Wikipedia

Stany Zjednoczone: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Wycofano ostatnią zmianę treści (wprowadzoną przez 5.173.25.82) i przywrócono wersję 56357213 autorstwa MalarzBOT
Wipur (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
25 535 edycji
różne poprawki
Linia 122:
 
=== Wprowadzenie ===
Zróżnicowane językowo i kulturowo, wojujące pomiędzy sobą ludy [[Tubylczytubylczy Amerykanie|tubylczych Amerykanów]], w tym stosunkowo mniej rozszczepieni [[Inuici]], zamieszkiwały obszary dzisiejszych Stanów Zjednoczonych przez około 10 tys. lat. Przed przybyciem [[Europa|Europejczyków]] i, co za tym idzie, sprowadzeniu siłowo przez nich na te ziemie pojmanych w [[Afryka Zachodnia|Afryce Zachodniej]] i zniewolonych [[Czarna odmiana człowieka|Afrykanów]] do pracy na [[plantacja]]ch, populacja [[autochton]]ów stanowiła ponad 1 mln mieszkańców. Wskutek ścierania się z technologicznieimigracją bardziejEuropejczyków, zabójcządysponujących [[Migracjalepszą ludności|imigracją]] Europejczykówbronią, populacja tubylcza poddana była chronicznym działaniom wojennym, kulturowo wyniszczającym. W ich wyniku została sprowadzona do znikomego ułamka nowej całości. [[Afroamerykanie|Murzyni]] zaś, pierwotnie niewolnicy, wskutek krwawej [[Wojna secesyjna|wojny secesyjnej]] w latach 60. XIX wieku i wygranej przez [[Abolicjonizm|przeciwników niewolnictwa]] zostali uwolnieni. Proces ich integracji społecznej, jak i [[Indianie|Indian]], nadal trwa.
 
Dziś Stany Zjednoczone są zróżnicowanym kulturowo, etnicznie, religijnie i obyczajowo krajem. Z drugiej strony, są także głęboko miejscami spolaryzowanym, podzielonym politycznie, etnicznie, ekonomicznie i obyczajowo państwem. Jest to kraj o populacji liczącej ponad 323 mln ludzi z tendencją wzrostową, nacechowany dużym wzrostem imigracji (legalnej i nielegalnej), szczególnie z sąsiedniego [[Meksyk]]u. Niektóre społeczności Indian, które przetrwały, nadal utrzymują odrębność kulturowo-narodowościową ([[Dakotowie|Lakotowie]], [[Hopi]]). Wielu Indian służy czy służyło w siłach zbrojnych Stanów Zjednoczonych (np. [[Nawahowie]] służący podczas II wojny światowej jako [[Indiańscy szyfranci]]). W wielu środowiskach o odosobnionym charakterze etnicznym, imigranci czy rodzimi obywatele w dużej mierze utożsamiają się z etnicznością przodków, jednak nie jest to krajową normą społeczną.
Linia 130:
Pierwsi Europejczycy prawdopodobnie dotarli na obrzeża Stanów Zjednoczonych ok. 1000<ref>{{cytuj stronę|url = http://www.smithsonianmag.com/history/the-vikings-a-memorable-visit-to-america-98090935/ |tytuł= The Vikings: A Memorable Visit to America |język = en| opublikowany = The Smithsonian Institution| data dostępu = 2017-05-06}}</ref>. Byli to [[wikingowie]], a ściślej, [[Islandczycy]], którzy najpierw zostali [[Banicja|banitami]] wydalonymi do [[Grenlandia|Grenlandii]], lub byli to ich potomkowie. Znalezisko archeologiczne w postaci liczącej kilka wieków osady wikingów z szeregiem domostw odkryto w latach 60. XX wieku na samym skraju północnej [[Nowa Fundlandia|Nowej Fundlandii]] w [[L’Anse aux Meadows|L'Anse aux Meadows]]. Archeolodzy skandynawscy szukali jej na podstawie dokładnych chronologii i opisów w [[Saga (literatura)|sagach]] islandzkich, pierwotnie przekazywanych [[Tradycja oralna|tradycją ustną]]. Miejsce to, po pieczołowitej rekonstrukcji i budowie przeszklonego nowoczesnego muzeum, zostało wpisane na [[Lista światowego dziedzictwa UNESCO|listę światowego dziedzictwa UNESCO]]. Zagadnieniem obecnie badanym, aczkolwiek nadal nieustalonym, jest gdzie konkretnie ci wikingowie, korzystający z L’Ans Aux Meadows, zapuścili się dalej na południe wzdłuż wybrzeża Atlantyku, czy w głąb kontynentu pobliskim wielkim ujściem [[Rzeka Świętego Wawrzyńca|Rzeki Świętego Wawrzyńca]].
 
Dopiero ok. 500 lat później w 1492 wyprawa [[Krzysztof Kolumb|Krzysztofa Kolumba]] dotarła m.in. na plaże [[Portoryko]]. W prawie tym samym czasie (1497, 1498), [[Giovanni Caboto]] (John Cabot), [[Republika Wenecka|wenecki]] żeglarz [[Włosi|pochodzenia włoskiego]] pochodzenia w służbie króla [[Anglia|Anglii]], opływał [[Kanada|kanadyjskie]] i amerykańskie wybrzeża, szukając [[Przejście Północno-Zachodnie|Przejścia Północno-Zachodniego]] do [[Indie|Indii]], lądując m.in. w dzisiejszym stanie [[Maine]], lecz. ginącZginął na morzu w drodze powrotnej, opodalw Islandii.pobliżu NiemniejIslandii, niemniej jego żegluga stała się podstawą prawną roszczeń Anglii do ziem Ameryki Północnej, w tym obszarów po części stanowiących Wybrzeże Wschodnie dzisiejszego terytorium Stanów Zjednoczonych. Niedługo potem, w 1542, Kalifornia została „odkryta” przez portugalskiego żeglarza [[Portugalczycy|portugalskiego]] [[Juan Rodriguez Cabrillo|Juana Rodrígueza Cabrillo]], który służył królowi [[Hiszpania|Hiszpanii]]. Kraina ta była ludnie zamieszkana przez rozmaitych Indian.
 
