|
[[Plik:Pope Julius II.jpg|thumb|Papież [[Juliusz II]]]]
[[Plik:Nikolaus Kopernikus.jpg|thumb|[[Mikołaj Kopernik]]]]
[[Plik:Epistolæ obscurorum virorum, Nordisk familjebok.png|thumb|'' Listy ciemnych mężów'Renesans''', wydanie z 1517]]''' <big>odrodzenie''' ({{w języku|fr|renaissance}} ‘odrodzenie’) – [[periodyzacja|epoka]] w historii [[kultura|kultury]] [[Europa|europejskiej]], obejmująca przede wszystkim [[XVI wiek]], określany często jako „odrodzenie sztuk i nauk” oraz koncepcja [[Filozofia historii|historiozoficzna]] odnosząca się do historii kultury [[Włochy|włoskiej]] od [[Dante Alighieri|Dantego]] do roku 1520. </big>'''▼<u>'''Renesans''', '''odrodzenie'''</u>
'''<big>Termin ten nie jest jednoznaczny. Jako epoka w historii kultury renesans obejmuje wiek XV i XVI, lecz jego granice czasowe nie są jasno ustalone. Renesans jako koncepcja historiozoficzna [[Jacob Burckhardt|Jacoba Burckhardta]], pewien wzorzec do naśladowania, jaki ten historyk chciał przekazać swoim współczesnym, a z którym wiąże się do dziś popularne i „szkolne” rozumienie tej epoki, jest już przestarzały. </big>'''▼===<u>Renesans w Niderlandach</u>=== ▼<u>'''W XV wieku południowe Niderlandy były ośrodkiem szczególnie żywego rozwoju późnośredniowiecznej kultury („[[jesień średniowiecza|jesieni średniowiecza]]”). To tu w sporach z książętami [[Burgundia|Burgundii]] i lokalnymi biskupami w miastach [[Flandria (region)|Flandrii]] rodziła się nowa filozofia społeczna, oparta na [[nominalizm]]ie, postulująca niezależność miast i ich obywateli od władzy państwowej, np. u [[Jan z Gandawy|Jana z Gandawy]]. Bujny rozkwit gospodarczy Niderlandów, od XVI w. także północnych, przyczynił się do powstania na tych terenach osobnego typu kultury renesansowej, tzw. renesansu północnego. Szczególnie widoczne są odrębności renesansu południowego i północnego w dziedzinie malarstwa, w którym ośrodek niderlandzki ma znaczenie zbliżone do ośrodka włoskiego.'''</u> ▼
'''<big>Jako spójny okres w historii cywilizacji renesans postrzegany jest tylko przez niektórych historyków, szczególnie historyków amerykańskich – chcą oni ujmować historię tej epoki jako samodzielną jedność, tj. badać razem np. [[wielkie odkrycia geograficzne]], przemiany w [[Historia literatury|literaturze]], wzrost [[Inflacja|inflacji]] w [[XVI wiek]]u czy rozwój [[medycyna|medycyny]] w ich wzajemnych powiązaniach. Wielu innych współczesnych uczonych woli widzieć renesans na tle szeroko pojętej kultury europejskiej, odrzucając przy tym tezę o jego przełomowości dla [[Europa|Europy]] i widząc w nim raczej kontynuację [[Średniowiecze|średniowiecza]], a nie odrębną epokę historyczną. Szczególnie wyraźne jest to na gruncie historii filozofii, w której niezależnie od tego, jak ten przełom się ocenia, widzi się przełom polegający na „przejściu od przedmiotu do podmiotu” nie w filozofii odrodzenia, ale w [[Racjonalizm filozoficzny|racjonalizmie]] wieku XVII. </big>'''▼<u>'''W dziedzinie religii w XV w. Niderlandy stały się ośrodkiem ''[[devotio moderna]]'', przez niektórych historyków idei postrzeganej jako zarodek nowożytnej religijności – ''devotio moderna'' kładła bowiem szczególny nacisk na religijność indywidualną, osobisty kontakt z Bogiem<ref>{{Cytuj |autor = Emerich Coreth, Harald Schöndorf |tytuł = Filozofia XVII i XVIII wieku |wydawca = Wydawnictwo Marek Derewiecki |miejsce = Kęty |data = 2006|s=11–12}}</ref>. W XV-wiecznych wspólnotach „braci życia wspólnego” rozwijały się studia nad autorami starożytnymi. [[Tomasz à Kempis|Tomasz z Kempis]], centralna postać ruchu ''devotio moderna'' uznawany jest za inspiratora XVI-wiecznego odrodzenia [[stoicyzm|myśli stoickiej]]. W wieku XVI Południowe Niderlandy (szczególnie [[Katolicki Uniwersytet w Lowanium|Uniwersytet w Lowanium]]) były drugim obok Hiszpanii ośrodkiem teologicznej myśli katolickiej, a w Niderlandach Północnych żywo rozwijała się teologia kalwinistyczna.'''</u> ▼
'''<big>Mniej wyraźne jest to na gruncie sztuki, gdzie renesans ciągle widziany jest jako epoka klasyczna i szczególna, mimo trwających od dawna tendencji do rewaloryzacji sztuki „nieklasycznej”, jak sztuka średniowieczna, [[sztuka bizantyńska|bizantyńska]] czy orientalna. Jako kontynuację średniowiecza widzą renesans przede wszystkim [[Mediewistyka|mediewiści]], jak [[Étienne Gilson]] wykazujący, że jest on „zepsutym średniowieczem”, czy [[Charles Homer Haskins]], główny twórca teorii fal renesansowych w średniowieczu ([[renesans karoliński]], [[renesans ottoński|ottoński]] itp.), do której przynależeć ma renesans XV i XVI w. Historyk sztuki [[Erwin Panofsky]] twierdzi jednak, że należy odróżniać renesans i renesansy średniowieczne ze względu na to, że w renesansie włoskim wieku XV dokonało się zjednoczenie obecnych w dawniejszych renesansach starożytnych form z odkrytymi na nowo treściami [[starożytność|starożytności]]. </big>'''▼'''<u>W Niderlandach dojrzałego Renesansu rozwija się przede wszystkim filozofia społeczna, przeważnie oparta