Wikipedia

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja nieprzejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
USUWANIE SZKODLIWYCH TREŚCI
Wycofano ostatnie 2 zmiany treści (wprowadzone przez 153.19.169.18) i przywrócono wersję 56459970 autorstwa 85.193.218.76
Linia 1:
{{Państwo infobox
== Szkoła na podlasiu ==
|nazwa_oryginalna = Союз Советских Социалистических Республик<br />Sojuz&nbsp;Sowietskich&nbsp;Socyalisticzeskich&nbsp;Riespublik
|nazwa_polska = Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich
|p1 = Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka
|p1_flaga = Flag of Russian SFSR (1918-1937).svg
|p2 = Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka
|p2_flaga = Flag of the Ukrainian SSR (1919-1929).svg
|p3 = Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka
|p3_flaga = Flag of the Byelorussian SSR (1919).svg
|p4 = Zakaukaska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka
|p4_flaga = Flag of Transcaucasian SFSR.svg
|p5 =
|p5_flaga =
|lata_istnienia = 1922-1991
|n1 = Rosja
|n1_flaga = Flag of Russia (1991-1993).svg
|n2 = Ukraina
|n2_flaga = Flag of Ukraine.svg
|n3 = Białoruś
|n3_flaga = Flag of Belarus (1918, 1991-1995).svg
|n4 = Gruzja
|n4_flaga = Flag of Georgia (1990-2004).svg
|n5 = WNP
|n5_flaga = Flag of the CIS.svg
|flaga_obraz = Flag of the Soviet Union.svg
|godło_obraz = State Emblem of the Soviet Union.svg
|nazwa_dopełniacz = Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich
|dewiza = Пролетарии всех стран, соединяйтесь!<br />trb. Proletarii&nbsp;wsiech&nbsp;stran,&nbsp;sojediniajtiesʹ!
|dewiza_język = [[język rosyjski|ros.]]
|dewiza_polski = [[Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!]]
|lokalizacja_obraz = Union of Soviet Socialist Republics (orthographic projection).svg
|lokalizacja_współrzędne =
|konstytucja = [[Konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich]]
|państwo =
|język_urzędowy = [[język rosyjski|rosyjski]] (język ogólnozwiązkowy)<br />lokalnie:<br />[[język ukraiński|ukraiński]]<br />[[język białoruski|białoruski]]<br />[[język litewski|litewski]]<br />[[język łotewski|łotewski]]<br />[[język estoński|estoński]]<br />[[język mołdawski|mołdawski]]<br />[[język kazachski|kazachski]]<br />[[język ormiański|ormiański]]<br />[[język gruziński|gruziński]]<br />[[język azerski|azerski]]<br />[[język turkmeński|turkmeński]]<br />[[język kirgiski|kirgiski]]<br />[[język tadżycki|tadżycki]]<br />[[język uzbecki|uzbecki]]
|język_używany =
|stolica = [[Moskwa]]
|ustrój_polityczny = [[dyktatura proletariatu#Praktyka|dyktatura proletariatu]] określająca się jako tzw. „[[demokracja ludowa]]” i „[[realny socjalizm]]”
|typ_państwa =
[[dyktatura]] [[System jednopartyjny|monopartyjna]] określająca się jako [[demokracja ludowa|socjalistyczna]] [[republika federalna]]
|głowa_państwa = [[Prezydent Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich|prezydent]] [[Michaił Gorbaczow]]
|głowa_państwa_opis =
|status_terytorium =
|zależne_od =
|głowa_terytorium =
|głowa_terytorium_opis =
|w_imieniu_tekst = Ostatni zastępca głowy państwa
|w_imieniu_urząd = [[Prezydent Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich|wiceprezydent]]
|w_imieniu = [[Giennadij Janajew]]
|szef_rządu = [[Premierzy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich|premier]] [[Iwan Siłajew]]
|szef_rządu_opis =
|w_imieniu_tekst2 =
|w_imieniu_urząd2 =
|w_imieniu2 =
|powierzchnia = 22 402 200
|powierzchnia_wód =
|powierzchnia_miejsce =
|ludność = 293 047 571
|gęstość = 13,08
|ludność_rok = 1991
|pkb_rok = 1980
|pkb_osoba = 4550 [[dolar amerykański|USD]]
|narodowości =
|ludność_miejsce =
|utworzenie_sposób = Traktat o powstaniu ZSRR
|od_kogo =
|utworzenie_data = 30 grudnia 1922
|likwidacja_sposób = Deklaracja Rady Najwyższej ZSRR o rozwiązaniu ZSRR
|przez_kogo = [[Rada Najwyższa ZSRR]]
|likwidacja_data = 26 grudnia 1991<ref name=ok>[[:s:ru:Декларация Совета Республик ВС СССР от 26.12.1991 № 142-Н|Deklaracja № 142-Н Rady Najwyższej ZSRR z 26 grudnia 1991, formalnie rozwiązująca ZSRR jako państwo i podmiot prawa międzynarodowego.]]</ref>
|religia_dominująca = [[ateizm państwowy]]
|waluta_nazwa = [[rubel radziecki]]
|waluta_symbol = SUR
|UTC = +2 ([[Mińsk]])<br />do +13 ([[Kamczatka]])
|hymn = <center>[[Plik:Gimn Sovetskogo Soyuza (1977 Vocal).oga]]</center>[[Hymn Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich|Государственный гимн СССР]]</center><br />trb. Gosudarstwennyj gimn SSSR
|hymn_nazwa_polska = Hymn państwowy ZSRR
|kod_ISO =
|domena = [[.su]]
|kod_samochodowy = SU
|numer_kierunkowy =
|terytoria_autonomiczne =
|terytoria_zależne =
|mapa_obraz = ZSRR 1989.png
|uwagi =
|commons = Category:Soviet Union
|quote = Związek Radziecki
|wikinews = Kategoria:ZSRR
|wikisłownik = Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich
}}
'''Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich''' (in. '''Związek Radziecki''', '''Związek Sowiecki,''' '''Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich'''<ref>Por. np.{{Cytuj |tytuł = 95 lat temu powstał ZSRS |czasopismo = gosc.pl |data = 2017-12-30 |data dostępu = 2018-05-11 |url = http://gosc.pl/doc/4402862.95-lat-temu-powstal-ZSRS}}</ref><ref name="dz2">[https://dzieje.pl/aktualnosci/95-lat-temu-powstal-zwiazek-socjalistycznych-republik-sowieckich ''95 lat temu powstał ZSRS - totalitarne państwo komunistyczne'']</ref><ref>[http://www.dig.pl/index.php?s=karta&id=1096 Jakub Kalinowski, ''Praktyka władz Polski i ZSRS w postępowaniu z archiwaliami Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939–1963'', Warszawa 2014, ISBN 978-83-7181-843-1]</ref><ref>{{Cytuj |autor = [[Paweł Wieczorkiewicz|Paweł Wieczorkiewicz (autor)]]; |tytuł = Sowiety. Historia ZSRS |data = 2017 |isbn = 978-83-7565-533-9 |inni = Małgorzata Pilecka (redakcja) |miejsce = Łomianki |wydawca = Wydawnictwo LTW |oclc = 1010869101}}</ref>, skr. '''ZSRR''', '''ZSRS''', [[Język rosyjski|ros.]] Советский Союз, Союз Советских Социалистических Республик, СССР; ''Sowietskij Sojuz'', ''Sojuz Sowietskich Socyalisticzeskich Riespublik'', ''SSSR'') – historyczne państwo w [[Europa|Europie]] środkowej, północnej i wschodniej oraz [[Azja|Azji]] zachodniej, północnej i środkowej ze stolicą w [[Moskwa|Moskwie]]. Państwo to miało powierzchnię 22 mln km² od [[Morze Bałtyckie|Morza Bałtyckiego]] i [[Morze Czarne|Czarnego]] do [[Ocean Spokojny|Pacyfiku]]. Jego ustrój polityczny i gospodarczy był opisywany przez różne stronnictwa i w różnych okresach m.in. jako [[Socjalizm|socjalistyczne]], [[Leninizm|komunistyczne]], i/lub [[Totalitaryzm|totalitarne]]{{r|dz2}}.
 
Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich został utworzony 30 grudnia 1922 na mocy [[Traktat założycielski ZSRR|traktatu założycielskiego ZSRR]] zawartego przez rządzone wspólnie przez [[Bolszewicy|bolszewików]], lecz formalnie niepodległe: [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjską FSRR]], [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukraińską SRR]], [[Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka|Białoruską SRR]] i [[Zakaukaska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Zakaukaską FSRR]]<ref name="PWN">{{Cytuj stronę | url = http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Zwiazek-Socjalistycznych-Republik-Radzieckich;4002438.html | tytuł = Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich | praca = Encyklopedia | opublikowany = PWN | data dostępu = 2015-07-02}}</ref>. Spośród 18 republik związkowych wchodzących w różnych okresach w skład ZSRR jedynie Białoruska SRR i Ukraińska SRR posiadały (obok samego ZSRR) podmiotowość międzynarodową i były założycielami [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|Organizacji Narodów Zjednoczonych]], a także członkami większości [[Organizacje wyspecjalizowane ONZ|organizacji wyspecjalizowanych ONZ]]<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Osmańczyk|imię=Edmund Jan|autor link=Edmund Osmańczyk|tytuł=Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych|rok=1982|wydawca=Wiedza Powszechna|miejsce=Warszawa|strony=64, 94, 554|isbn=83-214-0092-2}}</ref>. Rosyjska FSRR&nbsp;odgrywała rolę dominującą w przeciągu sześćdziesięciodziewięcioletniej historii ZSRR. W Rosyjskiej Federacyjnej SRR, jako największej republice związkowej, żyła ponad połowa populacji ZSRR.
 
ZSRR przestał istnieć w wyniku zawarcia&nbsp;[[Porozumienie białowieskie|porozumienia białowieskiego]]&nbsp;(8 XII 1991) i deklaracji o rozwiązaniu ZSRR przyjętej w Moskwie przez Radę Republik Najwyższej Rady ZSRR (26 XII 1991){{r|ok}}<sup>[[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka#cite note-3|[3]]]</sup>. Dawne związkowe republiki radzieckie zaczęły tworzyć samodzielne państwa. Na mocy dwóch traktatów z&nbsp;[[Ałmaty]]&nbsp;(21 XII 1991) [[Rosja|Rosji]] przysługuje stałe miejsce ZSRR w [[Rada Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych|Radzie Bezpieczeństwa]]&nbsp;[[Organizacja Narodów Zjednoczonych|ONZ]]&nbsp;i wszystkich innych organizacjach międzynarodowych<sup>[[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka#cite note-5|[5]]]</sup>. Jednocześnie jako sukcesora ZSRR i jego międzynarodowych zobowiązań wyznaczono&nbsp;[[Wspólnota Niepodległych Państw|Wspólnotę Niepodległych Państw]]{{r|ok}}<sup>[[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka#cite note-6|[6]]][[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka#cite note-7|[7]]][[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka#cite note-8|[8]]][[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka#cite note-9|[9]]][[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka#cite note-10|[10]]]</sup>. Część byłych republik radzieckich kontynuuje współpracę w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw, [[Euroazjatycka Unia Gospodarcza|Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej]] i innych organizacji.
 
== Geografia ==
W okresie od powstania (1922) do wybuchu [[II wojna światowa|II wojny światowej]] (1939) ZSRR graniczył z [[Finlandia|Finlandią]], [[Estonia|Estonią]], [[Łotwa|Łotwą]], [[II Rzeczpospolita|Polską]] i [[Królestwo Rumunii|Rumunią]] w [[Europa|Europie]]; [[Turcja|Turcją]], [[Iran]]em, [[Afganistan]]em, [[Republika Chińska|Chinami]] i [[Japonia|Japonią]] w [[Azja|Azji]]. [[Mongolska Republika Ludowa]] i [[Tuwińska Republika Ludowa]] były [[państwo marionetkowe|marionetkowymi państwami]] [[Strefa buforowa|buforowymi]] ZSRR w Azji. Po zakończeniu II wojny światowej ZSRR miał prawie 20 tys. kilometrów długości granicy lądowej z dwunastoma krajami: [[Norwegia|Norwegią]], Finlandią, [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|Polską]], [[Czechosłowacja|Czechosłowacją]], [[Węgierska Republika Ludowa (1949–1989)|Węgrami]], [[Rumunia w epoce komunizmu|Rumunią]], Turcją, Iranem, Afganistanem, [[Chińska Republika Ludowa|Chinami]], Mongolią, [[Korea Północna|Koreą Północną]] i Japonią<ref>[http://www.history-world.org/union_of_soviet_socialist_republ.htm World History Center].</ref>.
 
=== Maksima geograficzne ===
* Najwyższy punkt – [[Szczyt Ismaila Samaniego|Pik Komunizmu]] 7495 m n.p.m.
* Najniższy punkt – [[Karakija|Kotlina Karagije]] 132 m p.p.m.
* Główne rzeki – [[Ob]]-[[Irtysz]], [[Amur (rzeka)|Amur]], [[Lena (rzeka)|Lena]], [[Jenisej]], [[Wołga]]
* Największe jeziora – [[Morze Kaspijskie]], [[Jezioro Aralskie|Morze Aralskie]], [[Bajkał]], [[Bałchasz (jezioro)|Bałchasz]], [[Ładoga]], [[Onega (jezioro)|Onega]]
 
== Podział administracyjny ==
W dniu swojego rozpadu ZSRR dzielił się na:
* 15 republik związkowych
* 20 republik autonomicznych
* 8 obwodów autonomicznych
* 10 okręgów autonomicznych
* 6 krajów
* 121 obwodów
 
{|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background:#f0f0f0; border: 1px 0 solid; border-collapse:collapse; text-align:right;" class="sortable"
|+Podział administracyjny ZSRR
|-style="background:#d0d0d0"
!align=center|Republika
![[powierzchnia]],<br />tys. km²
![[Liczba ludności|ludność]],<br />tys. (1966)
![[Liczba ludności|ludność]],<br />tys. (1989)
!Liczba<br />[[miasto|miast]]
!Liczba<br />osiedli typu miejskiego
![[Stolica]]
|-
!align=left|[[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjska FSRR]]
|17075,4||126561||147386||932||1786||[[Moskwa]]
|-
!align=left|[[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukraińska SRR]]
|601,0||45516||51704||370||829||[[Kijów]]
|-
!align=left|[[Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka|Białoruska SRR]]
|207,6||8633||10200||74||126||[[Mińsk]]
|-
!align=left|[[Uzbecka Socjalistyczna Republika Radziecka|Uzbecka SRR]]
|449,6||10581||19906||37||78||[[Taszkent|Taszkient]]
|-
!align=left|[[Kazachska Socjalistyczna Republika Radziecka|Kazachska SRR]]
|2715,1||12129||16538||62||165||[[Ałmaty|Ałma-Ata]]
|-
!align=left|[[Gruzińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Gruzińska SRR]]
|69,7||4548||5449||45||54||[[Tbilisi]]
|-
!align=left|[[Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka|Azerbejdżańska SRR]]
|86,6||4660||7029||45||116||[[Baku]]
|-
!align=left|[[Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka|Litewska SRR]]
|65,2||2986||3690||91||23||[[Wilno]]
|-
!align=left|[[Mołdawska Socjalistyczna Republika Radziecka|Mołdawska SRR]]
|33,7||3368||4341||20||29||[[Kiszyniów]]
|-
!align=left|[[Łotewska Socjalistyczna Republika Radziecka|Łotewska SRR]]
|63,7||2262||2681||54||35||[[Ryga]]
|-
!align=left|[[Kirgiska Socjalistyczna Republika Radziecka|Kirgiska SRR]]
|198,5||2652||4291||15||32||[[Biszkek|Frunze]]
|-
!align=left|[[Tadżycka Socjalistyczna Republika Radziecka|Tadżycka SRR]]
|143,1||2579||5112||17||30||[[Duszanbe]]
|-
!align=left|[[Armeńska Socjalistyczna Republika Radziecka|Armeńska SRR]]
|29,8||2194||3283||23||27||[[Erywań]]
|-
!align=left|[[Turkmeńska Socjalistyczna Republika Radziecka|Turkmeńska SRR]]
|488,1||1914||3534||14||64||[[Aszchabad]]
|-
!align=left|[[Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka|Estońska SRR]]
|45,1||1285||1573||33||24||[[Tallinn]]
|-class="sortbottom"
!align=center|ZSRR
!22402,2||231868||286717||1832||3418||[[Moskwa]]
|}
 
