Berlin: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
m →‎Religia: drobne merytoryczne
int., jęz.
Linia 40:
 
== Toponimia ==
Językoznawcy wywodzą nazwę Berlin od [[Język prasłowiański|prasłowiańskiego]] ''*brl,'' oznaczającego ''bagno'' lub ''moczary,'' i podają znaczenie nazwy jako ''miasto na bagnach''<ref>[http://www.onomastik.com/on_geschichte_berlin.php „Berlin ortsname” w niemieckim czasopiśmie językowym „Onomastik”.]</ref>. Według hipotezy [[Reinhold Trautmann|Reinholda Trautmanna]] Berlin jest zniekształconą nazwą Bralin (za czym przemawia m.in. zapis w dokumencie z 1215 nazwy miejscowości jako ''Braline'') i pochodzi od nazwy osobowej ''Bral'', czyli skróconej formy [[Słowianie|słowiańskiego]] imienia złożonego [[Bracsław|Bratosław]]<ref>[[Stanisław Rospond (językoznawca)|S. Rospond]], ''Onomastyka słowiańska, cz. II'', [w:] ''Onomastica'' nr 4, r. III, z. 1, Wrocław 1957.</ref>.
 
== Geografia ==
[[Plik:Karte der Berliner Wasserstraßen.png|mały|lewo|Mapa hydrograficzna]]
 
Berlin leży we wschodniej części Niemiec. Położony jest nad rzekąrzekami [[Sprewa|Sprewą]] i [[Hawela|Hawelą]] oraz ich dopływami. Sprewa w dzielnicy [[Spandau (dzielnica Berlina)|Spandau]] wpada do Haweli, prawego dopływu [[Łaba|Łaby]]. Berlin znajduje się między płaskowyżami Barnim i Teltow. Leży około 90&nbsp;km od [[granica państwowa|granicy]] z [[Polska|Polską]].
 
Największa długość miasta w kierunku wschodnio-zachodnim wynosi około 45&nbsp;km, największa długość w kierunku północno-południowym wynosi około 38&nbsp;km. Najwyższe wzniesienie ma wysokość 115,4 m [[n.p.m.]], natomiast najniższy punkt leży na wysokości 34 m n.p.m.<ref>[http://berlin.trade.gov.pl/pl/download/file/f,5002 Opis Berlina].</ref>
Linia 108:
U progu nowej ery obszar ten był zamieszkały przez plemiona zwane [[Varni]] i Semnones. Mogli stać się oni później częścią związku zwanego [[Alamanowie|Alamanami]]. W połowie V w. n.e. mieszkali tam [[Swebowie]] (czyli późniejsi [[Szwabia|Szwabowie]], którzy przenieśli się na obszar dzisiejszej [[Badenia-Wirtembergia|Badenii-Wirtembergii]]).
[[Plik:Karte Jaxa.jpg|mały|Osadnictwo słowiańskie w okolicach dzisiejszego Berlina ok. 1150 roku]]
Przemieszczali się i osiedlali także Sasi na obszarze między Sprewą i [[Odra|Odrą]]. Następnie pojawili się tam słowiańscy [[Wieleci|Lucice]]. [[Sprewianie]] założyli tam gród [[Köpenick (dzielnica Berlina)|Kopanica]], który później stał się dzielnicą Berlina – Köpenick. Nie wiemy, czy zepchnęli oni wszystkich mieszkańców na zachód, czy osiedlali się obok tych, którzy zdecydowali się nie wędrować, tylko pozostać na ziemi.
 
Gdy na teren dzisiejszego Berlina dotarli wojowie [[Karol Wielki|Karola Wielkiego]], to zamieszkiwany był on przez [[Słowianie zachodni|zachodniosłowiański]] związek plemienny określający się jako [[Hawelanie]].
 
W okresie następnym obszar ten ze względu na dobre połączenia rzeczne był infiltrowany przez [[Wikingowie|wikingów]].
Linia 117:
 
=== Panowanie brandenburskie i czeskie ===
Najwcześniej w drugiej połowie XII wieku obszar znalazł się w granicach [[Marchia Brandenburska|Marchii Brandenburskiej]]. Około 1200 był już poddany pełnej kolonizacji niemieckiej, głównie z [[Saksonia|Saksonii]] oraz terenów dzisiejszej [[Holandia|Holandii]].
 
Miasto '''Cölln''' (słowiańskie Kolno), położonepołożona na wyspie na Sprewie część podwójnego osiedla Berlin-Cölln, zostało po raz pierwszy wspomniane w 1237, zaś Berlin, położony na prawym (północnym) brzegu rzeki, w 1244. Przez Berlin-Cölln przebiegała trasa ''Via Imperii'', łącząca [[Szczecin]] z [[Rzym]]em. W 1307 zbudowano wspólny ratusz dla obu miast.
 