na odrodzonym stoicyzmie. Kluczową postacią jest tu [[Erazm z Rotterdamu]], [[irenizm|irenistyczny]] teolog i wybitny filolog. Humanizm Erazma odnosi się także do jego teologii – podkreślał, że [[Biblia|Pismo Święte]] należy komentować, posługując się wiedzą historyczno-filologiczną, w szczególności znajomością Ojców Kościoła, a nawet filozofii pogańskiej. To szczególne podkreślenie roli Pisma Świętego zbliżało go do protestantyzmu, zarazem jednak podkreślenie konieczności znajomości Ojców oddalało go od protestanckiej zasady ''[[sola scriptura]]''. Erazm propagował nie tylko Biblię, ale też dorobek literacko-filozoficzny starożytności – przełożył z greki ''Nowy Testament'' i zebrał według własnego klucza myśli mędrców starożytności w ''Adagiach''. Jego stoicyzm przejawia się w niechęci do mistyki i utożsamieniu chrześcijaństwa z praktykowaniem cnót indywidualnych rozumianych właśnie w duchu stoickim. Był typowym kosmopolitycznym humanistą renesansowym północnej Europy, posiadał bogatą bibliotekę, szeroką wiedzę</u> erudycyjną, przyjaźnił się z wieloma uczonymi z różnych krajów, np. ze [[Thomas More|św. Tomaszem Morusem]] czy [[Jan Łaski (młodszy)|Janem Łaskim]].''' ▼
=== RenesansNazwa w Niemczech ===
'''<big>Polski termin „renesans” pochodzi od [[język francuski|francuskiego]] słowa ''renaissance'', zastosowanego przez [[Jules Michelet|Jules’a Micheleta]] i [[Jacob Burckhardt|Jakoba Burckhardta]] w połowie XIX w.{{odn|Burckhardt|1961|s = VI}} Termin ''renaissance'' jest używany w wielu europejskich językach, w tym francuskim, angielskim i niemieckim – w języku włoskim stosowany jest natomiast termin ''rinascimento''. Prawdopodobnie pierwszy użył jej [[Giorgio Vasari]] w swoich ''[[Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów|Le vite de’ piú eccellenti pittori, scultori ed architettori]]'' w połowie w. XVI (mianowicie we wstępie do trecenta i wstępie do quattrocenta). Druga z polskich nazw epoki, „odrodzenie”, jest wiernym tłumaczeniem francuskiego słowa ''renaissance''. </big>'''▼▲[[Plik:Epistolæ obscurorum virorum, Nordisk familjebok.png|thumb|''Listy ciemnych mężów'', wydanie z 1517]]'''<big>({{w języku|fr|renaissance}} ‘odrodzenie’) – [[periodyzacja|epoka]] w historii [[kultura|kultury]] [[Europa|europejskiej]], obejmująca przede wszystkim [[XVI wiek]], określany często jako „odrodzenie sztuk i nauk” oraz koncepcja [[Filozofia historii|historiozoficzna]] odnosząca się do historii kultury [[Włochy|włoskiej]] od [[Dante Alighieri|Dantego]] do roku 1520.</big>'''
== '''<big> Ramy czasowe i periodyzacja </big>''' == ▼▲'''<big>Termin ten nie jest jednoznaczny. Jako epoka w historii kultury renesans obejmuje wiek XV i XVI, lecz jego granice czasowe nie są jasno ustalone. Renesans jako koncepcja historiozoficzna [[Jacob Burckhardt|Jacoba Burckhardta]], pewien wzorzec do naśladowania, jaki ten historyk chciał przekazać swoim współczesnym, a z którym wiąże się do dziś popularne i „szkolne” rozumienie tej epoki, jest już przestarzały.</big>'''
'''<big>Początek epoki odrodzenia zasadniczo pokrywa się z końcem średniowiecza – można więc przywoływać tu symboliczne daty [[Upadek Konstantynopola|upadku Konstantynopola]], końca [[Wojna stuletnia|wojny stuletniej]] czy [[Odkrycie Ameryki|odkrycia Ameryki]] przez [[Krzysztof Kolumb|Krzysztofa Kolumba]]. Daty te jednak są tylko symboliczne ze względu na płynne przejście od średniowiecza do renesansu, szczególnie we Włoszech, jego kolebce, i we [[Francja|Francji]], w której szczególnie w sztukach pięknych długo panowała forma mieszana między sztuką gotycką i renesansową (styl gotycko-renesansowy). Ustalenie początku epoki renesansu utrudnia także fakt, że do różnych krajów dotarł on w różnym czasie, a w żadnej dziedzinie kultury w żadnym rejonie Europy nie wyparł do końca form średniowiecznych. Stosunkowo ostre granice między kulturą renesansową i średniowieczną pojawiają się w krajach, w których pojawia się on później, szczególnie w Niemczech. </big>'''▼
'''<big>Początek renesansu we Włoszech od dawna jest przedmiotem ostrych sporów w historii kultury – niektórzy badacze widzą go już w wieku XIII, inni dopiero w drugiej połowie wieku XV. Dawniej, szczególnie w zafascynowanej renesansem drugiej połowie XIX w., [[Dante Alighieri|Dante]] uważany był za twórcę z pogranicza średniowiecza i renesansu, obecnie dość powszechnie uznawany jest za twórcę ściśle średniowiecznego – tylko niektóre ustępy ''De monarchia'' i ''De vulgari eloquentia'' zdają się temu przeczyć. Szczególnie sporna jest przynależność kulturowa wybitnych twórców wczesnego humanizmu włoskiego z XIV w. – [[Francesco Petrarca|Petrarki]] i [[Giovanni Boccaccio|Boccaccia]]. </big>'''▼▲'''<big>Jako spójny okres w historii cywilizacji renesans postrzegany jest tylko przez niektórych historyków, szczególnie historyków amerykańskich – chcą oni ujmować historię tej epoki jako samodzielną jedność, tj. badać razem np. [[wielkie odkrycia geograficzne]], przemiany w [[Historia literatury|literaturze]], wzrost [[Inflacja|inflacji]] w [[XVI wiek]]u czy rozwój [[medycyna|medycyny]] w ich wzajemnych powiązaniach. Wielu innych współczesnych uczonych woli widzieć renesans na tle szeroko pojętej kultury europejskiej, odrzucając przy tym tezę o jego przełomowości dla [[Europa|Europy]] i widząc w nim raczej kontynuację [[Średniowiecze|średniowiecza]], a nie odrębną epokę historyczną. Szczególnie wyraźne jest to na gruncie historii filozofii, w której niezależnie od tego, jak ten przełom się ocenia, widzi się przełom polegający na „przejściu od przedmiotu do podmiotu” nie w filozofii odrodzenia, ale w [[Racjonalizm filozoficzny|racjonalizmie]] wieku XVII.</big>'''