=== Największe miasta ZSRR ===
{| class="wikitable"
! miasto !! liczba ludności,<br />mln<ref>Stan na rok 1990.</ref> !! [[Republika federalna|republika związkowa]]
|-
| [[Moskwa]]
 
|align=right| 11,613&nbsp;&nbsp; || {{flaga|Rosja|FSRR}} [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjska FSRR]]
|-
| [[Petersburg|Leningrad]]
|align=right| 4,953&nbsp;&nbsp; || {{flaga|Rosja|FSRR}} [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjska FSRR]]
|-
| [[Kijów]]
 
|align=right| 2,814&nbsp;&nbsp; || {{flaga|Ukraina|SRR}} [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukraińska SRR]]
|-
| [[Taszkent]]
 
|align=right| 2,100&nbsp;&nbsp; || {{flaga|Uzbekistan|SRR}} [[Uzbecka Socjalistyczna Republika Radziecka|Uzbecka SRR]]
|-
| [[Baku]]
 
|align=right| 1,700&nbsp;&nbsp; || {{flaga|Azerbejdżan|SRR}} [[Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka|Azerbejdżańska SRR]]
|-
| [[Charków]]
 
|align=right| 1,434&nbsp;&nbsp; || {{flaga|Ukraina|SRR}} [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukraińska SRR]]
|-
| [[Mińsk]]
 
|align=right| 1,500&nbsp;&nbsp; || {{flaga|Białoruś|SRR}} [[Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka|Białoruska SRR]]
|-
| [[Niżny Nowogród|Gorki]]
 
|align=right| 1,400&nbsp;&nbsp; || {{flaga|Rosja|FSRR}} [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjska FSRR]]
|-
| [[Nowosybirsk]]
 
|align=right| 1,400&nbsp;&nbsp; || {{flaga|Rosja|FSRR}} [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjska FSRR]]
|-
| [[Jekaterynburg|Swierdłowsk]]
 
|align=right| 1,300&nbsp;&nbsp; || {{flaga|Rosja|FSRR}} [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjska FSRR]]
|-
| [[Samara|Kujbyszew]]
 
|align=right| 1,267&nbsp;&nbsp; || {{flaga|Rosja|FSRR}} [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjska FSRR]]
|-
| [[Tbilisi]]
 
|align=right| 1,200&nbsp;&nbsp; || {{flaga|Gruzja|SRR}} [[Gruzińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Gruzińska SRR]]
|-
| [[Erywań]]
 
|align=right| 1,148&nbsp;&nbsp; || {{flaga|Armenia|SRR}} [[Armeńska Socjalistyczna Republika Radziecka|Armeńska SRR]]
|-
| [[Kazań]]
 
|align=right| 1,100&nbsp;&nbsp; || {{flaga|Rosja|FSRR}} [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjska FSRR]]
|}
{{clear}}
 
{{Komunizm}}
 
== Związek Radziecki a Związek Sowiecki ==
{{wikisłownik|radziecki}}
Ponieważ w oryginalnej nazwie państwa występuje przymiotnik советский (sowietskij) o wyżej wymienionym znaczeniu, w języku polskim powstał problem oddania znaczenia tej nazwy. Dla oficjalnej nazwy państwa początkowo stosowano formę ''Związek Socjalistycznych Republik Rad'' lub skrót Z.S.R.R.<ref>Przykład [http://maps.mapywig.org/m/WIG_maps/series/025K/P37-S44-A_JODCZYCE_1938.jpg szczegółowej mapy Polski z 1938 r.], nakładem Wojskowego Instytutu Geograficznego.</ref> (bez tworzenia przymiotnika), natomiast w przypadku potrzeby użycia przymiotnika pospolitego stosowano formę ''sowiecki''. W okresie [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|komunizmu w Polsce]] zaczęto posługiwać się przymiotnikiem ''radziecki'', który w [[język polski|polszczyźnie]] funkcjonował w innym znaczeniu od [[Język staropolski|okresu staropolskiego]] (został on po raz pierwszy odnotowany ok. 1455-1460 roku w znaczeniu „związany z funkcją radcy miejskiego”<ref>Staropolskie tłumaczenie [[Ortyle magdeburskie|ortyli magdeburskich]]; zob. {{Cytuj książkę | tytuł = Słownik staropolski | inni = Red. Stanisław Urbańczyk | wydawca = Zakład Narodowy im. Ossolińskich | miejsce = Wrocław | data = 1953-2002 | strony = 430 | tom = VII}}</ref>), przy czym forma ''sowiecki'' była tępiona przez komunistyczną [[cenzura|cenzurę]] ([[Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk]]), natomiast używana powszechnie w wydawnictwach emigracyjnych i [[Wydawnictwo podziemne|podziemnych]]. Ograniczenia cenzuralne zniesiono z likwidacją cenzury w Polsce w 1990. Współcześnie stosowane są obie formy – uważane za poprawne i [[synonim]]iczne, aczkolwiek zgodnie z opinią niektórych językoznawców, forma ''sowiecki'' ma konotację negatywną<ref>{{cytuj stronę| url = http://poradnia.pwn.pl/lista.php?szukaj=radziecki&kat=18 | tytuł = Opinia Mirosława Bańko na temat przymiotnika ''„sowiecki”'' w internetowej poradni językowej Wydawnictwa Naukowego PWN | język = pl| data dostępu = 2010-03-10|archiwum=http://web.archive.org/web/20110907170638/https://poradnia.pwn.pl/lista.php?szukaj=radziecki&kat=18}}</ref>.
 
Argumentem językowym na rzecz użycia w języku polskim słowa ''sowiecki'', również w nazwie państwa, jest fakt występowania tego zapożyczenia (od rosyjskiego przymiotnika ''советский'' lub rzeczownika ''совет'') w wielu językach (np. niem. ''[[wikt:Sowjetunion|Sowjetunion]]'', ang. ''[[wikt:Soviet Union|Soviet Union]]'', fr. ''[[wikt:Union soviétique|Union soviétique]]'', czes. ''Sovětský Svaz''). Z kolei przytoczone zapożyczenia, będące [[rusycyzm]]ami, są wskazywane jako niepożądane przejawy zastępowania słów rodzimych wyrazami obcymi. Ponadto można wskazać inny przypadek, gdy stosuje się powszechnie nazwę rodzimą, mianowicie w [[język ukraiński|języku ukraińskim]] w odniesieniu do ZSRR stosuje się określenie ''radianśkyj'' ([[wikt:Радянський Союз|радянський]]). Podobnie jak w polszczyźnie, w języku ukraińskim funkcjonują również przymiotniki ''sowitśkyj'' (совітський) i ''sowiećkyj'' (совєцький)<ref>[http://slovopedia.org.ua/41/53408/272156.html „радянський”], ''Словопедія: Словник синонімів''.</ref>. Są to rusycyzmy uznawane za nacechowane pejoratywnie<ref>[http://ukrainian_explanatory.academic.ru/167638/%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%96%D1%82%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D0%B9 „совітський”], ''Український тлумачний словник''.</ref> i pokazujące dystans mówiącego<ref>Дротенко, Валерій. 2013. „Примітки перекладача: [http://www.ukrainereforms.info/?p=528 «Совєцький», а не «Радянський» Союз]”, w: Anders Åslund, [2009] 2013, ''Як Україна перетворилася на країну з ринковою економікою та демократією'' (tytuł oryg. ''How Ukraine became a market economy and democracy'').</ref>.
 
Słowa ''sowiecki'' używano w aktach urzędowych ogłaszanych w oficjalnych publikatorach przed II wojną światową (np. ''Związek Socjalistycznych Sowieckich Republik'' w Dz. U. z 1930 r., Nr 68, poz. 538; ''Związek Sowieckich Socjalistycznych Republik Rad'' w Dz. U. z 1933 r., Nr 17, poz. 115). Obecnie polski [[Władza ustawodawcza|ustawodawca]] konsekwentnie używa w ogłaszanych aktach normatywnych formy ''Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich'' jako nazwy byłego państwa<ref>Dz. U. z 1996 r., Nr 87, poz. 395, Nr 90, poz. 505; z 1999 109 r., poz. 1235, Nr 111, poz. 1300; z 2009 r. Nr 219, poz 1709; z 2011 r. Nr 72, poz. 380.</ref>. W języku urzędowym dopuszcza się użycie innej nazwy wyłącznie na zasadzie [[cytat]]u wcześniejszego aktu urzędowego, w którym użyto nazwy poprzedniej<ref>Np. ''Związek Sowiecki'' występuje w uzasadnieniu odznaczenia wojskowego opisanego jako ''Krzyż Kampanii Wrześniowej 1939 r.'', ustanowiony dekretem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na Obczyźnie z dnia 1 września 1984 r. dla upamiętnienia walk stoczonych w obronie całości i niepodległości Rzeczypospolitej podczas kampanii wojennej z Niemcami i Związkiem Sowieckim we wrześniu i październiku 1939 r. i nadawany żołnierzom Wojska Polskiego, a także innym osobom, które brały udział w walkach na lądzie, morzu i w powietrzu, oraz tym, którzy wspomagali walczących, Dz. U. z 1992 r., Nr 90, poz. 451 ze zm.</ref><ref>Fraza ''Związek Sowiecki'' występuje w opisie kryteriów przyznawania [[Krzyż Wschodni|Krzyża Wschodniego]], ustanowionego w 2016 r. ({{Dziennik Ustaw|2017|8}}).</ref>.
 