W 1565 roku Hiszpańskihiszpański żeglarz [[Pedro Menéndez de Avilés]] założył [[St. Augustine (Floryda)|St. Augustine]] na Florydzie, pierwszą stałą, przetrwałą do dziś osadę Europejczyków na terenie Stanów Zjednoczonych. Przez następne 235 lat była stolicą hiszpańskiej Florydy<ref>{{cytuj stronę |url= https://fcit.usf.edu/florida/lessons/augustine/augustine.htm | tytuł = Florida's Historic Places: St. Augustine | opublikowany = College of Education, University of South Florida | język = en| data dostępu = 2017-05-06}}</ref>.
 
Natomiast pierwsi koloniści z Anglii, po stosunkowo trwałej osadzie na obszarze Stanów Zjednoczonych, założyli ufortyfikowaną kolonię [[Jamestown (Wirginia)]] w 1607. Jednak osada ta, podatna na ataki Indian i głód, nie przetrwała i została ostatecznie po latach ewakuowana.
Linia 138:
Nieco późniejsi koloniści z Anglii, których osada jednak przetrwała i dała początek anglojęzycznej kulturze Stanów Zjednoczonych w postaci obecnej, to [[Purytanizm|purytanie]], protestanccy uchodźcy na tle religijnym, przybyli w okolice dzisiejszego nadmorskiego [[Plymouth (Massachusetts)]] w 1620 na statku „[[Mayflower]]”.
 
=== Konflikty kolonistów z władzami Wielkiej Brytanii i Deklaracjadeklaracja Niepodległościniepodległości ===
{{Osobny artykuł|Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych}}
[[Plik:Boston Massacre.jpg|mały|Masakra w Bostonie]]
[[Plik:Griffin Wharf.JPG|mały|Współczesna replika statku, na którym miało miejsce „Boston Tea Party” ([[herbatka bostońska]]), zakotwiczona na stałe jako muzeum w Bostonie]]
Większością [[Kolonia (geografia polityczna)|kolonii]] zarządzali wtedy specjalnie przysłani z [[Anglia|Anglii]] [[gubernator]]zy, przeważnie niezwiązani z lokalnymi społecznościami. Jednocześnie rozwijały się jednak lokalne samorządy, które dążyły do uzyskania większej niezależności od [[Metropolia (państwo)|metropolii]]. Wyrazem tego był np. [[Kongres w Albany|Kongres z Albany]]. Tymczasem Anglia traktowała swe zamorskie posiadłości jako rynek zbytu i źródło surowców. Nie było zgody na powstawanie [[Manufaktura|manufaktur]], co nie poprawiało nastrojów wśród kolonistów. [[Akty nawigacyjne]], czyli ustawy mające za zadanie ochronę angielskich posiadłości przed konkurencją innych [[Mocarstwo|mocarstw]] kolonialnych dokładnie regulowały, które towary mogą być produkowane w koloniach, a które muszą być sprowadzane z Europy.▼
 
▲Większością [[Kolonia (geografia polityczna)|kolonii]] zarządzali wtedy specjalnie przysłani z [[Anglia|Anglii]] [[gubernator]]zy, przeważnie niezwiązani z lokalnymi społecznościami. Jednocześnie rozwijały się jednak lokalne samorządy, które dążyły do uzyskania większej niezależności od [[Metropolia (państwo)|metropolii]]. Wyrazem tego był np. [[Kongres w Albany|Kongres z Albany]]. Tymczasem Anglia traktowała swe zamorskie posiadłości jako rynek zbytu i źródło surowców. Nie było zgody na powstawanie [[Manufaktura|manufaktur]], co nie poprawiało nastrojów wśród kolonistów. [[Akty nawigacyjne]], czyli ustawy mające za zadanie ochronę angielskich posiadłości przed konkurencją innych [[Mocarstwo|mocarstw]] kolonialnych dokładnie regulowały, które towary mogą być produkowane w koloniach, a które muszą być sprowadzane z Europy.
Działania zbrojne w czasie [[Wojna o panowanie w Ameryce Północnej|brytyjskiej wojny z Indianami i Francuzami]] skłoniły władze do nowego rodzaju opodatkowania ludności. W 1765 wprowadzono tak zwaną [[Opłata skarbowa|opłatę stemplową]]. Wywołało to wzburzenie mieszkańców, gdyż uważali oni za niesprawiedliwy obowiązek płacenia podatków do wspólnej kasy, przy jednoczesnym braku swej reprezentacji w [[Parlament|parlamencie]]. Ogłoszono nawet bojkot angielskich towarów, co spowodowało chwilowe ustępstwa rządu, jednak stało się jasne, że bez radykalnej zmiany obecnego stanu, ponowny konflikt pozostawał kwestią czasu.▼
 
