|
|kierownik =
|oddziały =
|współrzędne = 54°04′46″N 21°29′37″E
|kod mapy = Kętrzyn (gmina wiejska)
|commons = Category: Wolfsschanze
[[Plik:Wolfsschanze, Gierloz, Poland 2.jpg|thumb|Największy obiekt kwatery. Grubość stropu można oszacować dzięki wejściu znajdującemu się w lewym-dolnym rogu zdjęcia.]]
[[Plik:POL Gierloz 007.jpg|thumb|Krzyż upamiętniający polskich saperów, którzy zginęli bądź zostali ranni podczas odminowywania okolic Wilczego Szańca.]]
'''Wilczy Szaniec''' ([[Język niemiecki|niem.]] ''Wolfsschanze'') – w latach [[1941]]–[[1944]]1941–1944 [[Führerhauptquartier|kwatera główna]] [[Adolf Hitler|Adolfa Hitlera]] (niem. ''Führerhauptquartier'', ''FHQ'')<ref>Przyjmuje się, że kwaterą główną było miejsce, gdzie przebywał wódz – ''Führer''.</ref> i [[Oberkommando der Wehrmacht|Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych]] (niem. ''Oberkommando der Wehrmacht'', ''OKW'') w [[Gierłoski las|lesie gierłoskim]], na wschód od leżącej na skraju lasu wsi [[Gierłoż (powiat kętrzyński)|Gierłoż]] (wtedy Görlitz) i 8 km na wschód od [[Kętrzyn]]a (obecnie w woj. [[województwo warmińsko-mazurskie|warmińsko-mazurskim]]). Kwatera została wybudowana, aby Hitler mógł z niej dowodzić wojskami podbijającymi [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]<ref>[[Bogusław Wołoszański]] ''Tajna wojna Hitlera'', wyd. 1997 r., s. 68.</ref>.
20 lipca 1944 [[Claus Schenk Graf von Stauffenberg|Claus von Stauffenberg]] i [[Werner von Haeften]] dokonali tu nieudanego [[zamach 20 lipca|zamachu]] na życie Hitlera]].
== Kwatery główne Hitlera ==
W pierwszych dniach września 1939 r. została utworzona w Niemczech kwatera główna führera (Führerhauptquartier). Była ona ośrodkiem dowodzenia w czasie wojny. Nie miała swojej stałej siedziby. W zależności od sytuacji na froncie przenoszono ją w różne miejsca. W czasie ostatniej wojny na terenie całej Europy Hitler miał osiem miejsc stacjonowania Kwatery Głównej, nie licząc Berlina i Obersalzbergu. Najdłużej mieściła się w Gierłoży (pod nazwą „Wolfsschanze” – „Wilczy Szaniec”), znacznie krócej w [[Winnica (miasto)|Winnicy]] na Ukrainie (pod nazwą „Wehrwolf”) . W zachodnich Niemczech funkcjonowała niedaleko Münsterifel (pod nazwą „Adlerhorst” – „Orle Gniazdo”), później w Górach Schwarzwaldu (pod nazwą „Tannenberg”) i wreszcie koło Ziegenbergu (pod nazwą „Felsennest” – „Skalne Gniazdo”). W Austrii działała w Monichkirchen, w Belgii w wiosce Bruly de Peche (pod nazwą „Wolfschlucht I” – „Wilczy Jar I”), a we Francji koło Soisson (pod nazwą „Wolfschlucht II” – „Wilczy Jar II”). Przez pewien czas rolę kwatery pełniła rezydencja Hitlera w Obersalzbergu w Bawarii (płd. część Niemiec) i w Kancelarii Rzeszy w Berlinie.
W skład kwatery głównej wchodzili najważniejsi wojskowi i politycy: szef Naczelnego Dowództwa Sił zbrojnych [[Wilhelm Keitel]], szef Sztabu Dowodzenia [[Wehrmacht]]u [[Alfred Jodl]], kierownik kancelarii [[Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników|NSDAP]] [[Martin Bormann]]. Stale towarzyszyli Hitlerowi adiutanci i sekretarki. Nad działalnością kwatery czuwał jej komendant. Miejsce pobytu Hitlera stanowiło tajemnicę. Dlatego też kwatery leżały w lasach i były dobrze maskowane. Składały się w większości z żelbetowych bunkrów, lżejszych budynków z cegły i betonu i drewnianych baraków. Podczas [[Kampania wrześniowa|wojny z Polską]] kwatera mieściła się w pociągu<ref name="Fed">{{Cytuj książkę | nazwisko = Fedczak | imię = Agnieszka| tytuł = Wilczy Szaniec przewodnik po byłej kwaterze Hitlera | strony = 3-193–19}}</ref>.
== Kwatery pomocnicze współpracujące z Kwaterą Główną ==
Z kwaterą główną współpracowały kwatery pomocnicze, rozlokowane w promieniu do 70 km od Wilczego Szańca. Wzdłuż linii [[linia kolejowa nr 259|kolejowej Kętrzyn – Węgorzewo]] (od Wilczego Szańca w kierunku Węgorzewa), w odległości 9 km, w lesie 1 km od szosy za [[Radzieje|Radziejami]] była [[kwatera Hansa Lammersa]] (kryptonim ''„Wendula”''), dalej w odległości 21 km w [[Mamerki|Mamerkach]] – [[kwatera Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych (OKH) w Mamerkach|Mamerkach –]] kwatera [[Oberkommando des Heeres|Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych „Mauerwald”]] (niem. ''Oberkommando des Heeres'', ''OKH'') (kryptonim ''„Anna”''). Przy linii kolejowej [[Giżycko]] – [[Węgorzewo]], w lesie 27 km od Gierłoży obok [[Pozezdrze|Pozezdrza]], znajdowała się [[kwatera Himmlera Hochwald|kwatera o kryptonimie ''„Hochwald”'']] [[Heinrich Himmler|Heinricha Himmlera]]. W pałacu w [[Sztynort|Sztynorcie]], 21 km od Wilczego Szańca, miał [[Kwatera Joachima Ribbentropa|kwaterę]] minister spraw zagranicznych III Rzeszy [[Joachim von Ribbentrop]], na północ od [[Gołdap]]i, w lesie 65 km od Gierłóży, była kwatera [[Oberkommando der Luftwaffe|Naczelnego Dowództwa Wojsk Lotniczych]] (niem. ''Oberkommando der Luftwaffe'', ''OKL, ''kryptonim ''„Robinson”''), nieco dalej na północ (już wna terenie obecnej [[Rosja|Rosji]] – [[obwód kaliningradzki]]), w [[Krasnolesie|Krasnolesiu]], znajdowała się kwatera [[Hermann Göring|Hermanna Göringa]]. Göring miał w odległości 50 km [[kwatera Göringa w Szerokim Borze|kwaterę]] na terenie [[Puszcza Piska|Puszczy Piskiej]] w [[Szeroki Bór|Szerokim Borze]] (kryptonim tej kwatery ''„Breitenheide”''), a od [[1944]] miał swój schron na terenie Wilczego Szańca. W Giżycku, w odległości 30 km, na terenie [[Twierdza Boyen|Twierdzy Boyen]] znajdowała się placówka wywiadu „Obce Armie Wschód” (kryptonim ''„Emma”'') podporządkowana [[Reinhard Gehlen|Reinhardowi Gehlenowi]]. Placówka [[Abwehra|Abwehry]] (wywiadu wojskowego), podporządkowana [[Wilhelm Canaris|Wilhelmowi Canarisowi]], miała siedzibę w [[Mikołajki|Mikołajkach]] (kryptonim ''„Walli II”'').