== Historia ==
{{Historia Rosji}}
[[Plik:19191107-lenin second anniversary october revolution moscow.jpg|thumb|[[Włodzimierz Lenin]], [[Lew Trocki]] i [[Lew Kamieniew]]]]
=== Utworzenie ZSRR ===
Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich został utworzony 30 grudnia 1922 roku. Największym członem państwowym, który wszedł w skład ZSRR, była powstała w wyniku [[rewolucja październikowa|rewolucji październikowej]] [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjska FSRR]]. Kolejnymi państwami, które weszły w skład państwa związkowego, były rządzone przez [[bolszewicy|bolszewików]] republiki narodowe: [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukraińska SRR]], [[Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka|Białoruska SRR]] i [[Zakaukaska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Zakaukaska FSRR]]. Utworzenie ZSRR poprzedziły sukcesy bolszewików w [[wojna domowa w Rosji|wojnie domowej w Rosji]]<ref>[[Richard Pipes]], Rosja bolszewików, [[Warszawa]] 2005, s. 399-405.</ref>, nieudana próba poszerzenia rewolucji na Zachód (klęska w [[wojna polsko-bolszewicka|wojnie z Polską]]) i stabilizacja gospodarcza Rosyjskiej FSRR. Doszło do niej poprzez zarzucenie doktryny [[Komunizm wojenny|komunizmu wojennego]], wprowadzenie [[Nowa Polityka Ekonomiczna|Nowej Polityki Ekonomicznej]] i uznanie ograniczonego sektora prywatnego za legalny<sup>[[Komunizm wojenny#cite note-17|[17]]]</sup>. Od początku istnienia ZSRR jednopartyjną władzę w państwie objęła [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików)]]. Partia ta wpłynęła na powstanie odrębnej ideologii [[komunizm]]u przez utworzenie w 1919 roku [[Międzynarodówka Komunistyczna|Międzynarodówki Komunistycznej]]<ref>Paweł Chmielewski, Marian Wilk: ''Zarys dziejów'' ZSRR, s. 64-67.</ref>.
 
Lenin wymógł przekształcenie czterech republik radzieckich (Ukrainy, Białorusi, Rosji i Zakaukazia) w konfederację, występując przeciwko planowi [[Józef Stalin|Stalina]] włączenia pozostałych republik do Rosyjskiej FSRR jako republik autonomicznych{{Fakt|data=2016-09}}. Od Rosyjskiej FSRR bolszewicy zaczęli odłączać coraz większe obszary zamieszkiwane w różnej mierze przez inne narodowości niż rosyjska, przekształcając je w nowe radzieckie republiki związkowe. W maju 1923 roku CKW&nbsp;[[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|RFSRR]]&nbsp;zdecydował się na oderwanie od Rosji i przekazanie Białoruskiej SRR&nbsp;większej części [[Gubernia witebska|guberni witebskiej]],&nbsp;[[Gubernia mohylewska|mohylewskiej]]&nbsp;i&nbsp;niewielką część guberni [[Gubernia smoleńska|smoleńskiej]]. W roku [[1926]]&nbsp;przekazano Białorusi powiaty&nbsp;[[Powiat homelski|homelski]]&nbsp;i [[Powiat rzeczycki|rzeczycki]]. W 1924 roku została zlikwidowana [[Turkiestańska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka|Turkiestańska ASRR]] pozostająca do tej pory w składzie Rosyjskiej FSRR. Na jej miejsce powstały: [[Turkmeńska Socjalistyczna Republika Radziecka|Turkmeńska SRR]], [[Uzbecka Socjalistyczna Republika Radziecka|Uzbecka SRR]] i [[Tadżycka Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka|Tadżycka ASRR]] (od 1929 roku [[Tadżycka Socjalistyczna Republika Radziecka|Tadżycka SRR]]). Z byłej Turkiestańskiej ASRR w składzie Rosyjskiej FSRR pozostawały wyłącznie [[Kara-Kirgiski Obwód Autonomiczny|Kara-Kirgiski OA]] i [[Karakałpacki Obwód Autonomiczny|Karakałpacki OA]]<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Kassymova|imię=Didar|tytuł=Historical Dictionary of Kazakhstan|rok=2012|wydawca=The Scarecrow Press, Inc.|miejsce=Lanham|imię2=Zhanat|imię3=Ustina|nazwisko2=Kundakbayeva|nazwisko3=Markus|strony=267|isbn=978-0-8108-6782-6}}</ref>. W 1936 roku odłączono od Rosji kolejne obszary: [[Kazachska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka|Kazachską ASRR]], [[Kirgiska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka (1926–1936)|Kirgiską ASRR]] i [[Karakałpacka Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka|Karakałpacką ASRR]]. W 1954 roku decyzją Chruszczowa [[obwód krymski]] został oderwany od Rosji i przekazany&nbsp;[[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukraińskiej SRR]]&nbsp;z okazji trzechsetnej rocznicy&nbsp;[[Ugoda perejasławska|ugody perejasławskiej]].
 
Na czele nowego państwa stanął dotychczasowy premier Rosyjskiej FSRR, [[Włodzimierz Lenin]]. Funkcję nominalnej głowy państwa sprawować mieli rotacyjnie przedstawiciele wszystkich republik<ref>[http://portalwiedzy.onet.pl/54100,,,,zwiazek_socjalistycznych_republik_radzieckich,haslo.html WIEM, darmowa encyklopedia].</ref>. W pierwszych latach istnienia kraju ograniczono rewolucyjny terror, zachowując jednak dyktaturę partii. W ostatnich latach życia Lenina gospodarka kraju została odbudowana z okresu zapaści gospodarczej wywołanej długoletnimi wojnami i nieudolną polityką gospodarczą. Nowa Polityka Ekonomiczna Lenina łączyła współistnienie firm prywatnych i państwowych; model ten nazywany jest [[gospodarka mieszana|gospodarką mieszaną]]<ref>{{Cytuj| jstor=1828984 | autor=V.N. Bandera | tytuł=New Economic Policy (NEP) as an Economic Policy | czasopismo=Journal of Political Economy | data=czerwiec 1963 | numer=3 | wolumin=71 | s=265-279 | język=en}}</ref>. Odchodzono od nacjonalizacji, a w części inwestycji NEP-u, ZSRR wsparty został przez zagranicznych inwestorów, zwłaszcza amerykańskich. Po raz pierwszy od rewolucji kraj prowadził zorganizowaną wymianę technologiczną z innymi państwami<ref>Fitzpatrick, The Russian Revolution, s. 96.</ref>. Za priorytet NEP uważał politykę rolną<ref>Vladimir P. Timoshenko, Agricultural Russia and the Wheat Problem. Stanford, CA: Food Research Institute, Stanford University, 1932; s. 86.</ref>. Ziemia należała wyłącznie do prywatnych właścicieli, gdyż idea [[kolektywizm|skolektywizowania]] rolnictwa spotkała się z silną opozycją<ref>Sheldon L. Richman „War Communism to NEP: The Road from Serfdom.” The Journal of Libertarian Studies V, no. 1 (1981): (4 marzec, 2009), 93.</ref>. Polityka NEP-u poskutkowała szybką odbudową kraju<ref name="Gregory, Paul R. 2004">{{Cytuj|autor = Paul R Gregory |tytuł = The Political Economy of Stalinism: Evidence from the Soviet Secret Archives |data = 2004 |isbn = 0-521-53367-8 |miejsce = Cambridge |wydawca = Cambridge University Press |s = 218–220 |oclc = 57253629 }}</ref>, w 1928 roku, produkcja rolna i przemysłowa powróciła do poziomu sprzed I wojny światowej<ref name="Service, Robert 1997">Service, Robert (1997). A History of Twentieth-Century Russia. Cambridge, MA: Harvard University Press. s. 124–125. {{ISBN|0-674-40348-7}}.</ref>.
 