'''<big>W sztukach pięknych styl renesansowy narodził się we [[Florencja|Florencji]]: symboliczną datą i rzeczywistym przełomem artystycznym był konkurs na najlepszy projekt brązowych [[Drzwi Raju|drzwi]] [[Baptysterium we Florencji]]. Konkurs wygrał [[Lorenzo Ghiberti]], który swoim nietypowym projektem wzbudził zachwyt. Później [[Filippo Brunelleschi]] zaprojektował kopułę [[katedra Santa Maria del Fiore|katedry florenckiej]], co zapoczątkowało [[Architektura renesansu|renesans w architekturze]], dlatego też często historycy za kolebkę odrodzenia uznają Florencję. </big>'''▼▲'''<big>Mniej wyraźne jest to na gruncie sztuki, gdzie renesans ciągle widziany jest jako epoka klasyczna i szczególna, mimo trwających od dawna tendencji do rewaloryzacji sztuki „nieklasycznej”, jak sztuka średniowieczna, [[sztuka bizantyńska|bizantyńska]] czy orientalna. Jako kontynuację średniowiecza widzą renesans przede wszystkim [[Mediewistyka|mediewiści]], jak [[Étienne Gilson]] wykazujący, że jest on „zepsutym średniowieczem”, czy [[Charles Homer Haskins]], główny twórca teorii fal renesansowych w średniowieczu ([[renesans karoliński]], [[renesans ottoński|ottoński]] itp.), do której przynależeć ma renesans XV i XVI w. Historyk sztuki [[Erwin Panofsky]] twierdzi jednak, że należy odróżniać renesans i renesansy średniowieczne ze względu na to, że w renesansie włoskim wieku XV dokonało się zjednoczenie obecnych w dawniejszych renesansach starożytnych form z odkrytymi na nowo treściami [[starożytność|starożytności]].</big>'''
'''<big>Także data końca epoki jest sporna i zależy od poszczególnych koncepcji historycznych. Często wymienia się „okrągłą” datę 1600, wymienia się też daty od 1517 (wystąpienie [[Marcin Luter|Lutra]], uchodzące czasem także za datę początkową dla Niemiec) przez 1548 ([[sobór trydencki]]) do 1648 (koniec [[wojna trzydziestoletnia|wojny trzydziestoletniej]]), a nawet późniejsze. Dawniej, do rozpoczęcia pogłębionych badań nad tą epoką, za podtyp renesansu uznawano [[barok]] jako całość. Dla Włoch za koniec epoki uznaje się bardzo często rok [[1527]], datę [[Sacco di Roma]]. </big>'''▼=='''<big>Nazwa</big>'''==
▲'''<big>Polski termin „renesans” pochodzi od [[język francuski|francuskiego]] słowa ''renaissance'', zastosowanego przez [[Jules Michelet|Jules’a Micheleta]] i [[Jacob Burckhardt|Jakoba Burckhardta]] w połowie XIX w.{{odn|Burckhardt|1961|s = VI}} Termin ''renaissance'' jest używany w wielu europejskich językach, w tym francuskim, angielskim i niemieckim – w języku włoskim stosowany jest natomiast termin ''rinascimento''. Prawdopodobnie pierwszy użył jej [[Giorgio Vasari]] w swoich ''[[Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów|Le vite de’ piú eccellenti pittori, scultori ed architettori]]'' w połowie w. XVI (mianowicie we wstępie do trecenta i wstępie do quattrocenta). Druga z polskich nazw epoki, „odrodzenie”, jest wiernym tłumaczeniem francuskiego słowa ''renaissance''.</big>'''
== '''<big> Kontekst historyczno-kulturowy </big>''' == ▼▲=='''<big>Ramy czasowe i periodyzacja</big>'''==
'''<big>[[Humanizm]] to ruch filozoficzny, kulturalny i moralny powstały w XV wieku we Włoszech, a zarysowujący się już w XIV wieku i wielu aspektach kultury średniowiecznej, zmierzający do odrodzenia znajomości literatury i języków klasycznych. Był głównym prądem intelektualnym epoki renesansu. </big>'''▼▲'''<big>Początek epoki odrodzenia zasadniczo pokrywa się z końcem średniowiecza – można więc przywoływać tu symboliczne daty [[Upadek Konstantynopola|upadku Konstantynopola]], końca [[Wojna stuletnia|wojny stuletniej]] czy [[Odkrycie Ameryki|odkrycia Ameryki]] przez [[Krzysztof Kolumb|Krzysztofa Kolumba]]. Daty te jednak są tylko symboliczne ze względu na płynne przejście od średniowiecza do renesansu, szczególnie we Włoszech, jego kolebce, i we [[Francja|Francji]], w której szczególnie w sztukach pięknych długo panowała forma mieszana między sztuką gotycką i renesansową (styl gotycko-renesansowy). Ustalenie początku epoki renesansu utrudnia także fakt, że do różnych krajów dotarł on w różnym czasie, a w żadnej dziedzinie kultury w żadnym rejonie Europy nie wyparł do końca form średniowiecznych. Stosunkowo ostre granice między kulturą renesansową i średniowieczną pojawiają się w krajach, w których pojawia się on później, szczególnie w Niemczech.</big>'''