▲Działania zbrojne w czasie [[Wojna o panowanie w Ameryce Północnej|brytyjskiej wojny z Indianami i Francuzami]] skłoniły władze do nowego rodzaju opodatkowania ludności. W 1765 wprowadzono tak zwaną [[Opłata skarbowa|opłatę stemplową]]. Wywołało to wzburzenie mieszkańców, gdyż uważali oni za niesprawiedliwy obowiązek płacenia podatków do wspólnej kasy, przy jednoczesnym braku swej reprezentacji w [[Parlament|parlamencie]]. Ogłoszono nawet bojkot angielskich towarów, co spowodowało chwilowe ustępstwa rządu, jednak stało się jasne, że bez radykalnej zmiany obecnego stanu, ponowny konflikt pozostawał kwestią czasu.
W 1770 przeciwko nowym cłom zaprotestowali mieszkańcy [[Boston]]u. Protestujący tłum został ostrzelany przez wojsko, a całe wydarzenie przeszło do świadomości kolonistów jako [[masakra bostońska]]. W 1773 [[Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska]] otrzymała od rządu prawo do sprzedaży [[Herbata|herbaty]] [[Trzynaście kolonii|amerykańskim koloniom]] z pominięciem ceł i podatków, co wyraźnie uderzało w lokalnych [[import]]erów tego produktu. W odpowiedzi kilkudziesięciu członków konspiracyjnej organizacji [[Synowie Wolności]], tuż po przypłynięciu transportu herbaty do [[Port morski|portu]] w Bostonie wdarło się na pokład statku (przebrani za [[Indianie|Indian]]) i cały ładunek zniszczono. Zajście nazwano ironicznie [[Herbatka bostońska|herbatką bostońską]]. Reakcją brytyjską było zamknięcie bostońskiego portu, co spowodowało zakłócenia handlu w regionie. Nastroje społeczne uległy radykalizacji, a zwołany w 1774 [[Kongres Kontynentalny|I Kongres Kontynentalny]] podjął decyzję do przygotowania zbrojnego wystąpienia, usiłując jednak nadal prowadzić rokowania ze stroną brytyjską.▼
 
▲W 1770 przeciwko nowym cłom zaprotestowali mieszkańcy [[Boston]]u. Protestujący tłum został ostrzelany przez wojsko, a całe wydarzenie przeszło do świadomości kolonistów jako [[masakra bostońska]]. W 1773 [[Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska]] otrzymała od rządu prawo do sprzedaży [[Herbata|herbaty]] [[Trzynaście kolonii|amerykańskim koloniom]] z pominięciem ceł i podatków, co wyraźnie uderzało w lokalnych [[import]]erówimporterów tego produktu. W odpowiedzi kilkudziesięciu członków konspiracyjnej organizacji [[Synowie Wolności]], tuż po przypłynięciu transportu herbaty do [[Port morski|portu]] w Bostonie wdarło się na pokład statku (przebrani za [[Indianie|Indian]]) i cały ładunek zniszczono. Zajście nazwano ironicznie [[Herbatkaherbatka bostońska|herbatką bostońską]]. Reakcją brytyjską było zamknięcie bostońskiego portu, co spowodowało zakłócenia handlu w regionie. Nastroje społeczne uległy radykalizacji, a zwołany w 1774 [[Kongres Kontynentalny|I Kongres Kontynentalny]] podjął decyzję do przygotowania zbrojnego wystąpienia, usiłując jednak nadal prowadzić rokowania ze stroną brytyjską.
 
Polityka prowadzona przez Wielką Brytanię, zwłaszcza w latach 60. i 70. XVIII wieku oraz szerzące się idee [[Oświecenie (epoka)|oświeceniowe]] dokonały gruntownej zmiany w społeczeństwie kolonistów. Przestawali być już poddanymi brytyjskimi i jawnie zaczęli dążyć do niezależności. Zachodzące w tym czasie procesy i wydarzenia tego okresu zwane są [[Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych|rewolucją amerykańską]]. 19 kwietnia 1775 roku doszło do pierwszej konfrontacji zbrojnej sił kolonistów z armią brytyjską – [[Bitwa pod Lexington i Concord|bitwy pod Lexington]].
Linia 156 ⟶ 157:
=== Rozwój terytorialny i polityka zagraniczna ===
[[Plik:Edward S. Curtis Collection People 042.jpg|mały|Dziewczyna z plemienia [[Arikarowie|Arikara]]. Sepia, 1909. Z tomu nr 5 kolekcji „The North American Indian” 2228 fotografii Indian autorstwa Edwarda S. Curtisa. W zbiorach cyfrowych [[Biblioteka Kongresu|Library of Congress]] Arikara nietypowo uprawiali rolę, zamieszkując [[Preria|preryjne]] okolice koryta [[Missouri (rzeka)|Missouri]], właśnie na terytorium zakupionym od Francji]]
Pomimo licznych kłopotów wewnętrznych, Stany Zjednoczone z powodzeniem rozszerzały swoje terytorium. W 1803 [[Thomas Jefferson]] odkupił [[Francja|francuską]] [[Luizjana (kolonia)|Luizjanę]] od [[Napoleon Bonaparte|Napoleona Bonapartego]], co niemal dwukrotnie zwiększyło terytorium kraju. Ponadto w 1818 udało się uzyskać [[Terytorium Dakoty]].
 
=== Wojna brytyjsko-amerykańska ===
{{Osobny artykuł|wojna brytyjsko-amerykańska}}
W 1812 wybuchł kolejny spór brytyjsko-amerykański. Zarzewiem konfliktu stało się pogranicze [[Górna Kanada|kanadyjskie]] oraz spór związany z blokadą handlową ([[blokada kontynentalna]]) stosowaną przez napoleońską [[Francja|Francję]] wobec [[Wielka Brytania|Brytyjczyków]]. [[Anglia]] wykorzystała pretekst, aby podjąć zbrojną próbę przywrócenia statusu kolonialnego Stanów Zjednoczonych, ale bez skutku. [[Wojna brytyjsko-amerykańska]] zakończyła się [[Traktat gandawski|traktatem gandawskim]] w 1814, w zasadzie nie przynosząc wymiernych korzyści żadnej ze stron. W końcowej fazie jednak przewaga militarna była po stronie amerykańskiej, co zapoczątkowało budowę mitu o niezwyciężonej armii. Było to także dodatkowym czynnikiem w procesie formowania się narodu amerykańskiego. Konsekwencją konfliktu było także podpisanie [[Ugoda Rusha-Bagota|ugody Rusha-Bagota]] w 1817, dotyczącej [[Demilitaryzacja|demilitaryzacji]] strefy nadgranicznej oraz [[Konwencja z 1818|konwencji w 1818]], dotyczącej regulacji granic.
 