=== Stosunki międzynarodowe do 1945 roku ===
Od początku lat 20. XX wieku rozpoczęto proces otwierania się na zagranicę (np. [[układ w Rapallo]] z [[Republika Weimarska|Republiką Weimarską]])<ref>[[Richard Pipes]], Rosja bolszewików, Warszawa 2005, s. 459-460.</ref>. Jednymi z pierwszych państw, które do końca 1923 roku uznały istnienie ZSRR były: Finlandia, Łotwa, Niemcy, Polska, Turcja, Iran, Afganistan i Mongolia. W chwili utworzenia ZSRR posiadał dwa państwa będącego jego klientami. Były to [[Mongolska Republika Ludowa]] i [[Tuwińska Republika Ludowa]]<ref>Leksykon bitew świata, Wyd. Almapress, Warszawa 2004.</ref>.
 
Jednym z nielicznych państw, z którym ZSRR nawiązał bliższe kontakty w okresie międzywojennym, były [[Chiny]] rządzone przez [[Sun Jat-sen]]a. ZSRR w 1923 roku zrezygnował z roszczeń względem Chin, a w styczniu spisano ''Manifest Sun-Joffe'' regulujący stosunki między krajami<ref>Tung, William L. (1968). The political institutions of modern China. Springer publishing. {{ISBN|90-247-0552-5}}, 9789024705528. s. 92.</ref>. Kolejnym państwem, z którym ZSRR utrzymywał ciepłe relacje, był [[Meksyk]]<ref>Enrique Krauze: ''Mexico: biography of power: a history of modern Mexico, 1810–1996'', s. 418, Harper Collins 1998.</ref>. W 1933 roku [[Stany Zjednoczone|Stany Zjednoczone Ameryki]] uznały istnienie ZSRR i nawiązały oficjalne kontakty dyplomatyczne z władzą sowiecką. W latach 30. zawarto szereg porozumień amerykańsko-radzieckich dotyczących m.in. pomocy humanitarnej i wymiany gospodarczej. Do 1939 roku i w latach 1941–1945 ZSRR był traktowany jako sojusznik państw demokratycznych ze względu na wrogi stosunek [[faszyzm]]u i [[Narodowy socjalizm|nazizmu]] do komunizmu.
 
=== Stalinizacja państwa ===
Trocki jeszcze w 1923 roku, a więc za życia Lenina, skrytykował dotychczasowy kształt partii. W październiku 1923 w liście otwartym do Komitetu Centralnego zarzucił przywódcom partii, że zarzucili demokratyczne procedury wewnątrzorganizacyjne. Krytykował nadmierne skupienie władzy w centralnych organach partyjnych i wzywał do nadania demokracji partyjnej podstaw prawnych<ref name="pipes517">{{Cytuj|autor = Richard Pipes |tytuł = Rosja bolszewików |data = 2005 |isbn = 83-89656-15-9 |inni = Władysław Jeżewski (tłum.) |miejsce = Warszawa |wydawca = MAGNUM |s = 517-518 |oclc = 69466391 }}</ref>. W grudniu 1923 opublikował artykuł ''Nowy kierunek'' (''Nowy kurs''<ref name="pipes520">{{Cytuj|autor = Richard Pipes |tytuł = Rosja bolszewików |data = 2005 |isbn = 83-89656-15-9 |inni = Władysław Jeżewski (tłum.) |miejsce = Warszawa |wydawca = MAGNUM |s = 520 |oclc = 69466391 }}</ref>), w którym sugerował ściślejszą kontrolę nad rosnącą partyjną biurokracją<ref>{{Cytuj|autor = David R Marples |tytuł = Historia ZSRR od rewolucji do rozpadu |data = 2011 |isbn = 978-83-04-05052-5 |wydanie = Wyd. 2 popr |inni = Irena Scharoch |miejsce = Wrocław |wydawca = Zakład Narodowy im. Ossolińskich |s = 109 |oclc = 802168759 }}</ref>. Choroba i śmierć (21 stycznia 1924) niekwestionowanego przywódcy partii – Lenina spowodowały zaciętą walkę o władzę w rządzącej partii, która w 1925 roku zmieniła nazwę na ''Wszechzwiązkowa Partia Komunistyczna (bolszewików)'' – (WKP(b))<ref>Suny 2006, s. xvii.</ref>.
 
Początkowo najbliżsi współpracownicy Lenina – [[Grigorij Zinowjew]] i [[Lew Kamieniew]] w sojuszu ze Stalinem usunęli uważanego za drugą osobę w partii – [[Lew Trocki|Lwa Trockiego]], typowanego przez Lenina jako swojego następcę. Na XIII Zjeździe partii w maju 1924 roku odczytano testament lidera rewolucji. Treść testamentu nie spodobała się Stalinowi ze względu na poddanie go krytyce przez Lenina. KC bolszewików mimo to pozwolił mu dalej pełnić urząd sekretarza generalnego partii<ref name="Janusz Janicki 1981">Janusz Janicki ''Lewacy'' 1981, Książka i Wiedza s. 90.</ref>. Lew Trocki krytykował stalinowską politykę „budowy socjalizmu w jednym kraju” i cały system ZSRR, który według niego zahamował proces rewolucji<ref>Lew Trocki, ''Moje życie'' s. 567-570.</ref>. Zwolennicy Trockiego z pozycji skrajnej lewicy krytykowali ZSRR i władzę partii. W listopadzie 1927 roku KC partii wydalił z partii Trockiego i jego zwolenników. W 1929 roku działacz ten wydalony został z terenów ZSRR oraz pozbawiony obywatelstwa<ref>Janusz Janicki ''Lewacy'' 1981, Książka i Wiedza s. 91.</ref>. Od 1929 do 1933 Trocki przebywał w Turcji, we Francji od 1933 do 1935, w Norwegii od 1935 do 1937, a na końcu swego życia w Meksyku. Przebywając na wygnaniu, kontynuował swoją działalność. W 1936 wydał pracę ''[[Zdradzona rewolucja]]''<ref>Janusz Janicki ''Lewacy'' 1981, Książka i Wiedza s. 92.</ref>. W 1938 na emigracji utworzył [[IV Międzynarodówka|IV Międzynarodówkę]], grupującą zwolenników orientacji trockistowskiej<ref name="Janusz Janicki 1981"/>.
[[Plik:Famine en URSS 1933.jpg|thumb|190px|Klęska głodu w latach 1932–1933]]
 
Następnie Stalin zawarł sojusz ze zwolennikami rozszerzania gospodarki rynkowej oraz pewnej liberalizacji politycznej – ideologiem NEP-u [[Nikołaj Bucharin|Nikołajem Bucharinem]], szefem rządu [[Aleksiej Rykow|Aleksiejem Rykowem]] i przywódcą związków zawodowych [[Michaił Tomski|Michaiłem Tomskim]]. W 1929 sojusz ten upadł, a władzę przejęli zwolennicy Stalina, którzy podjęli decyzję dokończenia przekształceń rewolucyjnych: kolektywizacji rolnictwa, wprowadzenia [[gospodarka planowa|gospodarki planowej]] i uprzemysłowienia kraju. Na skutek polityki industrializacji już w 1930 roku Stalinowi udało się zwiększyć kapitał towarowy i zdolności przemysłu ciężkiego<ref name="Gregory, Paul R. 2004"/>. Towarzyszyło temu przekształcenie ZSRR w państwo w pełni totalitarne, oparte na terrorze, a także propagandzie wychwalającej osobę Stalina<ref name="Europa. Rozprawa historyka z historią"/><ref name="Historia świata od roku 1917 do lat 90.">{{cytuj książkę|nazwisko=Johnson |imię=Paul |tytuł=Historia świata od roku 1917 do lat 90|wydawca= Puls Publications Ltd.|miejsce= Londyn|rok= 1992|isbn = 0-907587-79-8|strony = 356, 363, 370, 403-405}}</ref>. Chociaż od XVII Zjazdu WKP(b) w 1934 (zwanego „zjazdem zwycięzców”) niemożliwa była jakakolwiek opozycja, a nawet krytyka, Stalin podejrzewał swoich współpracowników o spiskowanie przeciw niemu. „[[Wielki terror (ZSRR)|Wielka czystka]]”, którą zainicjowało tajemnicze morderstwo popularnego działacza [[Siergiej Kirow|Siergieja Kirowa]], pochłonęła tysiące działaczy partyjnych: z początku dawnych zwolenników Trockiego, Zinowjewa i Kamieniewa (ich poglądy określano jako „odchylenie lewicowe”), następnie zwolenników Bucharina, Rykowa i Tomskiego (których poglądy określano jako „odchylenie prawicowe”), a w końcu zwolenników Stalina, których podejrzewano o nadmierną niezależność („centrowość”)<ref>{{cytuj książkę |tytuł=Szepty. Życie w stalinowskiej Rosji |rok=2008 |isbn=978-83-89656-38-4 |wydawca=Magnum |wydanie=Kindle |strony=loc. 211-14}}</ref>.
 