'''<big>Choć z humanizmu renesansowego wywodzi się wiele współczesnych postaw światopoglądowych, nie należy go utożsamiać z [[humanitaryzm]]em ani współczesnymi postaciami humanizmu, takimi jak obecne w [[egzystencjalizm]]ie i [[personalizm]]ie. </big>'''▼▲'''<big>Początek renesansu we Włoszech od dawna jest przedmiotem ostrych sporów w historii kultury – niektórzy badacze widzą go już w wieku XIII, inni dopiero w drugiej połowie wieku XV. Dawniej, szczególnie w zafascynowanej renesansem drugiej połowie XIX w., [[Dante Alighieri|Dante]] uważany był za twórcę z pogranicza średniowiecza i renesansu, obecnie dość powszechnie uznawany jest za twórcę ściśle średniowiecznego – tylko niektóre ustępy ''De monarchia'' i ''De vulgari eloquentia'' zdają się temu przeczyć. Szczególnie sporna jest przynależność kulturowa wybitnych twórców wczesnego humanizmu włoskiego z XIV w. – [[Francesco Petrarca|Petrarki]] i [[Giovanni Boccaccio|Boccaccia]].</big>'''
=== '''<big> Reformacja i kontrreformacja </big>''' === ▼▲'''<big>W sztukach pięknych styl renesansowy narodził się we [[Florencja|Florencji]]: symboliczną datą i rzeczywistym przełomem artystycznym był konkurs na najlepszy projekt brązowych [[Drzwi Raju|drzwi]] [[Baptysterium we Florencji]]. Konkurs wygrał [[Lorenzo Ghiberti]], który swoim nietypowym projektem wzbudził zachwyt. Później [[Filippo Brunelleschi]] zaprojektował kopułę [[katedra Santa Maria del Fiore|katedry florenckiej]], co zapoczątkowało [[Architektura renesansu|renesans w architekturze]], dlatego też często historycy za kolebkę odrodzenia uznają Florencję.</big>'''
▲'''<big>Także data końca epoki jest sporna i zależy od poszczególnych koncepcji historycznych. Często wymienia się „okrągłą” datę 1600, wymienia się też daty od 1517 (wystąpienie [[Marcin Luter|Lutra]], uchodzące czasem także za datę początkową dla Niemiec) przez 1548 ([[sobór trydencki]]) do 1648 (koniec [[wojna trzydziestoletnia|wojny trzydziestoletniej]]), a nawet późniejsze. Dawniej, do rozpoczęcia pogłębionych badań nad tą epoką, za podtyp renesansu uznawano [[barok]] jako całość. Dla Włoch za koniec epoki uznaje się bardzo często rok [[1527]], datę [[Sacco di Roma]].</big>'''
▲=='''<big>Kontekst historyczno-kulturowy</big>'''==
▲'''<big>[[Humanizm]] to ruch filozoficzny, kulturalny i moralny powstały w XV wieku we Włoszech, a zarysowujący się już w XIV wieku i wielu aspektach kultury średniowiecznej, zmierzający do odrodzenia znajomości literatury i języków klasycznych. Był głównym prądem intelektualnym epoki renesansu.</big>'''
▲'''<big>Choć z humanizmu renesansowego wywodzi się wiele współczesnych postaw światopoglądowych, nie należy go utożsamiać z [[humanitaryzm]]em ani współczesnymi postaciami humanizmu, takimi jak obecne w [[egzystencjalizm]]ie i [[personalizm]]ie.</big>'''
▲==='''<big>Reformacja i kontrreformacja</big>'''===
{{osobny artykuł|Reformacja|Kontrreformacja}}
'''<big>Obok utożsamianego czasem z Renesansem jako prądem kulturowym [[humanizm renesansowy|humanizmu renesansowego]] w kulturze XVI wieku pojawiły się także dwa inne wielkie prądy kulturowe: [[reformacja]] i [[kontrreformacja]]. Ich wzajemne stosunki są bardzo złożone i trudne do wyjaśnienia – mylne i uproszczone są jednak z pewnością obiegowe poglądy, jakoby reformacja katolicka stała w ścisłej sprzeczności z humanizmem, czy też że reformacja w swojej istocie pokrywa się z humanizmem i stoi w opozycji do kultury średniowiecznej.</big>'''
==='''<big> Renesans a starożytność</big>''' ===
'''<big>Twórcy renesansowi wzorowali się na starożytnych Grekach i Rzymianach (zob. np. [[horacjanizm]]). Korzystali z ich osiągnięć, kultury i historii. Wiele dzieł nawiązuje do mitologii, np. obraz [[Leonardo da Vinci|Leonarda da Vinci]] „[[Leda z łabędziem (obraz Leonarda da Vinci)|Leda z łabędziem]]”. Architekturę wzorowano na rzymskiej. Budynki charakteryzowały się prostotą i symetrią. Kształty były zbliżone do sześcianu, okna prostokątne, a fasady bogato zdobione. W sztuce przeważały motywy mityczne i religijne. Nastąpił rozwój fresków, malarstwo olejne. Wprowadzono perspektywę, wykorzystywano czyste barwy oraz malowano na płótnie. Wszystkie cechy renesansowego malarstwa, rzeźby, architektury, literatury i innych dziedzin mają swoje źródło w antyku.</big>'''
==='''<big> Renesans a średniowiecze</big>''' ===
'''<big>XIX-wieczna wizja średniowiecza występująca w romantyzmie jako estetyzacja i idealizacja kultury feudalnej i podkreślanie elementów religijnych i mistycznych kultury średniowiecznej, a w pozytywizmie jako ujmowanie średniowiecza jako epoki zabobonu i tyranii ciągle odciska piętno na współczesnych wyobrażeniach o tej epoce, jest jednak w świetle współczesnych badań całkowicie błędna. Tej wizji średniowiecza przeciwstawiła druga połowa XIX wieku wyidealizowany obraz epoki Odrodzenia, szczególnie w dziele [[Jacob Burckhardt|Jakoba Burckhardta]] i [[Friedrich Nietzsche|Friedricha Nietzschego]]. Wiek XIX postrzegał renesans jako epokę postępu naukowo-technicznego, wyrafinowanej kultury materialnej, indywidualizmu, hedonizmu, a nawet ateizmu, przeciwstawiając go ostro średniowieczu, któremu przypisywał cechy przeciwne – taka wizja Renesansu jest jednak tylko częściowo słuszna i po części stanowi projekcję własnych ideałów pozytywizmu.</big>'''