== Kwatera „Wilczy Szaniec” ==
Stała załoga „Wilczego Szańca” liczyła 2100-2200 osób – oprócz oficerów sztabowych, łączników i innych wojskowych także fryzjerów, kucharzy, lekarzy, stenografów, sekretarek itp. Załoga kwatery korzystała z obsługi medycznej w przeznaczonym na ten cel szpitalu w [[Karolewo (powiat kętrzyński)|Karolewie]].
[[Plik:Wilczy szaniec plan.svg|thumb|640pxupright=3.0|center|<center>Plan Wilczego Szańca:</center><br />
<div style="-moz-column-count:2; column-count:2;">1. Pomieszczenia [[biuro]]we i mieszkalne [[Führer-Begleit-Bataillon|gwardii przybocznej Hitlera]] (niem. ''Führer Begleit Battalion'', ''FBB'')<br />
1. Pomieszczenia [[biuro]]we i mieszkalne [[Führer-Begleit-Bataillon|gwardii przybocznej Hitlera]] (niem. ''Führer Begleit Battalion'', ''FBB'')<br />
2. Budynek gwardii przybocznej i [[Reichssicherheitsdienst|służby bezpieczeństwa Rzeszy]] (niem. ''Reichssicherheitsdienst'', ''RSD'')<br />
3. Awaryjny [[prądnica|generator]] [[prąd elektryczny|prądu]]<br />
4. [[Schron|Bunkier]]<br />
5. Budynki szefa prasy dra [[Otto Dietrich]]a<br />
6. Barak [[Albert Speer|Speera]], mapiarnia, [[zamach 20 lipca|miejsce nieudanego zamachu na Hitlera]] z [[20 lipca]] [[1944]]<br />
7. Służba bezpieczeństwa Rzeszy<br />
8. Schron dla gości<br />
UWAGA: Numeracja użyta w tym planie (tak jak ta zastosowana w Wilczym Szańcu i w przewodnikach o nim) '''nie odpowiada''' numeracji oryginalnej, zastosowanej przez Niemców.]]
== Wybór miejsca i budowa Kwaterykwatery ==
[[Plik:Wolfsschanze, Gierloz, Poland 3.jpg|thumb|Jeden z mniej zniszczonych schronów na terenie kompleksu.]]
Po pokonaniu [[Francja|Francji]] Hitler wydał rozkaz przygotowania planu wojny z [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]. Ogólną koncepcję tego planu przygotowywał w lipcu [[1940]] gen. [[Erich Marcks]] – szef sztabu 18 Armii, później we wrześniu [[1940]] plan rozwinął gen. [[Friedrich Paulus]] – szef oddziału operacyjnego Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych. Obaj generałowie podlegali szefowi tego sztabu, gen. [[Franz Halder|Franzowi Halderowi]]. [[18 grudnia]] [[1940]] Hitler podpisał dyrektywę nr 21 – [[atak Niemiec na ZSRR|plan „Barbarossa”]], który zakładał rozgromienie ZSRR w ciągu kilku miesięcy.
Wilczy Szaniec zlokalizowano w zachodniej części Giżyckiego Rejonu Umocnionego, między Giżyckim i Lidzbarskim Rejonem Umocnionym. Na szczegółową lokalizację zdaje się miał wpływ dr [[Fritz Todt]], bywalec ''„Kurhausu”'' – domu wypoczynkowego w lesie gierłoskim. Kwatera położona była na terenie podmokłym i bagiennym. Kwatera Hitlera dodatkowo chroniona była przez rozmieszczone w najbliższej okolicy stanowiska obrony przeciwlotniczej i samoloty myśliwskie, które bazowały na lotniskach w promieniu do 100 km ([[lotnisko Kętrzyn-Wilamowo|lotnisko]] własne, lotnisko polowe w [[Giżycko|Giżycku]], w miejscowości Szyba koło [[Ełk]]u, koło [[Sępopol]]a i w [[Kaliningrad|Królewcu]]). Kwatera leżała blisko granicy sowieckiej, a więc Hitler mógł przebywać blisko frontu i kierować działaniami wojennymi. Od wschodu naturalną przeszkodą był pas jezior mazurskich, w przesmyku między jeziorami była Twierdza Boyen w Giżycku. Całe Prusy były ufortyfikowane. Przed atakiem lądowym kwaterę zabezpieczały bunkry i schrony w kierunku Giżycka i Węgorzewa, czuwało lotnictwo. Kwatera leżała ponadto na uboczu szlaków komunikacyjnych. Chroniły ją jeziora i bagna. Lasy liściaste były naturalnym maskowaniem. Istniejąca linia kolejowa ułatwiała komunikację. Hitler osobiście nadał kwaterze nazwę Wilczy Szaniec (''Wolfsschanze''). Wykorzystał do tego swój pseudonim Wilk (''Wolf'') z lat walki, którego używał od 1919 r. Słowo „wilk” znalazło się w nazwach trzech innych kwater Hitlera: Wilkołak (''Werwolf''), Wilczy Jar 1 (''Wolfsschlucht'') i Wilczy Jar 2 (''Wolfsschlucht 2'').
Prace budowlane według projektu inż. Behrensa z OT (głównego projektanta organizacji), wykonywane siłami [[Organizacja Todt|Organizacji Todt]], rozpoczęto późną jesienią [[1940]]. Ukrywano je pod przykrywką budowy jednego z zakładów chemicznych „Askania”, a budowany obiekt oznaczono kryptonimem „Askania Nord”. Część drobnych zleceń otrzymały prywatne firmy z Kętrzyna i Giżycka, natomiast zlecenia specjalistyczne – przedsiębiorstwa z całej Rzeszy. Budowa trwała praktycznie do końca [[1944]] roku (także w trakcie użytkowania kwatery). Jednorazowo pracowało tu 2-32–3 tys. osób. Prace prowadzono całodobowo. Dla całej budowy istniało tylko jedno stanowisko produkcji betonu, skąd systemem rurociągów doprowadzano go do betonowanego obiektu. Zatrudniano ludzi pewnych i zaufanych oraz robotników przymusowych różnych narodowości. Pracowali Polacy, Norwegowie, Francuzi i Rosjanie. Robotników OT zakwaterowano w Kętrzynie w barakach cukrowni, skąd byli dowożeni na budowę koleją i autobusami. Obóz pracy dla Norwegów znajdował się w miejscowości Parcz. Robotników często wymieniano. Nie pracowali dłużej niż pół roku, po czym Niemców przemieszczano na inne budowy, cudzoziemców – w większości do obozów koncentracyjnych, gdzie ginęli. Znane jest 17 nazwisk Polaków pracujących przy budowie. Wyliczono, że przy budowie pracowało ok. 20 tys. robotników. Większość materiałów dostarczano transportem kolejowym z głębi Niemiec (stal, cement, inne materiały). Materiały wyładowywano na stacji kolejowej, po czym kolejką wąskotorową podwożono je do miejsca budowy. Prac nie przerywano nawet zimą. Już w maju 1941 r. kwatera była gotowa na przyjazd Hitlera (strefa II). Koszt budowy obiektu do końca 1944 r. wyniósł ok. 36 mln. marek<ref name="Fed" />.