=== Dalsza ekspansja terytorialna i ogłoszenie izolacjonizmu ===
[[Plik:NewSpainFlag.jpg|mały|Flaga Nowej Hiszpanii]]
W 1821 kolejny prezydent Stanów Zjednoczonych, [[James Monroe]], doprowadził do uzyskania [[Floryda (kolonia hiszpańska)|hiszpańskiej Florydy]], co było kolejnym krokiem w umacnianiu pozycji państwa jako najsilniejszego gracza na kontynencie. W 1823 prezydent Monroe ogłosił opracowaną przez ówczesnego [[Sekretarz stanu Stanów Zjednoczonych|sekretarza stanu]], [[John Quincy Adams|Johna Quincy’ego Adamsa]], tzw. [[Doktryna Monroe’a|Doktrynę Monroe’a]] zakładającą dążenie do powstrzymania europejskiej ekspansji na całym kontynencie [[ameryka]]ńskimamerykańskim w zamian za brak ingerencji Stanów Zjednoczonych w sprawy Europy. Oznaczało to początek długiej epoki w dziejach amerykańskiej polityki zagranicznej – okresu [[izolacjonizm]]u
 
W tym czasie koloniści osiedlali się także na terenach niepodległego od 1821 [[Meksyk]]uMeksyku, szczególnie na terenie [[Teksas]]uTeksasu. Władze tego kraju odmawiały jednak przyznania praw politycznych mieszkańcom tej prowincji, co doprowadziło do formowania się ruchu oporu. Mieszkańcy wykorzystując [[Anarchia|anarchię]] i wojny domowe nękające Meksyk proklamowali w 1836 [[Republika Teksasu|Republikę Teksasu]], a w 1845 ogłosili przyłączenie do USA jako 28. stan. Spowodowało to wybuch [[Wojna amerykańsko-meksykańska|wojny amerykańsko-meksykańskiej]], trwającej w latach 1846–1848. W jej wyniku Meksyk utracił także tereny dzisiejszych [[Nowy Meksyk|Nowego Meksyku]] i [[Kalifornia|Kalifornii]], które łącznie z Teksasem stanowiły przed wojną połowę jego obszaru.
 
Tymczasem w 1846 Stany Zjednoczone uzyskały brytyjski [[Oregon]], a w 1867 dokonały ostatniego nabytku na kontynencie kupując od cara rosyjską [[Alaska|Alaskę]] za 7 mln dolarów w złocie. Ogółem powierzchnia Stanów Zjednoczonych wzrosła w XIX wieku sześciokrotnie.
Linia 176 ⟶ 177:
[[Plik:Early indian east.jpg|mały|Indianie w Ameryce Płn. w XVII wieku – część wschodnia]]
{{Osobny artykuł|Indianie Ameryki Północnej}}
Na początku XIX wieku w Ameryce Północnej żyło ok. 1 mln [[Indianie|Indian]], utrzymujących się głównie z łowiectwa, zbieractwa i rybołówstwa lub rolnictwa. Postępujący proces osadnictwa białych oznaczał dla [[Ludy tubylcze|tubylców]] groźbę utraty macierzystych terenów. Podzieleni na niewielkie, słabe militarnie, ekonomicznie i politycznie plemiona, tubylcy stopniowo ulegali cywilizacyjnej przewadze europejskich kolonizatorów. Ekspansja osadnicza na zachód doprowadziła do szybkiego skurczenia się indiańskich terenów łowieckich i wytępienia stad [[Bizon amerykański|bizonów amerykańskich]], będących dotychczas podstawą utrzymania dla wielu plemion na [[Preria|prerii]]. Kolejnym zagrożeniem dla Indian były nieznane im uprzednio choroby, takie jak [[Ospa prawdziwa|ospa]], oraz częste przypadki popadania w uzależnienie od alkoholu dostarczanego przez białych. Część Indian decydowała się na podjęcie walki zbrojnej, lecz nie miała ona szansy powodzenia w walce z regularną i dobrze uzbrojoną armią osadników. Wielu poległo też w podsycanych przez kolonizatorów wojnach międzyplemiennych. Ocalałych Indian osiedlano w niewielkich [[Rezerwat Indian|rezerwatach]], ulokowanych głównie na nieużytkach, w tym na specjalnie utworzonym [[Terytorium Indiańskie|Terytorium Indiańskim]] (w dzisiejszej Oklahomie). Konflikty władz państwowych z Indianami przeszły do historii pod nazwą wojen z Indianami. Wojny te ustały dopiero pod koniec XIX wieku, a krótko potem liczebność Indian w Stanach Zjednoczonych osiągnęła minimum. Stopniowy wzrost liczby Indian i poziomu ich życia nastąpił dopiero w latach dwudziestych i trzydziestych – po tym jak w 1924 roku wszystkim [[Tubylczy Amerykanie|tubylczym Amerykanom]] przyznano obywatelstwo amerykańskie, a w 1934 roku [[ustawa o reorganizacji Indian]] (ang. ''Indian Reorganization Act'') usankcjonowała ich prawo tubylczych plemion do autonomii i rozwoju w ramach demokratycznych struktur. W 1944 roku powstał [[Krajowy Kongres Indian Amerykańskich]] (NCAI), największa dziś organizacja amerykańskich Indian, a w latach 60. i 70. XX wieku miał miejsce szczyt [[Panindianizm|panindiańskiego]] społeczno-politycznego, kulturowego i religijnego odrodzenia tubylczych Amerykanów, zapoczątkowany przez [[Ruch Indian Amerykańskich|AIM]] i inne organizacje młodego pokolenia miejskich Indian. Indianie zwolnieni są z obowiązku płacenia podatków dochodowych.
 