'''<big>Współcześnie dostrzega się wiele idei uznawanych dawniej za typowo renesansowe w średniowieczu, a także szeroką zależność myśli renesansowej od myśli średniowiecznej. Katoliccy historycy idei idą nawet dalej, w filozofii renesansowej nie tylko nie dostrzegając przełomu, ale wręcz widząc w niej nieudaną kontynuację filozofii nominalistycznej – [[Étienne Gilson]] nazywa renesans „zepsutym średniowieczem”, na wzór dawniejszego terminu „zepsuty Renesans” którym określano barok.</big>'''
'''<big>Idee renesansowe przypisuje się zwłaszcza pewnym okresom kultury średniowiecznej, w których intensywnie rozwijano znajomość kultury starożytnej, a zainteresowania filologiczne i „historyczne” często dominowały nad filozoficznymi. Okresy te nazywa się „renesansami średniowiecznymi” – wyróżnia się w szczególności „[[renesans karoliński]]”, „[[renesans ottoński]]” i „[[renesans XII wieku]]”. Renesans karoliński przyniósł kontynentalnej Europie powrót znajomości wielu dzieł literatury i filozofii starożytnej, odrodzenie zbliżonej do klasycznej [[Łacina|łaciny]] oraz szybki rozwój szkolnictwa, podobnie – na mniejszą skalę – renesans ottoński, w którym pojawiły się też idee uniwersalistyczne, żywiony w różnych formach tak przez kulturę średniowieczną, jak i kulturę renesansową „[[mit Rzymu]]”. Wiek XII przypomina renesans nie tylko w rozwoju nauk nazywanych później humanistycznymi i skupieniu zainteresowań na starożytności pogańskiej, ale też w podobnym typie kultury intelektualnej, widocznym zwłaszcza w [[platonizm]]ie tej epoki (szczególnie w [[Szkoła w Chartres|szkole z Chartres]]) i podobnym stosunku do natury, widocznym także w [[Sztuka romańska|stylu romańskim]], bezpośrednim (jako że we Włoszech zasadniczo nie było [[Architektura gotycka|sztuki gotyckiej]]) poprzedniku stylu renesansowego. Nawet uważany za klasyczny okres kultury średniowiecznej wiek XIII, w którym brak jest typowych idei pochodzenia platońskiego, bywa określany jako [[protorenesans]] – przede wszystkim z racji rozwijanych w [[średniowieczny uniwersytet|średniowiecznych uniwersytetach]] włoskich zainteresowań medycznych (zwłaszcza w [[Bolonia|Bolonii]] i [[Salerno]]) w nieprzerwany sposób kontynuowano w Italii renesansowej, szybkiego rozwoju nauk przyrodniczych, w których nie zawsze odwoływano się bezpośrednio do autorytetu (zwłaszcza u [[Albert Wielki|Alberta Wielkiego]] i [[Roger Bacon|Rogera Bacona]]), pewnych widocznych zwłaszcza na początku XIII w. nawiązań do filozofii [[Awerroes]]a i [[Awicenna|Awicenny]] podjętych także w platonizmie i arystotelizmie renesansowym czy pojawienia się [[humanizm chrześcijański|humanizmu chrześcijańskiego]] w filozofii [[Tomasz z Akwinu|Tomasza z Akwinu]].</big>'''
=='''<big> Sztuka renesansu</big>''' ==
[[Plik:Piero di Cosimo - Portrait de femme dit de Simonetta Vespucci - Google Art Project.jpg|thumb|298x298px|Portret Simonetty Vespucci, obraz Piero di Cosimo z 1490]]
'''<big>Popularne stały się postacie biblijne i mitologiczne. W wielu dziełach występowały one razem. Powstało tam malarstwo portretowe. Malarze opierali się na 3 zasadach:</big>'''
* '''<big> zainteresowaniu się na nowo antykiem i systematycznym badaniu sztuki starożytnej </big>'''▼* '''<big> skupieniu się na człowieku (humanizm) </big>'''▼* '''<big> odkryciu i opanowaniu zasad [[Perspektywa linearna|perspektywy linearnej]]. </big>'''▼
'''<big>Zobacz więcej w osobnych artykułach: </big>'''▼▲*'''<big>zainteresowaniu się na nowo antykiem i systematycznym badaniu sztuki starożytnej</big>'''
* [[architektura renesansu |'''<big>architektura renesansu</big>''']] ▼▲*'''<big>skupieniu się na człowieku (humanizm)</big>'''
* [[malarstwo renesansu |'''<big>malarstwo renesansu</big>''']] ▼▲*'''<big>odkryciu i opanowaniu zasad [[Perspektywa linearna|perspektywy linearnej]].</big>'''
* [[muzyka renesansu]]
* [[rzeźba renesansu]]
* [[taniec w renesansie |'''<big>taniec w renesansie</big>''']] ▼
== '''<big> Filozofia renesansu </big>''' == ▼▲'''<big>Zobacz więcej w osobnych artykułach:</big>'''
▲* [[architektura renesansu|'''<big>architektura renesansu</big>''']]
▲* [[malarstwo renesansu|'''<big>malarstwo renesansu</big>''']]
* [[muzyka renesansu|'''<big>muzyka renesansu</big>''']]
* [[rzeźba renesansu|'''<big>rzeźba renesansu</big>''']]
▲* [[taniec w renesansie|'''<big>taniec w renesansie</big>''']]
▲=='''<big>Filozofia renesansu</big>'''==
[[Plik:Da Vinci Vitruve Luc Viatour.jpg|thumb|299x299px|''[[Człowiek witruwiański]]'' [[Leonardo da Vinci|Leonarda da Vinci]] może być symbolem odrodzenia zainteresowania starożytnością oraz renesansowego antropocentryzmu.]]