Budowę kwatery prowadzono w trzech fazach:
| 20 mm
|}
* w latach [[1940]]–[[1941]]1940–1941 wybudowano kwaterę tymczasową – zakładano, że wojna na wschodzie potrwa kilka miesięcy. Na całość kwatery składało się kilka lekkich budowli betonowych klasy „B” lub „C”, drewniane baraki (barakami nazywano też budynki nie będące bunkrami, chociaż miały stalowe okiennice i niektóre z nich były murowane). W strefie I wybudowano obiekty dla A. Hitlera, M. Bormanna, feldmarszałka W. Keitla i innych osobistości III Rzeszy, a także pomieszczenia łączności, pomieszczenia dla adiutantów Hitlera i Wehrmachtu, OKW, lekarzy, ochrony oraz garaże i kotłownię. Rozbudowano sieć drogową i wybudowano bocznicę kolejową z rampą wyładunkową (przez obiekt biegła od 1907 r. linia łączącą Kętrzyn z Węgorzewem). Na łąkach za pobliskim Korolewem powstało lotnisko polowe. Postawiono ogromnej wielkości nieznane wówczas w Polsce baraki-namioty<ref name="Szym">{{Cytuj pismo |nazwisko= Szymański |imię=Marek| tytuł=Wilczy Szaniec pod Kętrzynem |czasopismo=Polska Zbrojna |wolumin=5}}</ref>.
* w latach [[1942]]-[[1943]]1942–1943 nastąpiła rozbudowa istniejących budowli w bezpośrednim otoczeniu Hitlera oraz zwiększono ich liczbę na terenie kwatery. Do niektórych betonowych obiektów dobudowano poprawiające komfort drewniane aneksy. Ostatecznie ukształtował się także podział „Wilczego Szańca” na strefy użytkowe: I strefa zamknięta (lub zakazana), wyłącznie do użytku Hitlera i jego najbliższego otoczenia (na północ od linii kolejowej Kętrzyn – Węgorzewo), II strefa zamknięta (na południe od linii kolejowej) z komendantem kwatery. W południowo-wschodniej części kwatery znalazły się przedstawicielstwa wojsk lotniczych, marynarki wojennej, ministerstwa spraw zagranicznych i ministerstwa uzbrojenia. Wybudowano pomieszczenia biurowe, polepszające warunki pracy – baraki drewniane i obiekty z cegły. Stropy tych ostatnich wykonywano ze strunobetonu. Do tej kategorii budowli należały: schron dla gości, barak stenografów, kasyno, herbaciarnia, biuro gen. A. Jodla, kino oraz drewniane przybudówki do schronów Hitlera, Keitla, i wydziału personalnego OKW. W strefie II dobudowano m.in. węzeł łączności, pomieszczenie dla łączników sztabowych, ministerstwa spraw zagranicznych, marynarki wojennej, lotnictwa, A. Speera<ref name="Szym" />.
* od roku [[1944]] (po zbombardowaniu [[Peenemünde]]) istniejące schrony wzmacniano kolejnymi płaszczami żelbetu z [[dylatacja (budownictwo)|przerwami przeciwodłamowymi]] (ściany do 4 m, a stropy do 8 m grubości). Obudowano w ten sposób schrony Hitlera (zakończony w październiku 1944), BormanaBormanna, dla gości i węzeł łączności. Wybudowano nowe schrony według wymogów klasy „A”. Drewniane baraki obudowywano cegłami i strunobetonem<ref name="Szym" />.
Budowy formalnie nigdy nie ukończono, nie istnieje więc ostateczny obraz kwatery. Ten, który można aktualnie zwiedzać, powstał pod koniec [[1944]], jeżeli nie liczyć dodatkowych zniszczeń spowodowanych wysadzaniem niewypałów przez polskich saperów w okresie rozminowania.
Na terenie „Wilczego Szańca” znajdowało się około 80 obiektów o konstrukcji trwałej i około 100 baraków drewnianych. Najsolidniejsze schrony typu ciężkiego miały ściany o grubości 4-64–6 m i stropy do 8 m. Ze względu na wysoki poziom wód gruntowych zdecydowana większość obiektów na terenie Wilczego Szańca były budowlami typu naziemnego. Wyjątek stanowiły położone na wzniesieniach magazyny na żywność, na amunicję oraz podpiwniczenia na urządzenia techniczne (agregaty prądotwórcze, zbiorniki) pod bunkrem Hitlera i bunkrem łączności. Drogi dla samochodów były wykonane z asfaltu, betonu i bruku, a przejścia piesze – z utwardzonego piasku. Ściany niektórych bunkrów pokryte były tynkiem z domieszką trawy. Cała kwatera była starannie maskowana. Przy budowie starano się zachować istniejące drzewa, a ubytki w drzewostanie uzupełniano atrapami z rur pokrytych [[Igelit|igielitową]] siatką imitującą liście. Wszystkie drogi i ścieżki były z góry przykryte siatkami maskującymi. Siatki były druciane z przywiązanymi do nich kawałkami plastiku imitującego liście i igliwie, odporne na ogień. Siatki umieszczano na drutach przeciągniętych od drzew do bunkrów oraz między drzewami. Siatki często wymieniano. Na bunkrach były ustawione sztuczne drzewa. Dachy budynków, pokryte warstwą ziemi, porastała trawa i młode drzewa. Ściany obiektów początkowo pokrywano zaprawą z domieszką trawy morskiej i zielonej farby, wiórów, tworzących chropowatą powierzchnię barwioną na zielono, do których w zimie łatwo przyklejał się śnieg.
W późniejszym okresie ściany tylko malowano w szaro-zielono-brązowe plamy. Skuteczność kamuflażu sprawdzana była okresowo za pomocą zdjęć lotniczych. Wszystkie drogi i ścieżki przykryte były siatkami maskującymi. Kwatera wyposażona była we wszystkie środki techniczne. Energia elektryczna dostarczana była liniami energetycznymi z lokalnej elektrowni. Na wypadek zagrożenia obiekt był wyposażony w agregaty prądotwórcze (diesle) oraz baterie akumulatorów. Ogrzewanie było centralne. Obiekt miał własne ujęcie wody oraz osadnik nieczystości. Posiadał bezpośrednie połączenie telefoniczne i radiowe z Berlinem oraz z pozostałymi punktami kierowania w Prusach. W pobliżu dworca znajdowała się bocznica kolejowa, na której stał specjalny pociąg Hitlera „Brandenburg” lub pociąg (wagon) kurierski, łączący kwaterę z Berlinem. Zarówno pociąg, jak i wagon specjalny stały pod przykryciem siatek maskujących. Z Gierłoży chodziły pociągi samobieżne, łączące Wilczy Szaniec z innymi stanowiskami kierowania. Bunkry ciężkie stanowiły tylko zabezpieczenie na wypadek ataku lotniczego. Życie codzienne i praca odbywały się w bunkrach lekkich i barakach drewnianych.
