Rewolucja przemysłowa: Różnice pomiędzy wersjami

[[Plik:Dampfma gr.jpg|thumb|300px|[[Maszyna parowa]] była [[symbol]]em rewolucji przemysłowej]]

[[Plik:Hartmann Maschinenhalle 1868 (01).jpg|thumb|300px|Hala maszynowa w fabryce Hartmana w [[Chemnitz]] (1868)]]

'''Rewolucja przemysłowa''' – proces zmian technologicznych, gospodarczych, społecznych i kulturalnych, który został zapoczątkowany w XVIII wieku w [[Anglia|Anglii]] i [[Szkocja|Szkocji]]<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Chwalba | imię = Andrzej| autor link = | tytuł = Historia Powszechna. Wiek XIX| wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN| miejsce = Warszawa| rok = 2008| strony = 68| isbn = 978-83-01-15444-8}}</ref>. Był związany z przejściem od gospodarki opartej na rolnictwie oraz produkcji [[Manufaktura|manufakturowej]] bądź [[rzemiosło|rzemieślniczej]] do opierającej się głównie na mechanicznej produkcji [[fabryka|fabrycznej]] na dużą skalę ([[przemysł]]ową)<ref>{{cytuj stronę| url = http://www.britannica.com/EBchecked/topic/287086/Industrial-Revolution| tytuł = Industrial Revolution -- Britannica Online Encyclopedia| data dostępu = 2011-03-09| autor = | opublikowany = | pracadata = | datajęzyk = en |data językdostępu = en2011-03-09}}</ref>.

== Etymologia ==

Najprawdopodobniej jako pierwszy użył terminu „rewolucja przemysłowa” francuski dyplomata Louis-Guillaume Otto w swoim liście z 1799, stwierdzając, że Francja dołączyła do wyścigu w [[industrializacja|industrializacji]]{{odn|Crouzet|1996|s=45}}. Fakt, że istotna zmiana sposobu produkcji powoduje również zmiany porządku społecznego był oczywisty dla [[Robert Owen|Roberta Owena]] i [[Robert Southey|Roberta Southeya]] w drugim dziesięcioleciu XIX wieku, a domyślali się tego już [[William Blake]] w latach 90. XVIII wieku i [[William Wordsworth]] na przełomie wieków{{odn|Williams|2015|s=119}}. Termin „rewolucja przemysłowa” stosowany do opisu zmian technologicznych stawał się coraz powszechniejszy pod koniec lat 30. XIX wieku, używał go m.in. Jérôme-Adolphe Blanqui w 1837 („la révolution industrielle”){{odn|Blanqui|1837|s=209}}. W 1845 terminu „die industrielle Revolution” w odniesieniu nie tylko do przemian technologicznych, ale również gospodarczych i społecznych używał [[Friedrich Engels]] w książce „Die Lage der arbeitenden Klasse in England” (pol.: „O położeniu klasy robotniczej w Anglii”){{odn|Griffin}}{{odn|Engels|1845|s=11-3511–35}}. Arnold Toynbee jest uważany za historyka, który wprowadził wyrażenie „the industrial revolution” w obecnym znaczeniu do języka angielskiego w latach 80. XIX wieku{{odn|Griffin}}{{odn|Hudson|1992|s=11}}.

Rewolucja przemysłowa zaczęła się w [[Anglia|Anglii]], najlepiej rozwiniętym i najbogatszym wówczas kraju świata, który miał także wydajne rolnictwo i [[Zasoby naturalne|bogactwa naturalne]] zapewniające energię ([[węgiel kamienny]]). Już pod koniec XVI w. w Anglii narastał kryzys energetyczny spowodowany brakiem drewna i początkiem [[mała epoka lodowa|małej epoki lodowej]]{{odn|Freese|2016|s=31-3231–32}}. Aby go rozwiązać, sięgnięto po masowo wydobywany węgiel kamienny (w drobnych ilościach wykorzystywany w Anglii od średniowiecza){{odn|Freese|2016|s=2, 31}}. Znaczne zasoby łatwo dostępnego węgla, położone w pobliżu rzek umożliwiających tani transport, umożliwiły rewolucję przemysłową w XVIII w{{odn|Freese|2016|loc=rozdz. III}}. Szukano także nowych rozwiązań [[technologia|technologicznych]] i wynalazków. Pierwszą znaczącą innowacją było zmodernizowanie warsztatu tkackiego. W roku 1733 [[John Kay]] wynalazł maszynę tkacką ''Latające czółenko mechaniczne'', ''czółenko szybkobieżne'' („Flying Shuttle”), co spowodowało rewolucję w [[tkactwo|tkactwie]]. Kay skonstruował mechanizm, w którym sznurek wprowadzał w ruch [[czółenko]], zastępując jego ręczne przerzucanie. Duże zapotrzebowanie na [[przędza|przędzę]] skłoniło angielskich kapitalistów do szukania innych udoskonaleń technicznych także w przędzalnictwie. Rewolucji w przędzalnictwie dokonała ''Przędząca Jenny'' (''[[Spinning Jenny]]''); maszyna przędzalnicza wynaleziona przez [[James Hargreaves|Jamesa Hargreavesa]] w 1764 („przędzarka wózkowa”) i udoskonalona przez [[Richard Arkwright|Richarda Arkwrighta]] w 1767 przędzarka o napędzie wodnym, tzw. „rama wodna”. Hargreaves wynalazł pierwszą wielowrzecionową mechaniczną przędzarkę, można było na niej wytwarzać jednocześnie 16 [[Nić krawiecka|nici]]. Początkowo ''Przędząca Jenny'' była napędzana siłą ludzkich mięśni, lecz już w 1779 [[Samuel Crompton]] udoskonalił ją tak, aby wykorzystywała jako napęd mechaniczny [[koło wodne]]. Skonstruował maszynę przędzalniczą z mechanicznym formowaniem nici o nazwie „Muł Cromptona” lub tzw. nawijarka mulejowa („spinning mule”).