{{Główny artykuł|Filozofia renesansu}}
'''<big>Mimo że wielu filozofów renesansowych postrzegało swoją działalność jako radykalny przełom intelektualny, współcześni badacze nie podzielają tej oceny. Wskazują oni, że przełom w filozofii rozpoczął się już wcześniej, w wieku XIII i XIV, wraz z odrodzeniem [[logika|logiki]] i przyswojeniem wielu [[filozofia starożytna|starożytnych tekstów]]. Zakończył go natomiast wiek XVII, który przyniósł charakterystyczny dla [[filozofia nowożytna|filozofii nowożytnej]] „przełom epistemologiczny”, zmianę nacisku w badaniach z zagadnień [[metafizyka klasyczna|metafizycznych]] na zagadnienia [[epistemologia|epistemologiczne]]. Filozofia wieku XV i XVI jest więc stadium przejściowym między [[filozofia średniowieczna|filozofią średniowieczną]] a nowożytną.</big>'''
'''<big>Głównymi nurtami filozoficznymi renesansu były [[humanizm renesansowy]], [[arystotelizm]] i [[platonizm renesansowy|platonizm]]. Cechą charakterystyczną humanizmu było zafascynowanie kulturą starożytnej Grecji i Rzymu oraz [[antropocentryzm]]. Humanizm renesansowy ożywił studia klasycznej [[łacina|łaciny]] i [[język grecki klasyczny|greki]], co spowodowało odnowę naukowej i filozoficznej [[filozofia starożytna|myśli starożytnej]], a także klasycznej poezji i sztuki.</big>'''
'''<big>Równie popularny był arystotelizm. Był on podstawową ramą teoretyczną dyskusji filozoficznych i źródłem wpływów<ref>{{cytuj książkę |tytuł=Encyclopedia of Philosophy|inni=Donald M. Borchert (red.)|autor r=Neal W. Gilbert|rozdział=Renaissance|wydawca=Thomson Gale|rok= 2006|strony=425|isbn =0-02-866072-2}}</ref>. Arystotelizm miał mocną pozycję na [[średniowieczny uniwersytet|uniwersytetach]], a także w Kościele katolickim<ref>{{cytuj książkę|tytuł = Powszechna Encyklopedia Filozofii |url =http://www.ptta.pl/pef/index.php?id=glowna&lang=pl|nazwisko r=Ciszewski|imię r=Marian |rozdział=Renesansu filozofia|wydawca = Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu |miejsce = Lublin |rok = 2000 |adres rozdziału = http://www.ptta.pl/pef/pdf/r/renesansuf.pdf |tom = 8 |tytuł tomu = P-S |strony=3|data dostępu = 2013-11-24|odn=tak}}</ref>.</big>'''
'''<big>Odrodzenie zainteresowania [[Platon]]em i [[platonizm|jego kontynuatorami]] było częścią powrotu humanistów do zainteresowania kulturą starożytną. Głównym ośrodkiem renesansowego platonizmu była [[Florencja]]. Tam powstała w 1462 r. [[Akademia Florencka]], mająca odradzać tradycję [[Akademia (starożytność)|Akademii Platońskiej]]<ref>{{cytuj książkę |tytuł = Internet Encyclopedia of Philosophy|url=http://www.iep.utm.edu/ |nazwisko r=Casini|imię r=Lorenzo |rozdział=Renaissance Philosophy |rok = 2012 |adres rozdziału =http://www.iep.utm.edu/renaissa |data dostępu = 2013-09-05 |odn=tak}}</ref>.</big>'''
'''<big>Również różne nurty filozofii hellenistycznej, takie jak [[neostoicyzm|stoicyzm]], [[sceptycyzm]] i do pewnego stopnia [[epikureizm]] spotkały się z rosnącym zainteresowaniem<ref>{{cytuj książkę |tytuł = Internet Encyclopedia of Philosophy|url=http://www.iep.utm.edu/|nazwisko r=Casini|imię r=Lorenzo |rozdział=Renaissance Philosophy |rok = 2012 |adres rozdziału =http://www.iep.utm.edu/renaissa |data dostępu = 2013-09-05 |odn=tak}}</ref>. Wielkie znaczenie miały też [[okultyzm]], [[alchemia]] i [[kabała]], zgłębiane przez wielu filozofów.</big>'''
'''<big>Istotną cechą filozofii renesansowej był również rozwój [[filozofia przyrody|filozofii przyrody]]. Szukano nowych dróg wyjaśniania zjawisk przyrodniczych, opartych na obserwacji, eksperymencie, oraz szerszym wykorzystaniu matematyki. W początkowym okresie filozofowie przyrody nastawieni byli [[panteizm|panteistycznie]], łącząc często filozofie przyrody z magią i alchemią, w okresie późniejszym metodologicznie. Renesansowa filozofia przyrody w znaczący sposób przyczyniła się do rozwoju [[metoda naukowa|metody naukowej]] i stała się podstawą do wyodrębnienia się [[nauka|nauki]] z filozofii w [[nowożytność|epoce nowożytnej]].</big>'''
'''<big>Najbardziej znanymi filozofami renesansu byli: [[Giovanni Pico della Mirandola]], [[Michel de Montaigne]], [[Erazm z Rotterdamu]], [[Marsilio Ficino]], [[Francis Bacon (filozof)|Francis Bacon]], [[Giordano Bruno]] czy [[Niccolò Machiavelli]].</big>'''
=='''<big> Literatura renesansu</big>''' ==
{{Główny artykuł|Literatura renesansu}}
[[Plik:Sá de Miranda.png|mały|Francisco de Sá de Miranda, pierwszy portugalski poeta renesansowy]]
[[Plik:Vittoria Colonna by Nunzio Albanelli.jpg|mały|Nunzio Albanelli, portret Vittorii Colonny]]