=== Wojna secesyjna ===
Linia 186 ⟶ 187:
 
=== Izolacjonizm ===
Kolejni prezydenci wzorem [[James Monroe|Monroe]] uważali, że należy zamknąć Amerykę przed wpływami Europy i wynieść Stany Zjednoczone do roli arbitra pomiędzy wszystkimi krajami Nowego Świata. Doktryna ta jest znana jako [[izolacjonizm]]. Praktyczną realizacją tej doktryny było sprzeciwianie się utworzeniu [[Meksyk|Cesarstwa Meksykańskiego]] przez [[Napoleon III Bonaparte|Napoleona III]], odkupienie od [[Rosja|Rosji]] w 1867 [[Alaska|Alaski]], arbitraż prezydenta [[Grover Cleveland|Grovera Clevelanda]] w sporze pomiędzymiędzy [[Wenezuela|Wenezuelą]] ia [[Gujana Brytyjska|Gujaną Brytyjską]]. Stany Zjednoczone zaczęły prowadzić politykę [[Imperializmimperializm|politykę imperialną]] w stosunku do mniejszych krajów kontynentu amerykańskiego. Za prezydentury [[William McKinley|Williama McKinleya]], Stany Zjednoczone stoczyły [[Wojna amerykańsko-hiszpańska|wojnę kolonialną z Hiszpanią]], w wyniku której zdobyły w 1898 [[Kuba|Kubę]] i [[Portoryko]] na [[Karaiby|Karaibach]] oraz [[Filipiny]] i [[Guam]] na Pacyfiku.
 
=== Początek XX wieku ===
W ciągu kilkudziesięciu kolejnych lat po zakończeniu wojny domowej, USA rozwinęły się w największą potęgę przemysłową świata. Przyłączono 17 państw-terytoriów, które stały się nowymi stanami Stanów Zjednoczonych. Jako ostatnie zostały wchłonięte: Nowy Meksyk i suwerenne dotąd państwa: Oklahoma (w 1907 roku) oraz Arizona (w 1912 roku).
 
Rozwinięto połączenia kolejowe, łącząc m.in. brzegi obu oceanów. W gospodarce zaczęto stosować na szeroką skalę energię elektryczną i [[Silnik spalinowy|silniki spalinowe]]. Szybko zaczęła rozwijać się [[motoryzacja]], m.in. dzięki zakładom [[Henry Ford]]a, przyczyniając się do rozwoju kraju. Powstały pierwsze gigantyczne korporacje produkujące m.in. stal, maszyny, okręty. Rozwinął się przemysł naftowy, chemiczny, bawełniany, górnictwo węgla kamiennego.
Linia 200 ⟶ 201:
W polityce wewnętrznej wykrystalizował się podział na Republikanów i Demokratów. Dojście do władzy jednego ze stronnictw powodowało zazwyczaj zwrot w polityce państwa oraz wymianę personelu na stanowiskach wszystkich szczebli. Ważniejszymi momentami było:
 
* wprowadzenie ceł ochronnych na wyroby przemysłowe przez prezydenta [[William McKinley|Williama McKinleya]] w 1890;
* wysiłki prezydenta [[Theodore Roosevelt|Roosevelta]] w zwalczaniu korupcji i rządów bogaczy;
* wprowadzenie przez [[Woodrow Wilson|Wilsona]] prawa dotyczącego reformy celnej, prawa wyborczego kobiet i [[Prohibicja w Stanach Zjednoczonych|prohibicji alkoholowej]] (która wbrew zamierzeniu pomysłodawców spowodowała rozwój przestępczości).
 
=== I wojna światowa ===
{{Osobny artykuł|I wojna światowa}}
Silna pozycja polityczna i gospodarcza Stanów Zjednoczonych zapewniła im decydujący udział w [[I wojna światowa|I wojnie światowej]]. W pierwszych jej latach prezydent Wilson przestrzegał zasady nieinterweniowania w konflikt europejski i próbował pogodzić zwaśnione strony, jednak gdy [[Niemcy]] ogłosiły nieograniczoną wojnę [[Okręt podwodny|podwodną]], Stany Zjednoczone wypowiedziały im wojnę 6 kwietnia 1917 roku. Szybko zmobilizowano około 4 milionów żołnierzy i wybudowano flotę. Wysłanie korpusu interwencyjnego do Francji spowodowało wygraną [[Ententa|ententy]].
 
Wilson miał duży wkład w opracowanie traktatu pokojowego. Ogłosił tzw. [[Czternaście punktów Wilsona|14 punktów Wilsona]], które stały się podstawą [[Traktat wersalski|traktatu wersalskiego]], zaś punkt 13 ustanawiał niepodległość [[Polska|państwa polskiego]]. Jednak [[Kongres Stanów Zjednoczonych|Kongres]] nie ratyfikował traktatu wersalskiego i nie wyraził zgody na przystąpienie Stanów Zjednoczonych do [[Liga Narodów|Ligi Narodów]]. Nie uznano też [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Rosji SowieckiejRadzieckiej]] powstałej po wojnie. Następni prezydenci uprawiali politykę powrotu do [[izolacjonizm]]uizolacjonizmu.
 