== Użytkowanie kwatery ==
Hitler przybył do Wilczego Szańca [[24 czerwca]] [[1941]] i przebywał w nim do [[20 listopada]] [[1944]]. 26 czerwca o świcie przybył specjalnym pociągiem rzut polowy Naczelnego Dowództwa Niemieckich Sił Zbrojnych (OKW). Ponieważ nie wszystkie obiekty były gotowe, część sztabu początkowo pracowała w pociągu stojącym na bocznicy (pociąg ten lub jego część stała na stałe na bocznicy pod przykryciem masek). Siedziby najwyższych dostojników Rzeszy były początkowo w najstarszej, południowej części, w strefie II. Dopiero po wykończeniu prac budowlanych przeniesiono się do strefy I. Hitler spędził tutaj około 800 dni (po odliczeniu wyjazdów). W czasie użytkowania Wilczego Szańca Hitler najdłużej przebywał w kwaterze „[[Wehrwolf]]” koło [[Winnica (miasto)|Winnicy]] na [[Ukraina|Ukrainie]] (w okresie od lipca do października 1942 r.) oraz w swojej rezydencji [[Berghof]] w [[Berchtesgaden]].
W I strefie zamkniętej obok Hitlera stale przebywali [[Martin Bormann]] (szef kancelarii [[Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników|NSDAP]] i sekretarz Hitlera), [[Wilhelm Keitel]], [[Alfred Jodl]], przedstawiciele poszczególnych rodzajów sił zbrojnych, stenografowie, przyboczni lekarze Hitlera, adiutanci i inni związani z obsługą sztabu głównego. Codzienne życie w kwaterze koncentrowało się wokół narad. Zwykle ok. godziny 12.00 odbywała się narada główna z omówieniem sytuacji na frontach, około godziny 18.00 odbywało się omówienie wydarzeń, jakie zaszły w ciągu dnia, a ostatnie spotkanie około północy.
Wilczy Szaniec odwiedzali przedstawiciele państw współpracujących z hitlerowskimi Niemcami ([[Bułgaria|Bułgarii]], [[Finlandia|Finlandii]], [[Francja|Francji]] – premier rządu Vichy, [[Japonia|Japonii]], [[Rumunia|Rumunii]], [[Słowacja|Słowacji]], [[Włochy|Włoch]] – kilkakrotnie [[Benito Mussolini]]). Do kwatery przybywali także podwładni Hitlera z terenów krajów okupowanych i Niemiec, w tym [[Hans Frank]] i [[Erich Koch]].
W Wilczym Szańcu podejmowano najważniejsze decyzje związane z przebiegiem [[II wojna światowa|II wojny światowej]]. Tutaj w dniu [[20 lipca]] [[1944]] [[Claus Schenk Graf von Stauffenberg|Claus von Stauffenberg]] dokonał nieudanego [[Zamachy na Hitlera|zamachu]] na Hitlera.
Hitler opuścił Wilczy Szaniec w dniu [[20 listopada]] [[1944]], gdy front zbliżył się niebezpiecznie blisko (wcześniej trwały już walki o pobliską [[Gołdap]]). Po opuszczeniu kwatery przez Hitlera wywieziono z obiektu całą dokumentacje i ważniejsze urządzenia.
W dniach 21 i 22 stycznia [[1945]] Wilczy Szaniec użytkowany był przez sztab 4 Armii gen. Friedricha Hossbacha. Gen. Hossbach bez wiedzy Hitlera w dniu [[22 stycznia]] [[1945]] wydał rozkaz wycofania wojsk niemieckich z rejonu [[Kraina Wielkich Jezior Mazurskich|Wielkich Jezior Mazurskich]].
{| class="wikitable" style="text-align:right"
|+ '''Ważniejsze wydarzenia w kwaterze Hitlera'''
! Data
! Wydarzenie
|-
| style="text-align:center" | 27–29.08.1940
| style="text-align:left" | Płk Rudolf Schmundt – szef adiutantury Hitlera, dr [[Fritz Todt|Fritz Todt –]] minister uzbrojenia i amunicji, mjr Gerhard Engel – adiutant Hitlera przeprowadzili rekonesans lasu [[Gierłoż (powiat kętrzyński)|Gierłoż]] pod przyszłą kwaterę.
|-
| style="text-align:center" | 15.11.1940
| style="text-align:left" | Hitler wydał ostateczną decyzję budowy kwatery Gierłoż (po wizycie [[Wiaczesław Mołotow|Mołotowa]] w [[Berlin]]ie).
|-
| style="text-align:center" | 24.06.1941
| style="text-align:left" | O godzinie 3:45 w nocy Hitler przybył do „Wolfsschanze”.
|-
| style="text-align:center" | 25.08.1941
| style="text-align:left" | [[Benito Mussolini]] złożył pierwszą wizytę w Gierłoży. Po południu Hitler i Mussolini spotkali się w Mamerkach z oficerami Sztabu Generalnego OKH.
|-
| style="text-align:center" | Grudzień 1941
| style="text-align:left" | Oddano do użytku lotnisko w [[Lotnisko Kętrzyn-Wilamowo|Wilamowie]]. Przedłużono pas startowy, aby mogły lądować samoloty [[Junkers Ju 52|JU-52]], 4-motorowe [[Focke-Wulf Fw 200|Focke-Wulfy 200 Condor]], wybudowano hangary, stacje naprowadzania itp.
|-
| style="text-align:center" | 20.04.1942
| style="text-align:left" | Uroczysty apel z okazji 53 urodzin Hitlera, w godz. 11-13 zaprezentowano nowy czołg [[Panzerkampfwagen VI Tiger|PzKpfw VI Tiger]] na poligonie koło [[Kętrzyn]]a (niem. ''Rastenburg'').
|-
| style="text-align:center" | 16.07.1942
| style="text-align:left" | Przetransportowanie kwatery w okolice [[Wehrwolf|Winnicy]].
|-
| style="text-align:center" | 01.11.1942
| style="text-align:left" | Powtórne przeniesienie kwatery do Gierłoży.
|-
| style="text-align:center" | 10.1943
| style="text-align:left" | Decyzja o rozbudowie schronu Hitlera.
|-
| style="text-align:center" | 23.02.1944
| style="text-align:left" | Hitler ze sztabem [[Oberkommando der Wehrmacht|OKW]], [[Oberkommando des Heeres|OKH]] i [[Oberkommando der Luftwaffe|OKL]] przenieśli się do [[Berghof]] w [[Berchtesgaden]].