W latach 1373–1415 Berlin wraz z Marchią Brandenburską był we władaniu [[Królestwo Czech|Królestwa Czech]]. W 1380 pożar strawił centrum miasta. Dwa lata po utracie miasta przez Czechy do Berlina przeniesiono stolicę marchii z [[Brandenburg an der Havel|Brandenburga]].
Linia 133:
[[Plik:Palais Raczynski, Berlin 1876.jpg|mały|Pałac Raczyńskich w 1876]]
[[Plik:HZiller Stadtschloss Handskizze.jpg|mały|[[Zamek w Berlinie]], 1886]]
W 1871 miasto zostało stolicą zjednoczonych Niemiec – jako [[Cesarstwo Niemieckie|cesarstwa]]. Stołeczną funkcję zachował do dziś, będąc następnie stolicą [[Republika Weimarska|Republiki Weimarskiej]], [[III Rzesza|III Rzeszy]], [[Niemiecka Republika Demokratyczna|Niemieckiej Republiki Demokratycznej]] oraz [[Niemcy|Republiki Federalnej Niemiec]]. Po 1874, po śmierci hrabiego [[Atanazy Raczyński|Atanazego Raczyńskiego]], niemiecki rząd zakupił Pałac Raczyńskich, w latach 1884–1894 wznosząc w jego miejscu [[Gmach parlamentu Rzeszy w Berlinie|gmach parlamentu]]. W 1875 w dawnym Pałacu Radziwiłłów umieszczono [[Kancelaria Rzeszy|Kancelarię Rzeszy]].
 
Na przełomie XIX i XX wieku Berlin był znaczącym ośrodkiem polskiej prasy, kultury, sportu i nauki. Tu mieszkali i tworzyli m.in. malarz [[Wojciech Kossak]], pisarz [[Stanisław Przybyszewski]], kompozytorzy [[Feliks Nowowiejski]], [[Mieczysław Karłowicz]] i [[Leopold Godowski]]. W 1891 roku w Berlinie powstała ''[[Gazeta Robotnicza]]'', a w 1897 ''[[Dziennik Berliński]]''. W 1895 powstało Polskie Towarzystwo szkolne „Oświata”{{r|psz}}. W Berlinie została założona w 1905 przez [[Grzegorz Fitelberg|Grzegorza Fitelberga]], [[Ludomir Różycki|Ludomira Różyckiego]] i [[Apolinary Szeluto|Apolinarego Szeluto]], a następnie miała siedzibę ''Spółka Nakładowa Młodych Kompozytorów Polskich''<ref>{{Cytuj| url=http://www.karolszymanowski.pl/zycie/okres-nauki-mloda-polska/ | tytuł=1896 - 1914 Okres nauki, Młoda Polska &#124; Karol Szymanowski<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> | opublikowany=www.karolszymanowski.pl | język=pl | data dostępu=2017-11-15}}</ref>. W 1911 założono [[PKS Berlin|Polski Klub Sportowy Berlin]], rozwiązany przez niemieckie władze w 1939 i reaktywowany w [[Berlin Zachodni|Berlinie Wschodnim]] w latach 1948–1951.
Linia 139:
Po [[I wojna światowa|I wojnie światowej]] w 1918 ogłoszono w Berlinie republikę. W 1920 na podstawie tzw. [[Ustawa o Wielkim Berlinie|Ustawy o Dużym Berlinie]] ponownie znacznie rozszerzono obszar miasta, przyłączając kilka miast i kilkadziesiąt wsi. Berlin osiągnął wówczas około 4 mln mieszkańców.
 
27 sierpnia 1922 do sądu w Berlinie wpływawpłynął wniosek o rejestrację [[Związek Polaków w Niemczech|Związku Polaków w Niemczech]]. 3 grudnia 1922 sąd zatwierdzazatwierdził statut i odbywaodbyło się pierwsze Walne Zebranie Związku, na którym [[Stanisław Sierakowski (poseł)|Stanisław Sierakowski]] zostajezostał wybrany pierwszym jego prezesem. 14 stycznia 1922 ukonstytuowała się 2. dzielnica Związku Polaków w Niemczech. Swoim zasięgiem obejmowała teren Berlina i Ziemi Połabskiej. Od 1924 roku w Berlinie Stanisław Sierakowski wydawał gazetę ''[[Kulturwehr]]'' dla obrony praw autochtonicznych mniejszości narodowych ówczesnych [[Republika Weimarska|Niemiec]]: [[Polacy w Niemczech|Polaków]], [[Serbołużyczanie|Serbołużyczan]], [[Fryzowie|Fryzów]], [[Duńczycy|Duńczyków]] i [[Litwini|Litwinów]]. 6 marca 1938 do Berlina przyjechało ok. 5000 Polaków z całej Rzeszy na [[I Kongres Polaków w Niemczech]].
 