=== Lata międzywojenne ===
Linia 215 ⟶ 216:
=== Wielki kryzys ===
{{Osobny artykuł|Wielki kryzys}}
24 października 1929 roku, nazywanego potem [[Czarny czwartek (1929)|„czarnym czwartkiem”]] nastąpił krach na giełdzie w [[Nowy Jork|Nowym Jorku]]. Był to początek [[Wielki kryzys|wielkiego kryzysu światowego]]. Produkcja w Stanach Zjednoczonych zmalała o 50%; w 1932 roku [[bezrobocie]] osiągnęło 25%; co czwarty farmer stracił ziemię na skutek zadłużenia. Środki podjęte przez [[prezydent]]aprezydenta [[Herbert Hoover|Herberta Hoovera]] dla ratowania gospodarki okazały się niewystarczające.
 
=== New Deal ===
{{Osobny artykuł|Nowy Ład}}
Jego następca, demokrata [[Franklin Delano Roosevelt]], wprowadził politykę określaną mianem [[Nowy Ład|Nowego Ładu Ekonomicznego]] (''New Deal''). Było to odejście od [[liberalizm]]uliberalizmu: [[bank]]ibanki poddano kontroli rządowej, wdrożono program robót publicznych, upadające przedsiębiorstwa wzmocniono przez udzielanie pożyczek, powstały dopłaty dla rolników. Wprowadzono pierwszy w historii system ubezpieczeń emerytalnych, ustanowiono 40-godzinny tydzień pracy, zwiększono zasiłki dla bezrobotnych, zakazano zatrudniania dzieci, ustalono minimalne płace, zalegalizowano związki zawodowe – to wszystko zapoczątkowało erę demokratycznego socjalizmu. Prawdziwy przełom w gospodarce spowodował wybuch [[II wojna światowa|II wojny światowej]] i zamówienia na broń. Najwyższa stawka podatkowa wynosiła wtedy w USA 70%.
 
=== Potwierdzenie izolacjonizmu ===
W 1933 roku Roosevelt ogłosił [[Polityka dobrego sąsiedztwa|politykę dobrego sąsiedztwa]] wobec Ameryki Łacińskiej. W tym samym roku Stany Zjednoczone nawiązały stosunki dyplomatyczne ze [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związkiem Radzieckim]]. Kongres nadal podtrzymywał izolacjonizm i uchwalał kolejne ustawy o [[Państwo neutralne|neutralności]] (1935, 1936, 1937), w których deklarowano nieingerowanie Stanów Zjednoczonych w konflikty europejskie.
 
=== II wojna światowa ===
We wrześniu 1939 roku amerykańskie siły zbrojne dysponowały ogólną liczbą około 500 000 żołnierzy, z czego około 300 000 służyło w marynarce wojennej, zaś siły lądowe dysponowały jedynie nieco ponad 100 czołgami. Pod wrażeniem [[Kampania francuska 1940|upadku Francji]] w czerwcu 1940 roku, Kongres uchwalił program budowy przemysłu zbrojeniowego przeznaczając na ten cel kwotę 20 mld dolarów. Obawiając się, że po ewentualnym upadku Wielkiej Brytanii Stany Zjednoczone zostaną postawione w obliczu wojny z Niemcami, kraj rozpoczął wielki program zbrojeniowy.
{{główny artykuł|Wojna na Pacyfiku}}
Stany Zjednoczone zostały faktycznie formalnie włączone do [[II wojna światowa|II wojny światowej]] [[Japonia|japońskim]] atakiem na [[Hawaje]], w tym bazy [[United States Navy|amerykańskiej marynarki wojennej]] w [[Joint Base Pearl Harbor-Hickam|Pearl Harbor]] na wyspie [[Oʻahu]], 7 grudnia 1941 roku. Kraj został w ten sposób wciągnięty do trwającej już [[Wojna na Pacyfiku|wojny na Pacyfiku]], odpierając ataki japońskie na posiadłości brytyjskie, [[Holandia|holenderskie]] i amerykańskie, a także zapobiegając zajęciu [[Australia|Australii]]. Wkrótce też wojnę Stanom Zjednoczonym wypowiedziała [[Adolf Hitler|hitlerowska]] [[III Rzesza]]. W ramach skierowanej na pomoc państwom zaangażowanym w walkę z państwami Osi ustawy [[Lend-Lease Act|Lend Lease]], udzieliły również ogromnej bezzwrotnej pomocy materialnej w postaci uzbrojenia, wyposażenia, ciężarówek, a zwłaszcza materiałowej, w postaci paliw, amunicji, ciepłej odzieży, żywności oraz maszyn służących do produkcji wojennej. Następnie przystąpiły do ofensywy w Afryce Północnej i dokonały inwazji we [[Włochy|Włoszech]]. W czerwcu 1944 roku dokonały największego [[desant]]u w historii. Wraz z Brytyjczykami Amerykanie otworzyli front zachodnioeuropejski, lądując przy silnym oporze w Normandii ([[operacja Overlord]]) i uwalniając północną Francję, następnie kraje niderlandzkie i zachodnie Niemcy.
 
W świetle fanatycznego oporu na wyspach Pacyfiku, a także, aby zapobiec olbrzymim stratom armii Stanów Zjednoczonych i ludności cywilnej podczas planowanej inwazji Japonii właściwej, 6 i 9 sierpnia 1945 roku samoloty [[Boeing B-29 Superfortress|B-29]] XX Armii Powietrznej startujące z wyspy [[Tinian]] zrzuciły na miasta [[Hiroszima]] i [[Nagasaki]] w Japonii dwie bomby atomowe, co doprowadziło do niemal natychmiastowej bezwarunkowej kapitulacji Japonii.
Linia 238 ⟶ 239:
=== Polityka „powstrzymywania” i „maccartyzm” ===
{{Osobny artykuł|Doktryna powstrzymywania|Makkartyzm}}
Z obaw przed [[komunizm]]em zrodziły się wypaczenia zainicjowane przez senatora [[Joseph McCarthy|J.R. McCarthy’ego]] polegające na szykanowaniu osób o poglądach lewicowych, w tym wielu wybitnych artystów. Również w celu zneutralizowania ekspansji komunistycznej Stany Zjednoczone dwukrotnie angażowały się militarnie w konflikty wojskowe na kontynencie azjatyckim, w 1950 roku w [[Korea|Korei]] ([[wojna koreańska]]) i 1964 roku w [[Wietnam]]ieWietnamie ([[wojna wietnamska]]).
* [[czerwona panika]]
 