Stosowanie koła wodnego nie było jednak wszędzie możliwe, więc wynalazcy szukali innych rozwiązań. W 1763 [[James Watt]] zmodernizował [[atmosferyczny silnik parowy|silnik parowy]] [[Thomas Newcomen|Thomasa Newcomena]] (1663-1729) z 1712 r. Watt zbudował też mechanizm, z pomocą którego [[ruch posuwisto-zwrotny]] tłoków był zamieniany na [[ruch obrotowy]]. W 1784 powstała pierwsza fabryka przędzalnicza, w której użyto silników parowych Watta. Zapotrzebowanie na maszyny parowe powodowało wzrost znaczenia [[górnictwo|górnictwa]] i [[hutnictwo|hutnictwa]].

W 1785 r. [[Edmund Cartwright]] opracował [[krosno mechaniczne]], które zwiększyło wydajność w [[tkactwo|tkactwie]] aż 40-krotnie, udoskonalone następnie przez Johna Horrocksa w 1810 roku. Wprowadzenie maszyn przędzalniczych i mechanicznych warsztatów tkackich doprowadziło do [[mechanizacja|mechanizacji]] przemysłu bawełnianego.

[[Plik:Catalonia Terrassa mNATEC MaquinaDeVapor.jpg|thumb|200px|Maszyna parowa]]W 1708 roku [[Abraham Darby]] jako pierwszy wytopił [[Surówka hutnicza|surówkę]], stosując [[koks]], a pod koniec wieku XVIII [[Henry Cort]] opatentował nową metodę przerabiania surówki na [[stal]]. Opracował i zastosował tzw. proces pudlingowania, czyli świeżenia surówki w piecu. Piec posiadał mieszadła, które wytrącały zanieczyszczenia, przez co można było wykorzystywać węgiel kamienny bezpośrednio do wytopu żelaza. W 1856 [[Henry Bessemer]] opatentował metodę produkcji stali bezpośrednio z rozgrzanego żelaza, eliminując proces pudlarski poprzez przedmuchiwanie surówki i zamienianie jej na stal bezpośrednio w konwertorze (tzw. gruszce Bessemera). Metoda Bessemera została udoskonalona później przez francuskich metalurgów (ojca François Marie Emile Martin (1794-1871) i syna [[Pierre-Émile Martin|Pierre-Èmilia Martin]] (1824-1915)) Martinów oraz braci Siemensów: Carla Wilhelma (1823-1883) i Friedricha (1826-1904) ([[piec martenowski]]). Rozwój w przemyśle pociągnął za sobą rozwój [[transport]]u i komunikacji. Szybki rozwój hutnictwa i górnictwa oraz znaczny wzrost produkcji wiązał się z przewozem coraz większej ilości towarów. Dlatego budowano [[Kanał wodny|kanały]], [[most]]y, drogi. Konny transport lądowy i żaglowy [[Żegluga|transport wodny]] nie zaspokajały znacznych potrzeb przewozu towarów, dlatego myślano też o nowych [[Środek transportu|środkach transportu]]. Starano się przystosować [[maszyna parowa|maszynę parową]] do poruszania [[pojazd]]ów: najpierw na drogach – [[Nicolas-Joseph Cugnot|Nicolas Cugnot]] w 1765 w Paryżu (ciągnik drogowy Cugnota), a potem na szynach – lokomotywa [[Richard Trevithick|Richarda Trevithicka]] w 1804 roku.[[Plik:Stephenson's Rocket.jpg|thumb|200px|[[Lokomotywa parowa|Parowóz]] Stephensona „Rocket” (replika)]]