W 1930 r. Berlin został siedzibą katolickiej [[Archidiecezja Berlina|diecezji berlińskiej]].
[[Plik:Berlinermauer.jpg|mały|lewo|[[Mur Berliński]] przed zburzeniem w 1989 roku]]
Po przejęciu władzy przez [[Narodowy socjalizm|nazistów]] w 1933 Berlin stał się stolicą [[III Rzesza|III Rzeszy]]. W 1936 r. odbyły się w Berlinie [[Letnie Igrzyska Olimpijskie 1936|igrzyska olimpijskie]]. Planowano znaczną rozbudowę miasta na stolicę świata (tzw. ''[[plan Germania]]'' [[Albert Speer|Alberta Speera]]), czemu przeszkodziła klęska Niemiec w [[II wojna światowa|II wojnie światowej]]. W czasie alianckich bombardowań i [[operacja berlińska|walk o zdobycie Berlina]] przez wojska [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|radzieckie]] i polskie, znaczne obszary zabudowy zostały dosłownie zmiecione z powierzchni ziemi. W czasie wojny w Berlinie byli więzieni m.in. [[Wincenty Witos]], [[Stefan Rowecki]], [[Zdzisław Maszewski]] i [[Juliusz Bursche]].
 
Po II wojnie światowej Berlin został podzielony przez [[alianci|aliantów]] na [[Sektory Berlina|4 sektory okupacyjne]]. Stąd też przed ponownym [[zjednoczenie Niemiec|zjednoczeniem Niemiec]] miasto było podzielone na część wschodnią, stanowiącą [[Sektory Berlina|sektor radziecki]] i od 1949 stolicę [[Niemiecka Republika Demokratyczna|NRD]] ([[Berlin (wschodni)|''Berlin, Hauptstadt der DDR'']]), i część zachodnią ([[Berlin Zachodni]]), będącą specjalnym obszarem administrowanym przez aliantów ze statusem zbliżonym do wolnego miasta (błędem jest stwierdzenie, że Berlin Zachodni należał do RFN) powstałą z [[Sektory Berlina|francuskiego]], [[Sektory Berlina|brytyjskiego]] i [[Sektory Berlina|amerykańskiego]] sektora okupacyjnego. W latach 1948–1949 Sowieci wprowadzili [[Blokada Berlina|blokadę Berlina Zachodniego]], na co [[alianci]] zachodni odpowiedzieli uruchomieniem mostu powietrznego z zaopatrzeniem. W latach 1961–1989 Berlin Zachodni był otoczony [[Mur Berliński|murem]], którego zburzenie w 1989 r. stanowi symbol zjednoczenia dwóch części miasta oraz dwóch państw niemieckich. Decyzją [[Bundestag]]u, od 1991 Berlin jest stolicą zjednoczonych Niemiec. Od 1999 w Berlinie swoje siedziby mają [[parlament]] i [[Rząd (prawo)|rząd]].
 
== Demografia ==
Linia 151:
Ludność Berlina w latach 1880–2015 wyrażona w tys. osób:
[[Plik:Berlin population2.svg|650px]]
{{Clear}}W końcu 2015 Berlin zamieszkiwało 621 tys. cudzoziemców z ponad 190 krajów, w tym 54.951 Polaków<ref>[http://www.businesslocationcenter.de/de/A/ii/2/popupseite0.html Nationalitäten in Berlin]</ref>.
{{Clear}}
W końcu 2015 Berlin zamieszkiwało 621 tys. cudzoziemców z ponad 190 krajów, w tym 54.951 Polaków<ref>[http://www.businesslocationcenter.de/de/A/ii/2/popupseite0.html Nationalitäten in Berlin]</ref>.
 
=== Religia ===
Linia 242 ⟶ 241:
Kolej z Berlina do [[Poczdam]]u była drugą na terenie Niemiec i została uruchomiona w 1838, biegnąc z obecnego [[Plac Poczdamski|placu Poczdamskiego]] przez Steglitz, Zehlendorf i Novawes do Poczdamu.
 
W XIX wieku w Berlinie powstało 9 dworców czołowych kolei dalekobieżnych. Z czasem poszczególne koleje połączono ze sobą – wpierwnajpierw linią przetokową, zastąpioną później przez [[Ringbahn w Berlinie|linię pierścieniową]] (zwaną ''Ring'' lub ''Psią Głową'') i [[Stadtbahn w Berlinie|linią średnicową]] wschód-zachód na [[estakada|estakadzie]]. Od lat 60. XIX w. kursowały w Berlinie pociągi podmiejskie i regionalne, z biegiem czasu otrzymywały własne tory, zaś od 1924 zostały przekształcone w elektryczną [[Szybka kolej miejska|kolej miejską]] [[S-Bahn w Berlinie|S-Bahn]]. Dla kolei S-Bahn zbudowano w latach 1934–1939 tunel północ-południe.
 
W latach 50. w związku ze spadkiem dalekobieżnego ruchu kolejowego zamknięto wszystkie dworce czołowe Berlina. W maju 2006 otwarto nowy centralny dworzec, na skrzyżowaniu [[Stadtbahn w Berlinie|linii wschód-zachód]] i [[Tiergartentunnel|drugiego tunelu północ-południe]], pod nazwą [[Berlin Hauptbahnhof]], podczas budowy zwanego też karkołomną nazwą ''Berlin Hauptbahnhof-Lehrter Bahnhof'' na pamiątkę istniejącego tam wcześniej dworca Lehrter Bahnhof.
 
[[Plik:Karte Berlin U-Bahn S-Bahn Sansculotte2.JPG|mały|Linie szybkich kolei oraz [[metro w Berlinie|metra]] w Berlinie]]