W 1934 roku Armia Czerwona i niedobitki wojsk Białych (które ewakuowały się na tereny Chin) dokonały inwazji na islamski [[Sinciang]] gdzie utworzyły prorosyjski, sekularystyczny rząd<ref>Sven Anders Hedin, Folke Bergman (1944). History of the expedition in Asia, 1927-1935, Part 3. Stockholm: Göteborg, Elanders boktryckeri aktiebolag. s. 113-115.</ref>. Do ponownej interwencji białych i ZSRR doszło w 1937 roku gdy stłumili oni w Sinciangu rebelię [[islamizm|islamistyczną]]<ref>Great Britain. Foreign Office (1997). British documents on foreign affairs--reports and papers from the Foreign Office confidential print: From 1940 through 1945. Asia, Part 3. University Publications of America. s. 401. {{ISBN|1-55655-674-8}}. Retrieved 2010-10-28.</ref>.
 
[[Plik:Russia-Moscow-VDNH-3.jpg|thumb|[[Socrealizm|Socrealistyczny]] budynek [[Ogólnorosyjskie Centrum Wystawowe|Ogólnorosyjskiego Centrum Wystawowego]]]]
[[Plik:Lev Trotsky.jpg|thumb|upright|Główny przeciwnik Stalina, [[Lew Trocki]]]]
 
=== Okres stalinizmu ===
==== Wielki terror ====
{{Osobny artykuł|Wielki terror (ZSRR)}}
Stalin przejął i rozwinął po rządach Lenina policję polityczną oraz zalążek systemu [[obóz koncentracyjny|obozów koncentracyjnych]] [[Gułag]] (Gławnoje Uprawlienie Łagieriej), w którym, począwszy od 1933, przebywało na stałe 10 milionów więźniów. Represje, których kulminacja nastąpiła w 1937, doprowadziły do częściowej eksterminacji tzw. starych bolszewików – działaczy z czasów rewolucji, korpusu dowódczego [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] (rozstrzelano 35 z 80 tys. oficerów), a także pracowników [[NKWD]] (jako szkodników rozstrzelano za czasów komisarza [[Nikołaj Jeżow|Nikołaja Jeżowa]] protegowanych poprzednika – [[Gienrich Jagoda|Genricha Jagody]], a za czasów [[Ławrientij Beria|Berii]] – protegowanych Jeżowa)<ref name="Historia świata od roku 1917 do lat 90."/>.
 
Stalin zorganizował intrygę, która posłużyła do zamordowania [[Marszałek Związku Radzieckiego|marszałka]] [[Michaił Tuchaczewski|Michaiła Tuchaczewskiego]]<ref name="Historia świata od roku 1917 do lat 90." /> – w 1936 przekonał [[narodowy socjalizm|Niemców]] do sfabrykowania dowodów przeciwko niemu, dotyczących rzekomych tajnych kontaktów między Tuchaczewskim a niemieckimi generałami. Materiały spreparowało hitlerowskie [[Gestapo]], a do ZSRR dostarczył je podwójny agent (jednocześnie NKWD i Gestapo), generał [[Nikołaj Skoblin]]. Tuchaczewskiego oraz 7 innych wysokich oficerów skazano 11 czerwca 1937 w pokazowym procesie i zamordowano 12 czerwca. Stalin, za pomocą całkowicie mu posłusznego szefa NKWD, [[Nikołaj Jeżow|Nikołaja Jeżowa]], dokonywał masowej eksterminacji przeciwników politycznych – osobiście podpisywał listy osób przeznaczonych do wymordowania. Jego podpis figuruje na ponad 400 listach<ref name="Historia świata od roku 1917 do lat 90." /> tylko z lat 1937-1939, zawierających nazwiska 44 000<ref name="Historia świata od roku 1917 do lat 90." /> ludzi (bolszewików, członków rządu oraz oficerów wojska i osób ze świata kultury). Czystka w partii do 1939 spowodowała wymordowanie ok. 1 miliona<ref>„Historia świata od roku 1917 do lat 90.”.</ref> szeregowych członków partii, w niektórych rejonach kraju zabito wszystkich działaczy partyjnych, np. w Leningradzie zamordowano 150 delegatów na 17. zjazd partii, zostawiając przy życiu zaledwie 2. Terror objął jednak w pierwszym rzędzie zwykłych obywateli kraju – w 1989 eksperci radzieckiego [[Stowarzyszenie Memoriał|Centrum Praw Człowieka Memoriał]] odkopali w pobliżu [[Czelabińsk]]a na Uralu jedną z wielu masowych mogił ofiar terroru z lat 30., która zawierała 80 000<ref name="Norman Davies 1999">{{Cytuj|autor = Norman Davies |tytuł = Europa. Rozprawa historyka z historią |data = 1999 |isbn = 83-7006-883-9 |miejsce = Kraków |wydawca = Wydawnictwo Znak |s = 1017-1026 |oclc = 45745212 }}</ref> ludzkich [[Układ kostny człowieka|szkieletów]].
 
Postępy w „zaostrzaniu się walki klasowej wraz z postępami w budowie socjalizmu” ukoronowało przyjęcie 25 listopada 1936 tzw. „stalinowskiej Konstytucji ZSRR”. Na jej mocy z RSFSR wyodrębniono republiki radzieckie: [[Kazachska Socjalistyczna Republika Radziecka|Kazachską]] i [[Kirgiska Socjalistyczna Republika Radziecka|Kirgiską]], a Zakaukaską SFSR podzielono na [[Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka|Azerbejdżańską SRR]], [[Gruzińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Gruzińską SRR]] i [[Armeńska Socjalistyczna Republika Radziecka|Armeńską SRR]] (1936). Republiki [[Turkmeńska Socjalistyczna Republika Radziecka|Turkmeńska]], [[Uzbecka Socjalistyczna Republika Radziecka|Uzbecka]] i [[Tadżycka Socjalistyczna Republika Radziecka|Tadżycka]] powstały już w latach dwudziestych (1925–1929). Decyzje te miały jednak małe znaczenie ze względu na ciągłe ograniczanie niezależności ich władz.
 
[[Plik:Marshall Stalin.jpg|thumb|Wizerunek Józefa Stalina na jednym z plakatów]]
 
==== Industrializacja ====
Po eliminacji przeciwników w toku czystek w partii, armii i administracji, Stalin przejął władzę dyktatorską. Najważniejszym posunięciem władz była [[Kolektywizacja|kolektywizacja rolnictwa]] – przymusowe połączenie gospodarstw chłopskich w quasi-spółdzielcze przedsiębiorstwa ([[kołchoz]]y). Spowodowało to klęskę głodu oraz załamanie produkcji rolnej (z powodu uwięzienia wielu opornych chłopów, chronicznego niedofinansowania państwowego rolnictwa oraz braku motywacji chłopów do pracy), ale poprzez terror i zajadłą propagandę demonizującą bogatych chłopów – tzw. ''[[kułak]]ów'' – fakt ten spotkał się ze słabą reakcją ludności miejskiej oraz był niedoceniany przez międzynarodową opinię publiczną. Kulminacją wymierzonej przeciwko chłopom akcji stał się [[wielki głód na Ukrainie]], który spowodował śmierć sześciu milionów osób<ref>Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania”.</ref>. Ekonomicznym skutkiem kolektywizacji był zanik efektywności i spadek produkcji rolniczej o 30%<ref name="Norman Davies 1999"/>.
 
Drugą kampanią było forsowne [[Industrializacja|uprzemysłowienie]] w ramach państwowych planów pięcioletnich, w przeciwieństwie do kolektywizacji doprowadziło ono do rozwoju gospodarczego kraju. Motorem uprzemysłowienia był sterowany za pośrednictwem propagandy entuzjazm (wyścig pracy, [[Przodownik pracy|ruch stachanowski]])<ref name="Norman Davies 1999"/>, obawa przed uznaniem za „szkodnika” albo „bumelanta” i uwięzieniem oraz napływ wywłaszczonych chłopów, zapewniających tanią siłę roboczą. W efekcie pierwsze pięciolatki przyniosły zbudowanie wielu obiektów przemysłowych i rozwój gospodarczy. Poziom życia pozostał jednak niski, ponieważ gospodarka pozostała nieefektywna i marnotrawna, a głównym kierunkiem uprzemysłowienia była budowa przemysłu zbrojeniowego i gałęzi o znaczeniu militarnym ([[górnictwo]], [[hutnictwo]], [[energetyka]], [[przemysł maszynowy|maszynowy]]). Na skutek polityki industrializacji już w 1930 roku udało się mu zwiększyć kapitał towarowy i zdolności przemysłu ciężkiego<ref name="Gregory, Paul R. 2004"/>, polityka kolektywizacji zakończyła się natomiast klęską, która przyczyniła się do śmierci milionów ludzi. Sukcesem dyktatora okazało się zbudowanie jeszcze przed [[II wojna światowa|II wojną światową]] mocarstwa przemysłowo-wojskowego. Zgodnie z ideami komunizmu, gospodarka ZSRR była centralnie planowa i prawie w całości państwowa. Kierunki polityki gospodarczej ustalano pod wojsko. Szybki rozwój nastąpił kosztem ograniczenia spożycia, zgodnie z zasadą „pracuj więcej, jedz mniej”<ref name="Europa. Rozprawa historyka z historią"/> i ofiarami poniesionymi w okresie Wielkiego Terroru.
 