|-
| style="text-align:center" | 14.07.1944
| style="text-align:left" | Hitler wraz ze Sztabem OKW powrócili do Gierłoży. Berghof opuścili na zawsze.
|-
| style="text-align:center" | 20.07.1944
| style="text-align:left" | Płk Stauffenberg dokonał [[zamach 20 lipca|zamachu na Hitlera]]. Około godziny 15:00 do Gierłoży przyjechał Mussolini (ostatnie spotkanie). Hitler mianował [[Heinz Guderian|gen. Guderiana]] szefem Sztabu Generalnego, a [[Heinrich Himmler|Himmlera]] dowódcą Wojsk Zapasowych.
|-
| style="text-align:center" | 20.11.1944
| style="text-align:left" | Hitler opuścił „Wilczy Szaniec” na zawsze.
|-
| style="text-align:center" | 22.11.1944
| style="text-align:left" | [[Wilhelm Keitel|Feldmarszałek Keitel]] wydał rozkaz wysadzenia kwatery.
|-
| style="text-align:center" | 27.01.1945
| style="text-align:left" | Wojska 31 Armii gen. P. Szafranowa zajęły kwaterę.
|}
== Wizyty w Wilczym Szańcu ==
=== Podwładnych Hitlera ===
* [[Hans Frank]] – 06.02.[[1944]], m.in. rozmowy z Hitlerem, Bormannem, szefem prasy Rzeszy Dietrichem, feldmarszałkiem [[Wilhelm Keitel|Keitlem]] i profesorem dr. Morellem.
* [[Joseph Goebbels]]
* [[Erich Koch]]
=== Przedstawicieli państw współpracujących z [[III Rzesza|III Rzeszą]] lub neutralnych (alfabetycznie) ===
* '''[[Ion Antonescu|Antonescu, Ion]]''' (marszałek) – [[Rumunia]]
: {{cytuj stronę| url = http://www.audiovis.nac.gov.pl/obraz/29331/068bab08042ce3d968df36aa82da95c7/ | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013 | autor = [[11 lutego]] [[1942]] | opublikowany = źródło: [[Narodowe Archiwum Cyfrowe]] | pracadata = | datajęzyk = pl |data językdostępu = pl20 września 2013}}
: {{cytuj stronę| url = http://www.audiovis.nac.gov.pl/obraz/29383/068bab08042ce3d968df36aa82da95c7/ | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[10 stycznia]] -– [[13 stycznia]] [[1943]] | opublikowany = źródło: [[Narodowe Archiwum Cyfrowe]] | pracadata = | datajęzyk = pl |data językdostępu = pl20 września 2013}}
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=4117922f730c1fef458fda7d3037afc9&IMGID=50041654 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[5 sierpnia]] -– [[6 sierpnia]] [[1944]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[Borys III]]''' (car) – [[Bułgaria]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=72aa469af35bd5076be5dc3ebc346655&IMGID=50035579 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[24 marca]] [[1942]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=d6deabcece12427f023ae35fd6737620&IMGID=50042251 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[14 sierpnia]] -– [[15 sierpnia]] [[1942]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[Subhas Czandra Bose|Bose, Subhas Czandra]]''' (polityk niepodległościowy) – [[Indie]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=ea7ebe7c849eb41303253a664f05becb&IMGID=50059436 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[29 maja]] [[1942]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[Dobri Bożiłow|Bożiłow, Dobri]]''' (premier 43-44) – [[Bułgaria]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=956863ae13e4a399ed81ded88009a165&IMGID=50042006 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[5 listopada]] [[1943]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[Galeazzo Ciano|Ciano, Galeazzo]]''' (minister spraw zagranicznych) – [[Włochy]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=8f0d246f1964a74eebac7dd6322be52f&IMGID=50044259 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[25 października]] [[1941]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=2a3097ed4d4e9ef6d7c5b60fdd490f15&IMGID=30028848 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[18 grudnia]] [[1942]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[Lajos Csatay von Csatai|Csatay von Csatai, Lajos (Ludwik)]]''' (generał, minister wojny) – [[Węgry]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=1e067559c794afb5b4f120c5d3f3b24d&IMGID=50042250 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[17 sierpnia]] [[1943]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''Erden, Ali Fuat''' (generał) – [[Turcja]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=4de707f68cf1ee2956bfdb6c8087abba&IMGID=50044249 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[28 października]] [[1941]] (w asyście gen. w st. sp. Erkilet, Hüseyin Hüsnü)| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[Raszid Ali Al-Gailani|Gailani, Raszid Ali Al-]]''' (były premier) – [[Irak]]
: {{cytuj stronę| url = http://www.audiovis.nac.gov.pl/obraz/28480/e4f25e3728ea2069b4ce5b92b540fe47/ | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[15 lipca]] [[1942]]| opublikowany = źródło: [[Narodowe Archiwum Cyfrowe]] | pracadata = | datajęzyk = pl|data językdostępu = pl20 września 2013}}
* '''[[Italo Gariboldi|Gariboldi, Italo]]''' (generał) – [[Włochy]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=9170ea05332a5e0fd2785ee029a15100&IMGID=50043424 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[7 maja]] [[1942]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[Rodolfo Graziani|Graziani, Rodolfo]]''' (marszałek) – [[Włochy]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=5814ef99120c46b45271ef9277e119e8&IMGID=50135666 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = październik [[1943]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[Miklós Horthy|Horthy, Miklós]]''' (admirał) – [[Węgry]]
: {{cytuj stronę| url = http://www.audiovis.nac.gov.pl/obraz/29753/43f63a17dd0ca1b4f3f0d8dd32f33c9d/ | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[8 września]] -– [[9 września]] [[1941]] (w asyście gen. Szambathely’ego)| opublikowany = źródło: [[Narodowe Archiwum Cyfrowe]] | pracadata = | datajęzyk = pl|data językdostępu = pl20 września 2013}}
* '''[[Gusztáv Jány|Jany, Vitéz Gusztáv]]''' (generał) – [[Węgry]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=8edf9e571387cb917dc255403a6636f0&IMGID=50043420 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[16 maja]] [[1942]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[Miklós Kállay|Kállay de Nagy-Kálló, Miklós]]''' (premier) – [[Węgry]]
: {{cytuj stronę| url = http://www.audiovis.nac.gov.pl/obraz/29763/0a272b4a6a133f5f0f6e30043ebbafed/ | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[6 czerwca]] [[1942]]| opublikowany = źródło: [[Narodowe Archiwum Cyfrowe]] | pracadata = | datajęzyk = pl|data językdostępu = pl20 września 2013}}
* '''Kazuyoshi, Banzai alias Ichiro''' (generał-porucznik, attaché wojskowy '40-43) – [[Japonia]]
: [[4 kwietnia]] [[1942]]