[[Plik:John FitchStephenson's successful steamboat (1790)Rocket.jpg|thumb|200px|[[ParowiecLokomotywa parowa|ParostatekParowóz]] JohnaStephensona Fitcha„Rocket” (1790replika)]]

[[Plik:ObeissanteJohn Fitch's successful steamboat (1790).jpg|thumb|200px|[[Omnibus (pojazd)Parowiec|Omnibus parowyParostatek]] Johna Fitcha (18751790)]]

[[Plik:Bessemer converterObeissante.jpg|thumb|200px|[[GruszkaOmnibus Bessemera(pojazd)|Omnibus parowy]] (1875)]]

[[Plik:TowerPuddling bridge steam enginefurnace.jpg|thumb|200px|Maszyna parowa (Londyn,Schemat [[Towerpieca Bridge]])pudlarskiego]]

[[Plik:ChildBessemer laborerconverter.jpg|thumb|200px|W fabrykach były zatrudniane nawet 5-letnie[[Gruszka dzieciBessemera]]]]

[[Plik:MandKTower Industrialbridge Revolutionsteam 1900engine.jpg|thumb|200px|[[proletariat|KlasaMaszyna parowa robotnicza]](Londyn, [[OldhamTower Bridge]], 1900)]]

W 1807 zastosowano maszynę parową do poruszania statków, został zbudowany pierwszy [[parowiec|statek parowy]] "Clermont"„Clermont”<ref>{{Cytuj |autor = Mieczysław Żywczyński |tytuł = Historia powszechna 1789-1870 |data = 1975}}</ref>. Wynalazcą statku był [[Robert Fulton]]. W latach 1814-18251814–1825 [[George Stephenson]] stworzył [[Lokomotywa parowa|parowóz]].

* [[urbanizacja]] związana z masową [[migracja ludności|migracją]] ludności]] ze [[wieś|wsi]] do [[miasto|miast]]

* nowe ruchy społeczne, np. [[Luddyzm|luddyści]] (tzw. burzyciele maszyn)

* powstanie i rozwój [[Transport kolejowykolej|kolei]]

* rozwój komunikacji miejskiej (np. [[Tramwaj parowy|tramwaje parowe]] zastąpiły [[tramwaj konny|tramwaje konne]])

* rozwój [[Transport wodny|transportu wodnego]] i żeglugi parowej

* {{Cytuj książkę | nazwisko =Blanqui | imię = Jérôme-Adolphe | tytuł = Histoire de l'économiel’économie politique en Europe depuis les Anciens jusqu'à nos jours | wydawca =Guillaumin | miejsce =Paris | rok =1837 | tom =2 | tytuł tomu = Tome deuxieme | język =fr | odn =tak }}

* {{Cytuj stronę | url = https://www.academia.edu/1843995/The_industrial_revolution_interpretations_from_1830_to_the_present | tytuł = The ‘industrial revolution’: interpretations from 1830 to the present | nazwisko =Griffin | imię =Emma Alice | język =en | data dostępu = 2018-10-15 | odn =tak }}

* {{Cytuj książkę |nazwisko =Engels |imię =Friedrich |tytuł =Die Lage der arbeitenden Klasse in England |url =https://books.google.pl/books?id=0H4IAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | nazwisko =Engels | imię =Friedrich | tytuł =Die Lage der arbeitenden Klasse in England | wydawca =Otto Wigand | miejsce =Leipzig | rok =1845 | język =de | odn =tak }}

* {{Cytuj książkę | nazwisko =Hudson | imię =Pat | tytuł =The Industrial Revolution | wydawca =Edward Arnold | miejsce =London | rok =1992 | isbn =978-0-7131-6531-9 | język =en | odn =tak }}

* {{Cytuj książkę | nazwisko =Teich | imię =Mikuláš | nazwisko2 =Porter | imię2 =Roy | tytuł =The industrial revolution in national context: Europe and the USA | wydawca =Cambridge University Press | miejsce =Cambridge | data =1996 | strony =36-6336–63 | rozdział =France | nazwisko r =Crouzet | imię r =François | isbn =0-521-40940-3 | lccn =95025377 | język =en |odn =tak }}

* {{Cytuj książkę | nazwisko =Williams | imię =Raymond | tytuł = Keywords: a vocabulary of culture and society | wydawca =Oxford University Press | miejsce =New York | rok =2015 | isbn =978-0-19-939321-3 | język =en | odn =tak }}