'''<big>W okresie renesansu dominującą literaturą była literatura włoska. W niej nowy kierunek rozwinął się o wiele wcześniej niż w innych krajach. Za prekursora literackiego renesansu uważa się [[Dante Alighieri|Dantego]], który podniósł język włoski do rangi języka kulturalnego, mimo że jest on największym poetą dojrzałego średniowiecza. Najwybitniejszym lirykiem był [[Francesco Petrarca]], tworzący w XIV wieku, gdy na innych terenach trwało jeszcze literackie średniowiecze. Poezje liryczne pisał rzeźbiarz i malarz [[Michał Anioł|Michał Anioł Buonarroti]]. Największymi twórcami epiki byli [[Ludovico Ariosto]], autor ''[[Orland szalony|Orlanda szalonego]]'' i [[Torquato Tasso]], autor ''[[Jerozolima wyzwolona|Jerozolimy wyzwolonej]]''. Do głosu zaczęły dochodzić piszące kobiety, z których najsłynniejsza była przyjaciółka Michała Anioła [[Vittoria Colonna]]. Prozę rozwijali [[Baldassare Castiglione]], [[Giorgio Vasari]] i [[Benvenuto Cellini]], słynny rzeźbiarz i złotnik. Aktywny na polu poezji i prozy był [[Pietro Aretino]]. Inspiracje włoskie były podejmowane w innych krajach. W Portugalii działali [[Francisco de Sá de Miranda]]<ref name="Encyclopaedia Britannica">{{Cytuj stronę |url = https://www.britannica.com/biography/Francisco-de-Sa-de-Miranda |tytuł = Francisco de Sá de Miranda, Portuguese author |opublikowany = Encyclopaedia Britannica |język = en |data dostępu = 2017-06-20}}</ref>, [[Gil Vicente]] i [[Luís de Camões|Luís Vaz de Camões]], we Francji [[Pierre de Ronsard]], [[Clément Marot]] i [[François Rabelais]], zaś w Anglii [[Thomas More]], [[Thomas Wyatt]], [[Henry Howard (3. hrabia Surrey)|Henry Howard]], [[Edmund Spenser]] i [[Philip Sidney]]. W Hiszpanii największą indywidualnością był [[Miguel de Cervantes]], autor [[Don Kichot (powieść)|Don Kichota]] i cyklu [[Nowele przykładne]]. Wybitnym epikiem okazał się [[Alonso de Ercilla y Zúñiga]], autor eposu ''Araukana''. We wszystkich niemal krajach rozkwitła [[sonetystyka]], jak również wielka epika [[Oktawa (literatura)|oktawą]]. Renesans był również właściwym początkiem literatury w języku polskim. Bujnie się też rozwijała literatura chorwacka tworzona w [[Dubrownik]]u. W tym niepodległym mieście działał [[Marin Držić]], autor dramatu Dundo Maroje. Natomiast na Węgrzech pisał wybitny liryk [[Bálint Balassi]]. W okresie renesansu ewoluowała teoria literatury. Jednym z jej przedstawicieli był francuski filolog [[Joseph Scaliger|Joseph Justus Scaliger]].</big>'''
=='''<big> Renesans w poszczególnych krajach</big>''' ==
▲=== <u> Renesans w Niderlandach </u> ===
▲<u>'''W XV wieku południowe Niderlandy były ośrodkiem szczególnie żywego rozwoju późnośredniowiecznej kultury („[[jesień średniowiecza|jesieni średniowiecza]]”). To tu w sporach z książętami [[Burgundia|Burgundii]] i lokalnymi biskupami w miastach [[Flandria (region)|Flandrii]] rodziła się nowa filozofia społeczna, oparta na [[nominalizm]]ie, postulująca niezależność miast i ich obywateli od władzy państwowej, np. u [[Jan z Gandawy|Jana z Gandawy]]. Bujny rozkwit gospodarczy Niderlandów, od XVI w. także północnych, przyczynił się do powstania na tych terenach osobnego typu kultury renesansowej, tzw. renesansu północnego. Szczególnie widoczne są odrębności renesansu południowego i północnego w dziedzinie malarstwa, w którym ośrodek niderlandzki ma znaczenie zbliżone do ośrodka włoskiego. '''</u>
▲<u>'''W dziedzinie religii w XV w. Niderlandy stały się ośrodkiem ''[[devotio moderna]]'', przez niektórych historyków idei postrzeganej jako zarodek nowożytnej religijności – ''devotio moderna'' kładła bowiem szczególny nacisk na religijność indywidualną, osobisty kontakt z Bogiem<ref>{{Cytuj |autor = Emerich Coreth, Harald Schöndorf |tytuł = Filozofia XVII i XVIII wieku |wydawca = Wydawnictwo Marek Derewiecki |miejsce = Kęty |data = 2006|s=11–12}}</ref>. W XV-wiecznych wspólnotach „braci życia wspólnego” rozwijały się studia nad autorami starożytnymi. [[Tomasz à Kempis|Tomasz z Kempis]], centralna postać ruchu ''devotio moderna'' uznawany jest za inspiratora XVI-wiecznego odrodzenia [[stoicyzm|myśli stoickiej]]. W wieku XVI Południowe Niderlandy (szczególnie [[Katolicki Uniwersytet w Lowanium|Uniwersytet w Lowanium]]) były drugim obok Hiszpanii ośrodkiem teologicznej myśli katolickiej, a w Niderlandach Północnych żywo rozwijała się teologia kalwinistyczna. '''</u>
▲'''<u>W Niderlandach dojrzałego Renesansu rozwija się przede wszystkim filozofia społeczna, przeważnie oparta na odrodzonym stoicyzmie. Kluczową postacią jest tu [[Erazm z Rotterdamu]], [[irenizm|irenistyczny]] teolog i wybitny filolog. Humanizm Erazma odnosi się także do jego teologii – podkreślał, że [[Biblia|Pismo Święte]] należy komentować, posługując się wiedzą historyczno-filologiczną, w szczególności znajomością Ojców Kościoła, a nawet filozofii pogańskiej. To szczególne podkreślenie roli Pisma Świętego zbliżało go do protestantyzmu, zarazem jednak podkreślenie konieczności znajomości Ojców oddalało go od protestanckiej zasady ''[[sola scriptura]]''. Erazm propagował nie tylko Biblię, ale też dorobek literacko-filozoficzny starożytności – przełożył z greki ''Nowy Testament'' i zebrał według własnego klucza myśli mędrców starożytności w ''Adagiach''. Jego stoicyzm przejawia się w niechęci do mistyki i utożsamieniu chrześcijaństwa z praktykowaniem cnót indywidualnych rozumianych właśnie w duchu stoickim. Był typowym kosmopolitycznym humanistą renesansowym północnej Europy, posiadał bogatą bibliotekę, szeroką wiedzę </u> erudycyjną, przyjaźnił się z wieloma uczonymi z różnych krajów, np. ze [[Thomas More|św. Tomaszem Morusem]] czy [[Jan Łaski (młodszy)|Janem Łaskim]]. '''
=== Renesans w Niemczech ===
[[Plik:Epistolæ obscurorum virorum, Nordisk familjebok.png|thumb|''Listy ciemnych mężów'', wydanie z 1517]]
[[Plik:Dürer karl der grosse.jpg|mały|lewo|[[Albrecht Dürer]], ''Karol Wielki'', 1513]]