Linia 244 ⟶ 245:
 
=== Lata 50. ===
W 1952 roku wybory wygrał republikanin [[Dwight Eisenhower]]. Prowadził on politykę odprężenia w stosunkach ze Związkiem Radzieckim (czemu sprzyjała śmierć [[Józef Stalin|Stalina]]). Eisenhower prowadził aktywną działalność dyplomatyczną: odwiedził między innymi [[Wielka Brytania|Wielką Brytanię]], [[Niemcy]], [[Francja|Francję]], a nawet zaprosił do Stanów Zjednoczonych [[Nikita Chruszczow|Nikitę Chruszczowa]], z którym uzgodnili spotkanie na szczycie (zerwane z powodu incydentu z zestrzeleniem przez Sowietów [[Lockheed U-2|samolotu U-2]]). Eisenhower położył też kres maccartyzmowi. W 1954 roku z jego poparciem Sąd Najwyższy zniósł segregację rasową w szkołach. W 1957 roku, niedługo po umieszczeniu na orbicie satelity [[Sputnik 1]] przez Sowietów na orbitęRosjan, zostaje wystrzelony pierwszy amerykański satelita [[Explorer 1]].
[[Plik:Aldrin Looks Back at Tranquility Base - GPN-2000-001102.jpg|mały|upright=0.6|lewo|Lądowanie [[Apollo 11]] na Księżycu]]
[[Plik:John F Kennedy.jpg|mały|upright=0.5|John F. Kennedy]]
Linia 261 ⟶ 262:
Zaczęły się interwencją zbrojną w [[Laos]]ie i [[Kambodża|Kambodży]] w 1970 roku, będącą kolejnym aktem wojny wietnamskiej, pochłaniającej życie żołnierzy amerykańskich. Z powodu malejącej popularności wojny w społeczeństwie, Stany Zjednoczone zostały zmuszone do wycofania się z Wietnamu i Indochin. W 1972 roku zakończono wojnę w Wietnamie i w 1973 roku podpisano w Paryżu układ pokojowy.
 
Stany Zjednoczone udzieliły poparcia politycznego [[Izrael]]owi w wojnie z państwami arabskimi. Administracja Nixona ożywiła kontakty ze Związkiem Radzieckim oraz krajami [[Układ Warszawski|Układu Warszawskiego]]. Poprawiono również stosunki z [[Chińska Republika Ludowa|komunistycznymi Chinami]]. W 1972 roku Nixon złożył tam wizytę.
 
Administracja Nixona ożywiła kontakty ze Związkiem Radzieckim oraz krajami [[Układ Warszawski|Układu Warszawskiego]].
 
Poprawiono również stosunki z [[Chińska Republika Ludowa|komunistycznymi Chinami]]. W 1972 roku Nixon złożył tam wizytę.
 
Kres prezydenturze Nixona położyło jego uwikłanie w zatajanie i kłamanie pod przysięgą w aferze politycznej [[Afera Watergate|Watergate]]. Po raz pierwszy w historii Stanów Zjednoczonych prezydent złożył urząd przed czasem.
Linia 279 ⟶ 276:
 
=== Lata 80. ===
Kolejny prezydent, [[Ronald Reagan]] (republikanin), dokonał szeregu zmian w polityce państwa. Zapowiedział rozszerzenie swobód [[Wolny rynek|wolnorynkowych]] i przeprowadził radykalne reformy mające na celu ożywienie gospodarki. Obniżono podatki, zmniejszono [[Inflacja|inflację]]. Nastąpiła znaczna poprawa wyników ekonomicznych kraju i spadek [[Bezrobocie|bezrobocia]]. Nastąpił jednak wzrost długu publicznego, spowodowany [[Wyścig zbrojeń|wyścigiem zbrojeń]].
 
W polityce zagranicznej [[Ronald Reagan|Reagan]] przyjął twardy kurs wobec [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Radzieckiego]]. Stany Zjednoczone zaczęły bardziej angażować się na świecie, wspierając opozycję antykomunistyczną w różnych państwach.
 
W 1983 roku Waszyngton podjął decyzję o interwencji zbrojnej po puczu militarnym na niezależnej wyspie [[Grenada|Grenadzie]] w pobliżu wybrzeży [[Wenezuela|Wenezueli]] i [[Trynidad i Tobago|Trynidadu i Tobago]].
 
W 1986 roku, w odpowiedzi na finansowanie przez [[Libia|Libię]] zamachów na amerykańskie cele, prezydent nakazał przeprowadzenie nalotów na libijskie miasta.
Linia 289 ⟶ 286:
W przeciwieństwie do niektórych polityków, Reagan nie wierzył w dobrą kondycję gospodarczą Związku Radzieckiego. W jej ewentualnym kryzysie widział szansę na zakończenie [[Zimna wojna|zimnej wojny]]. Podjął decyzję o wzmożeniu [[Wyścig zbrojeń|wyścigu zbrojeń]]. Związek Radziecki podjął wyzwanie i zaangażował olbrzymią część swego potencjału gospodarczego w produkcję militarną. Wyzwanie to okazało się jednak ponad jego siły.
 