* '''[[Cyryl Koburg|Koburg, Cyryl]]''' (książę, następca tronu) – [[Bułgaria]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=e624e122d253eebe2ede3f7c1aa22c50&IMGID=50042066 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[18 października]] -– [[19 października]] [[1943]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[Slavko Kvaternik|Kvaternik, Slavko]]''' (fotozelny dowódca) – [[Chorwacja]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=801ccd8b1a0dd010fa51cecb00b18f89&IMGID=50035853 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[21 lipca]] [[1941]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[Pierre Laval|Laval, Pierre]]''' (premier rządu Vichy) – [[Francja]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=6cb454eec5e677b2bef9a9ea6b444b66&IMGID=30029167 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[19 grudnia]] [[1942]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[:bg:Константин Лукаш|Lukash, Konstantin/Константин Лукаш]]''' (generał, szef sztabu armii) – [[Bułgaria]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=84de09725cbc696a6e9c6593c7eea107&IMGID=50044208 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[8 grudnia]] [[1941]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[Fanni Luukkonen|Luukkonen Fanni]]''' (kobieta, pułkownik) – [[Finlandia]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=e3bdf1c4e00cee0e9426dbc72231db95&IMGID=30028908 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[26 maja]] [[1943]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[Carl Gustaf Mannerheim|Mannerheim, Carl Gustaf]]''' (feldmarszałek) – [[Finlandia]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=e5fa18d86e213922d2acaf2d0d440245&IMGID=50043591 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[27 czerwca]] -– [[28 czerwca]] [[1942]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[:es:José Finat y Escrivá de Romaní|Mayalde, Jose Finat y Escrivá de Romaní/José Finat y Escrivá de Romaní]]''' (Conde de Mayalde, ambasador w III Rzeszy) – [[Hiszpania]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=1cf394fb615f92a0f0bc44513a95399f&IMGID=50044341 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[11 września]] [[1941]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[:bg:Никола Михов|Michov, Nikoła Michaiłov/Никола Михайлов Михов]]''' (generał, minister wojny) – [[Bułgaria]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=b78187a8b0d86dce644f33479cd97905&IMGID=50043015 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[8 stycznia]] [[1943]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[Jose Ituarte Moscardo|Moscardó Ituarte, José]]''' (generał) – [[Włochy]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=c46659cbc6780437dd75024f2a9062d2&IMGID=50044210 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[7 grudnia]] [[1941]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[Benito Mussolini|Mussolini, Benito]]''' – [[Włochy]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=9d453a453a9f93dcfd7fc0f1b12d80f0&IMGID=50035813 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[25 sierpnia]] [[1941]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=bbf6906677d812f6cfb3900e39faaf78&IMGID=50044550 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[28 sierpnia]] [[1941]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=eb7fa7a021b7f711d58b9c315c052e82&IMGID=50139843 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[14 września]] -– [[19 września]] [[1943]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
: {{cytuj stronę| url = http://www.audiovis.nac.gov.pl/obraz/27901/7c2507686693e46450b68fbe1eb85301/| tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[20 lipca]] [[1944]]| opublikowany = źródło: [[Narodowe Archiwum Cyfrowe]] | pracadata = | datajęzyk = pl|data językdostępu = pl20 września 2013}}
* '''[[Milan Nedić|Nedić, Milan]]''' (generał, premier) – [[Serbia]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=4d9837a0df9676c43e732a40bfd0385d&IMGID=30029166 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[18 września]] [[1943]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[Harald Öhquist|Öhquist Harald]]''' (dowódca armii) – [[Finlandia]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&TABPREV=PREVIEW&SECTION=PREVRESULT&IMGID=50044988 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[30 lipca]] [[1941]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[:en:Hiroshi Ōshima|Ōshima, Hiroshi]]''' (generał, ambasador w III Rzeszy) – [[Japonia]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=0752e218d73a698d37e5a0b470a0d053&IMGID=50045134 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[15 lipca]] [[1941]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=4fd8bf85837ac9ec67b114a2db7b9285&IMGID=50042295 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = koniec lipca [[1943]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=d4e4522aabc20a45a84165b96481d7ec&IMGID=50041648 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[4 września]] [[1944]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* ''' [[Jozef Tiso|Tiso, Józef]]''' (ksiądz katolicki, premier) – [[Słowacja]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=edca05dc19fed72a19438f8f91d47919&IMGID=50044288 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[20 października]] [[1941]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''Tovar de Lemos, Pedro''' (Conde de Tovar, dyplomata) – [[Hiszpania]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=89de0c9661ab17d9af07d87cd54c99cb&IMGID=50044337 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[11 września]] [[1941]]| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
* '''[[:az:Cəmil Cahid bəy Toydəmir|Toydemir, Cemil Cahit]]''' -– (Azer, generał) – [[Turcja]]
: {{cytuj stronę| url = http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?WGSESSID=f6295700d800dc0bca80b142ac1f1831&UURL=50c89aa846f82e0d577e9bdeaefc7d29&IMGID=50042373 | tytuł = foto | data dostępu = 20 września 2013| autor = [[6 lipca]] [[1943]] (w asyście komitetu oficerów tureckich)| opublikowany = źródło: [[:en:Prussian Heritage Image Archive|Archiwum Fotograficzne Dziedzictwa Pruskiego]] | pracadata = | datajęzyk = de|data językdostępu = de20 września 2013}}
UWAGA: Linki; czerwone oczekują na polską wersję językową, różowe prowadzą do wersji obcych, czarne nie zostały jeszcze w Wiki napisane, choć istnieją w sieci.
== Koniec „Wilczego Szańca” – wysadzenie ==
[[Plik:Wolfsschanze, Gierloz, Poland 1.jpg|thumb|Masa ładunków wybuchowych użytych przez Niemców do zniszczenia schronów była olbrzymia. Na zdjęciu widać, że eksplozja podrzuciła kilkumetrowej grubości sufit ze zbrojonego betonu.]]
Wysadzenia obiektów na terenie Wilczego Szańca dokonali saperzy z Grupy Korpuśnej gen. Eduarda Hausera w nocy [[24 stycznia|24]]/[[25 stycznia]] [[1945]] po zajęciu przez [[Armia Czerwona|Armię Czerwoną]] w dniu [[24 stycznia]] [[1945]] pobliskiego Węgorzewa. Szacuje się, że na wysadzenie jednego schronu typu ciężkiego zużywano kilka ton [[trotyl]]u lub [[Kwas pikrynowy|melinitu]]. Według świadków fala uderzeniowa wybuchów spowodowała pękanie szyb w oknach domów odległego o 7 kilometrów Kętrzyna.