Do 1942 roku, wzrost gospodarczy wynosił średnio 20% rocznie<ref name="Norman Davies 1999"/>. Wzrosła produkcja przemysłu ciężkiego i surowców, w wyniku czego na początku lat 40. gospodarka ZSRR stała się stosunkowo samowystarczalna co trwało do czasu utworzenia [[Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej|RWPG]]<ref name="countrystudies.us">[http://countrystudies.us/russia/12.htm „Reconstruction and Cold War”. Library of Congress].</ref>. Stalin przekształcił ZSRR z kraju rolniczego w potęgę przemysłową, dzięki czemu kraj stał się nowym supermocarstwem po wojnie<ref name="Wheatcroft, S. G. 1986">Wheatcroft, S. G.; Davies, R. W.; Cooper, J.M. (1986). Soviet Industrialization Reconsidered: Some Preliminary Conclusions about Economic Development between 1926 and 1941 39 (2). Economic History Review. s. 30–32. {{ISBN|978-0-7190-4600-1}}.</ref>.
 
==== W przededniu wojny ====
[[Plik:WWII in Europe 1939-1941-es.svg|thumb|Europa 1939–1941]]
ZSRR był traktowany w latach 30. jako sojusznik państw demokratycznych ze względu na wrogi stosunek [[faszyzm]]u do komunizmu. Nieoczekiwaną woltę wykonała radziecka dyplomacja 23 sierpnia 1939, kiedy został podpisany [[pakt Ribbentrop-Mołotow]]. W jego wyniku Stalin rozciągnął swoją władzę na wschodnie tereny ówczesnej Polski, a także [[Łotwa|Łotwę]], [[Litwa|Litwę]], [[Estonia|Estonię]], [[Rumunia|Rumunię]] ([[Besarabia]], [[Bukowina (kraina historyczna)|Bukowina]]), które zostały poddane kolektywizacji i masowemu terrorowi. Niepodległość obroniła natomiast [[Finlandia]]. Stalin ściśle przestrzegał zobowiązań sojuszu z Niemcami, od 1939 dostarczając Niemcom [[surowiec|surowców]] strategicznych i zaopatrzenia<ref name="Warszawa 2007">Encyklopedia wojskowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN i Wydawnictwo Bellona, 2007, s. 322-323 (tom 2). {{ISBN|978-83-01-15175-1}}.</ref> do prowadzenia wojny na zachodzie [[Europa|Europy]] ([[kampania francuska 1940]]), przekazując także stronie niemieckiej osoby niepożądane na terenie ZSRR (m.in. niektórych działaczy komunistycznych)<ref name="Warszawa 2007"/>.
 
Niemcy nie mogli pogodzić się z ekspansjonistycznymi celami Stalina, przedstawionymi przez [[Wiaczesław Mołotow|Wiaczesława Mołotowa]] w Berlinie w listopadzie 1940 i wykraczającymi poza zakres przewidzianych w pakcie stref wpływu (poza przewidzianą do zajęcia Finlandią<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Rees|imię=Laurence|tytuł=Hitler i Stalin Wojna Stulecia|wydawca=Prószyński|strony=27|miejsce=Warszawa|data=1999|isbn=83-7469-183-2}}</ref> i nie przewidzianą do zajęcia w pakcie Ribbentrop-Mołotow [[Bukowina północna|Bukowiną północną]], Stalin wykazywał m.in. zainteresowanie [[Bułgaria|Bułgarią]], kontrolą przejścia z [[Morze Czarne|Morza Czarnego]] na [[Morze Śródziemne]] czy swobodą przejścia przez cieśniny duńskie, co powodowało dla Niemiec zagrożenie dla kontroli nad rumuńskimi polami naftowymi), przeprowadzanie przymusowych wysiedleń ludności niemieckojęzycznej z krajów nadbałtyckich, a także intensyfikacja zbrojenia armii spowodowały podjęcie, a następnie przyspieszenie prac nad planem agresji na ZSRR. Już miesiąc po opanowaniu ostatniego państwa nadbałtyckiego [[Adolf Hitler|Hitler]] wydał dyrektywę nr 21 (18 grudnia 1940 roku), pomimo tego, że cały czas trwała [[bitwa o Anglię]]<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Rees|imię=Laurence|tytuł=Hitler i Stalin Wojna Stulecia|wydawca=Prószyński|strony=29|miejsce=Warszawa|data=1999|isbn=83-7469-183-2}}</ref>.
 
Aby zabezpieczyć się przed ewentualną agresją III Rzeszy, rozpoczęto pośpieszną budowę umocnień nazwanych ''[[Linia Mołotowa|Linią Mołotowa]]''.
 
=== Wojna z Niemcami ===
==== Początek wojny ====
{{Osobny artykuł|Atak Niemiec na ZSRR}}
22 czerwca 1941 wojska niemieckie rozpoczęły realizację [[Atak Niemiec na ZSRR|Planu „Barbarossa”]] – wojny błyskawicznej w ZSRR. Zdemoralizowane przez represje i słabo wyszkolone do obrony oddziały stawiały słaby opór i wkrótce wojska niemieckie znalazły się na przedpolach [[Moskwa|Moskwy]]. Nie udało się jednak Niemcom ani zająć stolicy, ani sparaliżować gospodarki, a przewaga demograficzna i patriotyzm Rosjan sprawił, że konflikt przedłużył się na kolejne cztery lata.
 
Do działań przeciwko ZSRR Hitler skoncentrował 3 000 000 żołnierzy<ref name="ReferenceB">H.P. Willmott, R. Cross, C. Messenger, Andra världskriget, s. 98.</ref> 3580 czołgów i 7184 działa artyleryjskie<ref name="ReferenceB"/>. Rumunia wystawiła 13 dywizji i 9 brygad<ref name="ReferenceC">Encyklopedia II wojny światowej nr 10..., s. 174.</ref>. ZSRR na zachodzie dysponował jedynie 2 517 054 żołnierzami<ref name="ReferenceC"/>. Armia ZSRR posiadała łącznie 20 500 czołgów (z czego mniej więcej połowa znajdowała się na zachodzie)<ref>{{cytuj książkę | autor = [[Mark Sołonin]]| tytuł = 23 czerwca Dzień M| wydawca = Rebis| miejsce = Poznań| rok = 2008| strony = 413}}</ref>.
{{Osobny artykuł|Partyzantka radziecka}}
Inwazja hitlerowska rozpoczęła się 22 czerwca o godzinie 3.15. W ciągu 9 dni od wybuchu wojny w różnych częściach ZSRR zmobilizowano 5 milionów ludzi. Spora część z tych żołnierzy uzupełniła straty pierwszego tygodnia wojny. W przemówieniu 3 lipca Stalin wezwał do utworzenia ruchu partyzanckiego i walki przeciwko Niemcom<ref>[http://stosunki-miedzynarodowe.pl/teksty-zrodlowe/przemowienia/1135-przemowienie-radiowe-jozefa-stalina-po-napasci-niemiec-na-zsrr-3-lipca-1941-r Józef Stalin – przemówienie radiowe po napaści Niemiec na ZSRR – 3 lipca 1941 roku].</ref><ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Rees|imię=Laurence|tytuł=Hitler i Stalin Wojna Stulecia|wydawca=Prószyński|strony=106|miejsce=Warszawa|data=1999|isbn=83-7469-183-2}}</ref>.
 