Wskutek zabiegów administracji amerykańskiej [[Południowa Afryka|Republika Południowej Afryki]] obniżyła ceny złota, co sprawiło, że Związek Radziecki nie mógł sprostać konkurencji, sprzedając surowiec ze swych zasobów. Podobnie stało się z benzyną po tym, jak Stany Zjednoczone zaoferowały licznym państwom arabskim umowy na handel bronią w zamian za obniżenie cen ropy naftowej. Ponadto w tym okresie Stany Zjednoczone cały czas udzielały wszechstronnej pomocy mudżahedinom w [[Afganistan]]ie, [[Contrascontras]] w [[Nikaragua|Nikaragui]], frakcji [[Narodowy Związek na rzecz Całkowitego Wyzwolenia Angoli|UNITA]] w [[Angola|Angoli]] i wielu innym.
 
Wobec powyższych działań gospodarka Związku Radzieckiego uległa załamaniu i państwo to zostało zmuszone do przemiany ustrojowej w kierunku [[Demokracja|demokratyzacji]]. Położyło to kres [[Zimna wojna|zimnej wojnie]] i dało szansę na wyzwolenie licznych państw spod hegemonii Związku Radzieckiego.
Linia 296 ⟶ 293:
 
=== Lata 90. ===
Następcą [[Ronald Reagan|Reagana]] był [[George H.W. Bush]] (republikanin). Za jego prezydentury Stany Zjednoczone interweniowały w [[Irak]]u w ramach [[I wojna w Zatoce Perskiej|I wojny w Zatoce Perskiej]] przeciwko siłom [[Saddam Husajn|Saddama Husajna]] po jego agresji na [[Kuwejt]].
 
George Herbert Walker Bush doprowadził do podpisania ze Związkiem Radzieckim układów rozbrojeniowych [[START]] i utworzenia [[Strefa wolnego handlu|strefy wolnego handlu]] w Ameryce Północnej w ramach nowej organizacji – [[Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu|Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu (NAFTA)]].
Linia 324 ⟶ 321:
{{wikibooks2|link=Historia administracji/Ustrój USA|książka=Historia administracji|rozdział=Ustrój USA}}
{{Osobny artykuł|Ustrój polityczny Stanów Zjednoczonych}}
[[Plik:White House Washington South.JPG|mały|[[Biały Dom]] w [[Waszyngton]]ieWaszyngtonie]]
 
=== Podział władzy ===
Konstytucja Stanów Zjednoczonych (przyjęta 17 września 1787, weszła w życie 4 marca 1789) wprowadziła [[Podział władz|trójpodział władzy]] oraz system „hamulców i równowagi”, polegający na wzajemnym równoważeniu się władzy: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.
 
[[Władza wykonawcza|Władzę wykonawczą]] sprawuje [[Prezydent Stanów Zjednoczonych|prezydent]] (obecnie [[Donald Trump|Donald J. Trump]]), który jest jednocześnie głową państwa i szefem rządu ([[Administracja|administracji]]). Prezydent (i [[wiceprezydent]]) wybierany jest w pośrednich [[Wybory|wyborach]] na czteroletnią kadencję, może powtórnie sprawować urząd tylko raz. Prezydenta wybierają elektorzy przysługujący każdemu stanowi w liczbie równej członkom Kongresu z danego stanu. Choć dziś we wszystkich stanach elektorzy są wybierani w głosowaniu powszechnym, to stany nie mają obowiązku organizowania wyborów. Zgodnie z art. II Konstytucji Stanów Zjednoczonych o sposobie wyboru elektorów decyduje stanowa legislatywa i jeśliby uznała to za stosowne może np. wybrać elektorów sama (taki sposób zresztą funkcjonował w wielu stanach przez wiele lat). Wszystkie mandaty elektorskie przypadające danemu stanowi zdobywa kandydat, który wygrał w tym stanie wybory; system ten powoduje, że zdarza się, że kandydat, który uzyskał mniejszość w głosowaniu powszechnym uzyskuje przewagę w kolegium elektorskim i zostaje prezydentem. Taka sytuacja miała miejsce w latach: 1824, 1876, 1888, 1960, 2000 i 2016.
 
[[Plik:Uscapitolindaylight.jpg|mały|[[Kapitol Stanów Zjednoczonych|Kapitol]] w Waszyngtonie]]
Linia 909 ⟶ 906:
* IMD International: [http://www.imd.org/wcc/news-wcy-ranking/ Światowy Rocznik Konkurencyjności 2016], ranking 60 gospodarek (państw i regionów)
* [[Światowe Forum Ekonomiczne]]: Światowy Raport Konkurencyjności 2004–2005, ranking wzrostu konkurencyjności 104 państw
* A.T. Kearney i Foreign Policy Magazine: [http://globalization.kof.ethz.ch/media/filer_public/2017/04/19/rankings_2017.pdf Wskaźnik Globalizacjiglobalizacji 2017], ranking 207 państw
* [[Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju|Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych]] (UNDP): [http://report.hdr.undp.org/ Wskaźnik Rozwojurozwoju Społecznegospołecznego 2015], ranking 177 państw
* [[Save the Children]]: [http://www.savethechildren.org/mothers/report_2004/images/pdf/SOWM_2004_final.pdf Sytuacja Matekmatek Świataświata 2004], ranking 119 państw
* [[Heritage Foundation]]/[[The Wall Street Journal]]: [http://web.archive.org/web/20060823212410/http://www.heritage.org:80/research/features/index/ Wskaźnik wolności gospodarczej 2006], ranking 155 państw
* [[The Economist]]: [http://www.economist.com/theworldin/international/displayStory.cfm?story_id=3372495&d=2005 Quality of Life Index 2005], ranking 111 państw
* [[Transparency International]]: [http://www.transparency.org/pressreleases_archive/2004/2004.10.20.cpi.en.html Wskaźnik Percepcjipercepcji Korupcjikorupcji 2004], ranking 146 państw
* [[Reporterzy bez Granic]]: [https://rsf.org/en/ranking Wskaźnik Wolności Prasy 2018], ranking 180 państw.
 
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Stany_Zjednoczone”