== Kwatera po wojnie ==
=== Rozminowanie ===
==== pierwsze ====
Zniszczoną kwaterę w dniu [[27 stycznia]] [[1945]] zajęły wojska 31 Armii gen. Piotra Szafranowa, a w dniu [[14 lutego]] [[1945]] przybył tu pełnomocnik [[NKWD]] przy 3 Froncie Białoruskim gen. [[Wiktor Abakumow]]. Po podejściu 31 Armii pod Szaniec do działania przystąpili saperzy sowieccy. Rozpoznali i rozminowali arterie komunikacyjne na obiekcie i pozostawili Wilczy Szaniec nierozminowanym. W trakcie rozminowania nie stwierdzono min wewnątrz obiektu. Cały teren ok. 15 km² ogrodzony był przebiegającym w dwóch rzędach wysokim płotem z drutu kolczastego, wzmocniony drucianymi zasiekami. Na płotach powieszone były miny sygnalizacyjne. Przestrzeń między płotami o szerokości średnio 150 m na prawie całym obwodzie była zaminowana minami przeciwpiechotnymi, na kierunkach dostępnych dla czołgów – minami przeciwpancernymi. Rozpoznano na terenie obiektu 9 rodzajów min, z czego tylko 4 należały do typowego uzbrojenia niemieckiego. Pozostałe to miny kombinowane. Przeważały miny typu „S”, Stockmine, Schutzmine, TMi-42 i RMi-43<ref name="Bar">{{Cytuj książkę | nazwisko = Barszczewski | imię = Zdzisław| tytuł = Przywrócone życiu. Rozminowanie ziem Polski | strony = 316-318316–318}}</ref>. Gęstość minowania była bardzo duża, praktycznie niemożliwe było pokonanie przez piechura pasa 100-130100–130 m, aby nie nastąpić na minę (do II wojny światowej nie było pola minowego o takiej gęstości<ref name="Bar" />). Miny ustawione były w systemie mieszanym. Zapora minowa składała się z [[mina (wojskowość)|min]] [[mina przeciwpiechotna|przeciwpiechotnych]] i [[mina przeciwpancerna|przeciwpancernych]]. Część min była nierozbrajalna, a miny w opakowaniu szklanym były niewykrywalne urządzeniami saperskimi. Z tego powodu rozminowywanie było bardzo niebezpieczne, podczas którego zdarzały się wypadki śmiertelne i poważne zranienia. Z tych względów do likwidacji pola minowego użyto materiałów wybuchowych. Nie znano skomplikowanego systemu minowania, miny zamaskowane były wysoką trawą, roślinnością i krzakami. Oprócz tego cały obwód obiektu broniony był bronią maszynową, umieszczoną w schronach żelbetowych i drewnianych, oraz ogniowymi środkami przeciwlotniczymi. Wokół kwatery, poza linią lasu, ustawione były 6-metrowe wieżyczki strażnicze, ukryte pod siatkami maskującymi. Pierwsze rozpoznanie i prace wstępne przy rozminowaniu byłej kwatery Hitlera rozpoczął [[46 Batalion Saperów (LWP)|46 batalion saperów]]<ref name="Bar" />. W lipcu 1945 na polecenie dowódcy 15 DPiech. gen. K. Kontryma, dowódca kompanii por. Zdzisław Gruszecki oraz chor. Łaszkiewicz z drużyną saperów dokonali rozpoznania zaminowania kwatery i rozpoznania pochówku jeńców francuskich w kwaterze (mogił jeńców nie stwierdzono). W 1945 r. nie przystąpiono jednak do rozminowania kwatery. Ważniejsze w tym czasie było sprawdzenie pól uprawnych i oczyszczanie zakładów przemysłowych. Rozminowania [[pole minowe|pola minowego]] (długości około 10 km, szerokości 80-10080–100 m) otaczającego kwaterę dokonali polscy [[wojska inżynieryjne|saperzy]]. W 1954 rozminowywaniem kierował przedwojenny [[oficer (wojsko)|oficer]], późniejszy [[pułkownik]] [[Edmund Józefowicz]] (1913–1997) z Mazurskiej Brygady Saperów, który był absolwentem Szkoły Podchorążych Inżynierii z 1937, uczestnikiem [[bitwa pod Kockiem (1939)|bitwy pod Kockiem]] i więźniem [[obóz koncentracyjny|obozu koncentracyjnego]] w [[Stutthof (KL)|Stutthofie]] (złapany po ucieczce z [[oflag]]u). Przy rozminowaniu ze zmiennym powodzeniem działały: 46 bsap z Olsztyna w 1946 i 1947 r. i po dwuletniej przerwie w latach 1950-19511950–1951, [[1 Batalion Saperów (LWP)|1 bsap]] 1 DP od strony północnej i [[4 Batalion Saperów (LWP)|4 bsap]] 3 DP od strony południowej oraz [[75 Batalion Saperów (LWP)|75 bsap]] z Giżycka, a także w 1952 i 1953 r. [[47 Batalion Saperów (LWP)|47 bsap]] z Gdańska.
==== drugie ====
Zasadniczego postępu prac przy rozminowaniu dokonała w 1952 r. [[2 Ciężka Brygada Saperów]] z Kazunia. Wysłana tam wiosną 1952 r. kompania saperów por. Widłaka miała za zadanie rozszyfrowanie systemu minowania. Dokonując rozminowania ręcznego odcinka ok. 100 m., por. Widłak rozszyfrował system minowania po zdjęciu 1100 min, w większości przeciwpiechotnych. Skierowana tam jesienią kompania zwiadu i 2 bsap brygady (128 saperów), dysponując tym schematem, zniszczyły przy pomocy prawie 13 ton materiałów wybuchowych 1740 min przeciwpancernych i przeciwtransportowych oraz 4226 min przeciwpiechotnych. Od 8 kwietnia do 4 lipca 1953 rozminowanie prowadził 2 batalion, od którego zadanie przejął 1 batalion, który prowadził prace do 30 września. Oczyszczane metodą wybuchową ziemie orne we wschodniej części obiektu przeorywano za pomocą traktora bez traktorzysty. 2 CBSap w 1953 r. zdjęła i zniszczyła 4727 min „S”, 2850 przeciwpiechotnych min kombinowanych o wadze 1 kg, 6255 min ppanc TMi-42, 6271 min przeciwtransportowych RMi-43, 1069 kombinowanych min ppanc o wadze 4 kg, 437 min przeciwpiechotnych typu „Glassmine” i 23 alarmy minowe. Razem wydobyto i zniszczono w 1953 r. 22832 miny. Ogółem 2 CBSap unieszkodliwiła ponad 30 tys. min<ref name="Bar" />. W trakcie prac zginęło w latach 1952-19531952–1953 dwóch saperów. 27 września 1953 r. dowódca brygady mjr Piotr Łozicki przekazał władzom miejscowym 48 ha gruntów ornych i 9 ha łąk na terenie byłego Wilczego Szańca.
W latach 1954–1955 na dokończenie rozminowania skierowano kompanię batalionu [[5 Brygada Saperów|5 BSap]] i dwa plutony szkolne pod dowództwem mjr. Gruka. Od 1 kwietnia do 10 maja saperzy 5 BSap zdjęli 18 tys. min<ref name="Bar" />. Saperzy Szkoły Podoficerskiej wnieśli w rozminowanie określony wkład. Dowódcami grup rozminowania byli ówcześni dowódcy Szkoły: w 1954 kpt. Władysław Zapłatyński, a w 1955 por. Cebo. Rozminowywano głównie tereny leśne wokół kwatery, zaminowane tzw. [[mina wyskakująca|minami skaczącymi]], które po zahaczeniu rozrywały się na wysokości około 1 metra i raziły żywe cele. Na powierzchnie wystawały (czasami) 3 druciki zapalnika (wąsy). Zadaniem saperów było ustalenie miejsca zakopania miny, odkrycie jej, przyłożenie kostki trotylu, podłączenie zapalnika elektrycznego i zdetonowanie. Z uwagi na niebezpieczeństwo min nie wolno było wydobywać. Zakaz ten nie zawsze był przestrzegany i doszło do jednego śmiertelnego wypadku. Po zakończeniu rozminowania część saperów odznaczona została [[Krzyż Zasługi|Krzyżami Zasługi]], inni awansowani na wyższy stopień wojskowy, a wszyscy otrzymali odznaki „Zasłużony Saper”.