'''<u><span lang="pl" dir="ltr">Humanizm i sztuka renesansowa dotarły do Niemiec bezpośrednio z Włoch, nieco później niż do innych krajów. Było to rezultatem podróży niemieckich uczonych i artystów do Włoch. Niemcy są natomiast kolebką [[luteranizm]]u, najstarszego i największego nurtu [[reformacja|reformacji]], w niektórych aspektach zależnego od humanizmu (zob. [[Marcin Luter#Luter jako humanista|Luter jako humanista]]), ale głównie przeciwstawiającego się włoskiej kulturze humanistycznej.</span></u>'''
'''<u><span lang="pl" dir="ltr">Humanizm w Niemczech rozwijał się przede wszystkim przed wystąpieniem Marcina Lutra. Do jego głównych reprezentantów należą np. [[Konrad Celtis]] (1459-1508) i [[Johannes Reuchlin]]. Kilku spośród uczniów i zwolenników Reuchlina napisało sławne ''[[Listy ciemnych mężów]]'', w których ostro przeciwstawiło się wpływom duchowieństwa i wielu aspektom kultury późnego średniowiecza, zwłaszcza późnej scholastyce nominalistycznej. Wielu z nich, jak [[Ulrich von Hutten]], stało się później zagorzałymi zwolennikami reformacji.</span></u>'''
'''<u><span lang="pl" dir="ltr">Konrad Celtis studiował w [[Kolonia (Niemcy)|Kolonii]] i [[Heidelberg]]ua następnie podróżował po Włoszech, zbierając greckie i łacińskie manuskrypty. Był pod znacznym wpływem [[Publiusz Korneliusz Tacyt|Tacyta]], na podstawie jego ''[[Germania|Germanii]]'' napisał wprowadzenie do historii i geografii Niemiec. Pisał też poezje, często poświęcone chwale Niemiec. Był jedną z najważniejszych postaci renesansu północnego i głównym propagatorem ruchu humanistycznego w Niemczech.</span></u>'''
'''<u><span lang="pl" dir="ltr">Johannes Reuchlin (1455-1522), który studiował w różnych włoskich miastach, był przede wszystkim filologiem, znawcą łaciny i greki, a przede wszystkim jednym z pierwszych hebraistów. Poprzez swoje studia nad językiem hebrajskim, przy których okazji próbował odnaleźć żydowskie źródła chrześcijaństwa, przysporzył sobie wielu wrogów na uniwersytetach Niemiec i Francji. Ze względu na panujący pogląd, że zniszczenie ksiąg żydowskich może przyczynić się do nawrócenia żydów, przechrzta [[Johannes Pfefferkorn]] rozpoczął „wojnę na pamflety” ze zwolennikami Reuchlina, co spowodowało potępienie poglądów Reuchlina przez papieża Leona X.</span></u>'''
==='''<u><span lang="pl" dir="ltr">Renesans w Hiszpanii</span></u>''' ===
[[Plik:Zurbarán St. John of the Cross.jpg|mały|Francisco de Zurbarán, Święty Jan od Krzyża]]
'''<u><span lang="pl" dir="ltr">Mimo że wiele mówi się o „opóźnieniu kulturalnym Hiszpanii” i odrębności form kultury tego kraju, nie można nie zauważyć, że zaszły w nim XV i XVI wieku głębokie przemiany kulturowe i polityczne, które sprawiły, że Hiszpania renesansowa głęboko różniła się od Hiszpanii średniowiecznej. Humanizm nie miał w Hiszpanii znaczniejszych przedstawicieli – poza Vivesem, jednak drugi kluczowy prąd kulturalny XVI wieku, kontrreformacja, to tu wydał najświetniejsze owoce. Pod koniec XV wieku władcy Hiszpanii zdobyli [[Grenada|Grenadę]], ostatnie państwo muzułmańskie na Półwyspie Iberyjskim, i połączyli [[Aragonia|Aragonię]] i [[Kastylia|Kastylię]] unią, dając początek jednemu z najpotężniejszych imperiów świata. Stopniowo złamali przywileje stanowe i odrębności poszczególnych regionów, także wygnanie [[Maurowie|Maurów]] i wprowadzenie (1484) dość ściśle związanej z instytucjami państwowymi inkwizycji przyczyniło się do centralizacji państwa i stopniowego rozwoju absolutyzmu władców, przekształcając Hiszpanię z państwa średniowiecznego w nowożytną monarchię absolutną.</span></u>'''
==='''<u><span lang="pl" dir="ltr">Renesans w Polsce</span></u>''' ===
{{osobny artykuł|Literatura polska – renesans}}
{{osobny artykuł|Architektura renesansu w Polsce}}
'''<u><span lang="pl" dir="ltr">Renesans był okresem rozkwitu kultury polskiej. Państwo polsko-litewskie było duże i silne, a wpływy włoskie, które nasiliły się wraz ze ślubem [[Zygmunt I Stary|Zygmunta I Starego]] z [[Bona Sforza|Boną Sforzą]], przyczyniły się do rozkwitu malarstwa, architektury, sztuki kulinarnej. Do Polski przybyli sławni poeci i myśliciele: Włoch [[Filip Kallimach]] (Filippo Buonaccorsi), Niemiec [[Konrad Celtis]]. W roku [[1488]] (niektóre źródła podają 1489) powstało pierwsze w Europie towarzystwo literackie – Nadwiślańskie Bractwo Literackie. Jego członkami zostali Celtis, profesorowie [[Uniwersytet Jagielloński|Akademii Krakowskiej]], dworzanie, studenci. Polska stała się azylem [[tolerancja religijna|tolerancji religijnej]], powstały dzieła [[Mikołaj Rej|Reja]] i [[Jan Kochanowski|Kochanowskiego]], [[Uniwersytet Jagielloński|Akademia Krakowska]] stała się jednym z ważniejszych ośrodków naukowych Europy. W późniejszych latach powstały również kolejne uniwersytety: [[1544]] w [[Uniwersytet Albrechta w Królewcu|Królewcu]], [[1579]] w [[Uniwersytet Wileński|Wilnie]] i [[1594]] w [[Akademia Zamojska|Zamościu]].</span></u>'''
=='''<u><span lang="pl" dir="ltr">Przypisy</span></u>''' ==
{{Przypisy}}
=='''<u><span lang="pl" dir="ltr">Bibliografia</span></u>''' ==
*'''<u><span lang="pl" dir="ltr">{{cytuj książkę |nazwisko = Burckhardt |imię = Jacob |tytuł = Kultura odrodzenia we Włoszech |wydawca = Czytelnik |miejsce = Warszawa |rok = 1961 |strony = |isbn= |odn=tak}}</span></u>'''
=='''<u><span lang="pl" dir="ltr">Linki zewnętrzne</span></u>''' ==
{{Siostrzane projekty
|commons = Category:Renaissance
|cytaty = Renesans (epoka)
}}
* [http://www.rensoc.org.uk/ '''<u><span lang="pl" dir="ltr">Society for Renaissance Studies</span></u>''']
{{Kontrola autorytatywna}}
| 