zur Rosskastanie | wydawca = Bayerische Staatsforstverwaltung | miejsce = Freising | data = 2005 | strony =
Do znanych drzew tego gatunku należał kasztanowiec rosnący przed miejscem ukrywania się [[Anne Frank]] w [[Amsterdam]]ie w czasie [[II wojna światowa|II wojny światowej]]. Żydowska dziewczyna spędzając czas w oficynie przez ponad dwa lata mogła oglądać rosnącego przed domem kasztanowca i opisywała go w swoim [[Dziennik Anne Frank|dzienniku]], także niedługo przed denuncjacją i wywiezieniem do obozu koncentracyjnego. [[Drzewo Anne Frank|Drzewo-symbol]] zostało powalone przez wiatr i ulewę w 2010<ref>{{Cytuj stronę | url = https://www.reuters.com/article/idUSLDE67M1DH | tytuł = Anne Frank tree falls over in heavy wind, rain | autor = Aaron Gray-Block | data = 23 sierpnia 2010 | opublikowany = reuters.com | data dostępu = 2019-01-08}}</ref>, jednak wcześniej udało się pozyskać z niego nasiona i uzyskać potomstwo, które stało się jednym z symboli [[Zagłada Żydów|holocaustu]] i jest sadzone przed miejscami pamięci i muzeami poświęconymi Zagładzie Żydów<ref>{{Cytuj stronę | url = https://www.yahoo.com/news/saplings-anne-franks-tree-root-us-163048542.html?guccounter=1 | tytuł = Saplings from Anne Frank's tree take root in US | autor = Pamela Engel | data = 24 marzec 2013 | opublikowany = Associated Press | data dostępu = 2019-01-08}}</ref>.
|