=== Wypadki z udziałem ludności cywilnej ===
W okresie do zakończenia pierwszej akcji rozminowywania doszło do kilku nieszczęśliwych wypadków, związanych z mniej lub bardziej świadomym dostawaniem się na jej teren. Na przykład jedno z pierwszych i najtragiczniejsze tego rodzaju wydarzenie miało miejsce 13 października 1946 roku. Miejscowy osadnik – Józef Świdziński, wszedł na jej teren w poszukiwaniu zaginionych koni. Nastąpił na minę, która go ciężko poraniła. Zorganizowana przez rodzinę (2 osoby) wyprawa ratunkowa, z udziałem trzech członków miejscowej Milicji Obywatelskiej, zakończyła się tragicznie. Wszyscy zginęli od dalszych wybuchów min<ref>''Ilustrowany Kurier Polski'', 14 X 1946, nr 279, s. 2 (art. Śmierć milicjantów w kwaterze Hitlera).</ref>.
=== Muzeum „Wilczy Szaniec” ===
[[Plik:Wyzwolenie film 04.jpg|mały|prawo|W [[1968]] na Wilczy Szaniec był planem do filmu pt. [[Wyzwolenie (film)|„Wyzwolenie”]], w reżyserii Jurija Ozierowa, sceny zamachu na Hitlera. Na zdjęciu asystent reżysera rozmawia z aktorem [[Fritz Diez|Fritzem Diezem]] (rola Adolfa Hitlera), obok Fritza Dieza stoi Marian Proszyk (adiutant, oficer Wehrmachtu)]]
Wilczy Szaniec udostępniony został do zwiedzania w [[1959]], chociaż jeszcze przed zakończeniem rozminowania kwaterę nieoficjalnie zwiedzały różne osobistości, np. w [[1947]] kardynał [[August Hlond]]. Rocznie zwiedzany jest przez 180-200180–200 tys. turystów.
20 lipca [[1992]], w rocznicę zamachu na Hitlera, uroczyście odsłonięto tablicę pamiątkową ku czci [[Claus Schenk Graf von Stauffenberg|Clausa von Stauffenberga]]. Tablica powstała z inicjatywy Ambasadora Republiki Federalnej Niemiec, dr. Franza Bertelego. W uroczystości odsłonięcia tablicy uczestniczyło trzech synów Stauffenberga.
Nieco później, 17 października [[2003]], w Wilczym Szańcu odsłonięto tablicę upamiętniającą saperów, którzy zginęli w czasie rozminowywania kwatery. Przy tablicy ustawiono atrapy min betonowych na wzór oryginału z Muzeum w [[Owczarnia (powiat kętrzyński)|Owczarni]].
== Zobacz też ==
* [[Zamach 20 lipca]]
* [[Kętrzyn]]
== Przypisy ==
{{Przypisy}}
== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę | nazwisko= Szynkowski | imię=Jerzy | nazwisko2= Szynkowska-Koziak | imię2=Dorota | nazwisko3= Koziak | imię3=Mariusz | tytuł= Wilczy Szaniec: była wojenna kwatera Hitlera. : informacjeInformacje ogólne, trasa zwiedzania, zamach na Hitlera | data=2002 | wydawca=Kengraf | miejsce=Kętrzyn | isbn=83-87349-95-X | strony=}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko= Puciato | imię=Czesław | nazwisko2= Rużewicz | imię2=Wojciech | tytuł= Wilczy Szaniec, Twierdza Boyen i okolice oraz inne kwatery Hitlera w Europie | data=1998 | wydawca= | miejsce=Kętrzyn | isbn=83-907664-6-9 | strony=}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko=Zduniak | imię=Jan |tytuł= Wilczy Szaniec i inne kwatery wojenne Hitlera |data=1997 autor|wydawca=Energopol-Trade-Poligrafia |miejsce=Olsztyn tytuł|isbn=8390514125 |strony=}}
Wilczy Szaniec i inne kwatery wojenne Hitlera | data=1997 | wydawca=Energopol-Trade-Poligrafia | miejsce=Olsztyn | isbn=8390514125 | strony=}}
* [[Gerard Skok|Jerzy Jantar]], ''Wilczy Szaniec. Dawna kwatera Hitlera'', [[Wydawnictwo Pojezierze]], Olsztyn 1963
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Barszczewski | imię = Zdzisław| tytuł = Przywrócone życiu. Rozminowanie ziem Polski | data =1998 | wydawca = | miejsce =Dom Wydawniczy Bellona | isbn = 83-11-08751-2 | strony =}}
* S. Siemiński, Wilczy Szaniec. Przewodnik. wyd. Spółdzielnia Pracy „Poligrafika” Kętrzyn 1993
* Agnieszka Fedczak, Jan Zduniak, Wilczy Szaniec, przewodnik po byłej kwaterze Hitlera. wyd. Kengraf Kętrzyn 2004
== Linki zewnętrzne ==
{{wikisłownik|Wilczy Szaniec}}
* {{cytuj stronę| url = http://nasze-mazury.com.pl/wilczy-szaniec-kwatera-glowna-hitlera-wolfschanze-gierloz/| tytuł = Wilczy Szaniec| data dostępu = 11 czerwca 2012| autor = Portal:Nasze-Mazury.com.pl | opublikowany = |data praca= |język = | data dostępu = |11 językczerwca =2012}}
* {{cytuj stronę| url = http://mazury.info.pl/gierloz/| tytuł = Wilczy Szaniec – Gierłoż k. Kętrzyna| data dostępu = 25 grudnia 2009| autor = Portal:mazury.info.pl | opublikowany = |data praca= |język = | data dostępu = |25 językgrudnia =2009}}
* {{cytuj stronę| url = https://atrakcje.mazury.pl/miejsce/wilczy-szaniec/| tytuł = Wilczy Szaniec| autor = Portal: atrakcje.mazury.pl| opublikowany =Atrakcje Mazury }}
* {{cytuj stronę| url = http://www.wilczyszaniec.olsztyn.lasy.gov.pl/| tytuł = Oficjalna Strona Obiektu | autor = Wilczy Szaniec| data = | data dostępuopublikowany = 25 grudnia 2009| pracajęzyk = |data opublikowanydostępu = |25 językgrudnia =2009}}
* Strona informacyjna: [http://www.wilczyszaniec.info/ Wilczy Szaniec]
{{Kontrola autorytatywna}}
[[Kategoria:Budowle obronne w Polsce]]
[[Kategoria:Fortyfikacje niemieckie 1918–1945]]
| 