[[Plik:Second world war europe 1941-1942 map pl2.png|thumb|Działania wojenne w Europie 1941–1942]]
22 czerwca 1941 roku, samoloty [[Luftwaffe]] przypuściły zmasowane naloty na lotniska znajdujące się przy granicy. Nad 66 lotnisk, wybranych jako priorytetowe cele do zniszczenia, wysłano 637 bombowców i 231 myśliwców. Straty [[Wojskowe Siły Powietrzne (ZSRR)|Radzieckich Sił Powietrznych]] w pierwszym dniu wyniosły ok. 2000 samolotów zniszczonych na ziemi, w powietrzu, uszkodzonych i porzuconych bądź zniszczonych przez własne załogi w czasie odwrotu. W wyniku walk z radzieckimi samolotami, które zdążyły wystartować i ognia artylerii przeciwlotniczej, która zdołała otworzyć ogień do nieprzyjacielskich samolotów, Luftwaffe straciła 61 samolotów, zaś [[Rumuńskie Siły Powietrzne|lotnictwo rumuńskie]] 11 samolotów<ref>''Encyklopedia II wojny światowej nr 10...'', s. 173.</ref>.
 
{{osobny artykuł|bitwa pod Rosieniami}}
22 czerwca 1941 roku, odbyła się bitwa pod Rosieniami. Poskutkowała ona zajęciem przez Niemców mostów na Mituwie, dzięki czemu przez rzekę udało się szybko przerzucić cały korpus pancerny. W wyniku tej operacji Niemcy dotarli do rzeki [[Dubissa|Dubissy]]. 291. Dywizja Piechoty rozbiła radziecką [[67 Dywizja Strzelecka (ZSRR)|67. Dywizję Strzelecką]] i wieczorem zdobyła linię kolejową [[Lipawa]]–[[Ryga]]. Port w Lipawie został w ten sposób odcięty. Rano wojska radzieckie przygotowały kontruderzenie w rejonie [[Szawle|Szawli]]. W natarciu miały wziąć udział [[2 Dywizja Pancerna (ZSRR)|2.]], [[23 Dywizja Pancerna (ZSRR)|23.]] i [[28 Dywizja Pancerna (ZSRR)|28. Dywizja Pancerna]] oraz [[48 Dywizja Strzelecka (ZSRR)|48.]] i [[25 Dywizja Strzelecka (ZSRR)|25. Dywizja Strzelecka]]<ref>''Encyklopedia II wojny światowej nr 10...'', s. 175–176.</ref>.
 
{{osobny artykuł|blokada Leningradu}}
Już na początku września natarcie niemieckie straciło impet. Wiele czołgów Niemcy utracili, a uzupełnień nie było. Rozporządzenia nakazywały kontynuowanie natarcia na Leningrad. XXXVIII Korpus z 18. Armii zajął rejon [[Peterhof]]u. Armia Czerwona zajmowała silne pozycja obronne, posiadali w tym rejonie 155 bunkrów. Oddziały niemieckiej 291. i [[58 Dywizja Piechoty (III Rzesza)|58. Dywizji Piechoty]] (na kierunku Duderhofu) poniosły znaczne straty. 1. Dywizja Pancerna zajęła Strelnię i wyszła nad Zatokę Narewską. Niemcy znajdowali się ok. 5 km od Leningradu. XXXIX Korpus zajął [[Szlisselburg]] (8 września) oraz dotarł do jeziora [[Ładoga]]. [[122 Dywizja Piechoty (III Rzesza)|122. Dywizja Piechoty]] w rejonie Iżony przecięła linię kolejową Leningrad – Moskwa. Leningrad znalazł się w okrążeniu. Oddziały radzieckiej [[42 Armia (ZSRR)|42. Armii]] były systematycznie spychane do miasta<ref name=autonazwa2>''Encyklopedia II wojny światowej nr 10...'', s. 180.</ref>.
 
W kotle leningradzkim Niemcy zamknęli 17 dywizji strzeleckich oraz 2 bataliony [[Piechota morska|piechoty morskiej]]. Znalazły się tam 42., [[55 Armia (ZSRR)|55.]] i [[8 Armia (ZSRR)|8. Armia]]. Dodatkowo w mieście utknęła w pułapce cała [[Flota Bałtycka]], z [[Okręt liniowy|okrętami liniowymi]] [[Pietropawłowsk (1911)|„Marat”]] i [[Gangut|„Oktiabrskaja Riewolucja”]] na czele. Niemcy rozpoczęli ostrzał artyleryjski oraz systematyczne bombardowanie miasta i portu. 21 września został uszkodzony pancernik „Oktiabrskaja Riewolucja”, a 23 września łupem [[Junkers Ju 87|Junkersów Ju 87 Stuka]] padł „Marat”, który trafiony bombami osiadł na dnie basenu portowego. Rozpoczęły się długotrwałe [[Wojna pozycyjna|walki pozycyjne]] i trzyletnie [[Blokada Leningradu|oblężenie miasta]]<ref>Encyklopedia II wojny światowej nr 10..., s. 180.</ref>.
 
==== Zbrodnie nazistowskie ====
[[Plik:Bundesarchiv Bild 192-208, KZ Mauthausen, Sowjetische Kriegsgefangene.jpg|thumb|Grupa żołnierzy radzieckich w niemieckim obozie śmierci]]
{{osobny artykuł|Jeńcy sowieccy w niewoli niemieckiej (1941–1945)}}
Niemcom udało się pojmać znaczną liczbę broniących kraju żołnierzy. Nawet do 3,3 miliona jeńców radzieckich zostało zgładzonych<ref name="Zapomniani46">{{Cytuj książkę |nazwisko = Gdański | imię = Jarosław W. | tytuł = Zapomniani żołnierze Hitlera | wydawca = Wydawnictwo De Facto| miejsce = Warszawa| rok = 2005| strony = 46 | isbn = 8389667320}}</ref><ref name="Wojna stulecia57">{{Cytuj książkę |nazwisko = Rees | imię = Laurence | tytuł = Hitler i Stalin. Wojna stulecia | wydawca = Prószyński i S-ka| miejsce = Warszawa| rok = 2005| strony = 57 | isbn = 83-7469-183-2}}</ref>
Choć III Rzesza pozostawała sygnatariuszem szeregu konwencji regulujących status [[Jeniec wojenny|jeńców wojennych]]. Mimo tego stosunek Niemców do wziętych do niewoli żołnierzy przeciwnika opierał się przede wszystkim na [[Rasizm|rasistowskich]] założeniach ideologii nazizmu<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Datner | imię = Szymon | tytuł = Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych w II wojnie światowej | wydawca = Wydawnictwo MON| miejsce = Warszawa| rok = 1961| strony = 96| isbn =}}</ref>. Najniżej w hierarchii jenieckiej nazistów znajdowali się natomiast wzięci do niewoli czerwonoarmiści<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Megargee | imię = Geoffrey P. | tytuł = Front Wschodni 1941. Wojna na wyniszczenie | wydawca = Świat Książki| miejsce = Warszawa| rok = 2009| strony = 73| isbn = 978-83-247-1230-4}}</ref>.
{{osobny artykuł|Generalny Plan Wschodni}}
Według Hitlera i innych przywódców Niemiec wojna była starciem przeciwstawnych ideologii i ras, której celem było „zniszczenie azjatycko-barbarzyńskiego [[Leninizm|bolszewizmu]]” oraz zdobycie tzw. „przestrzeni życiowej na Wschodzie” (niem. ''[[Lebensraum]]'')<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Datner | imię = Szymon | tytuł = op.cit | strony = 98| isbn =}}</ref>. Według założeń „[[Generalny Plan Wschodni|Generalnego Planu Wschodniego]]”, terytoria ZSRR miały w ciągu 25 lat zostać „oczyszczone” ze [[Słowianie|Słowian]] oraz nie nadających się do [[Germanizacja|zgermanizowania]] przedstawicieli innych narodowości. „Zbędny” materiał ludzki miał zostać przesiedlony za Ural albo eksterminowany w sposób bezpośredni lub pośredni (poprzez [[Wyniszczenie przez pracę|niewolniczą pracę]]). „Oczyszczone” w ten sposób tereny miały stać się obszarem niemieckiej i germańskiej [[Kolonizacja|kolonizacji]]. Założenia „Generalnego Planu Wschodniego”, jak również tezy rasowe i polityczne zawarte w ''[[Mein Kampf]]'', skazywały narody ZSRR na biologiczne wyniszczenie, wysiedlenie lub niewolniczą pracę na rzecz nowych panów<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Gdański | imię = Jarosław W. | tytuł = op.cit | strony = 43 | isbn =}}</ref>.
 
Po wyzwoleniu większość jeńców, którzy wrócili do ZSRR została zesłana do [[Gułag|łagrów]] a ci, którzy je przeżyli byli dyskryminowani jako [[Rozkaz nr 270|zdrajcy]]<ref name="Archipelag">{{Cytuj książkę |nazwisko = Sołżenicyn | imię = Aleksander | tytuł = Archipelag Gułag |tom = I | wydawca = Nowe Wydawnictwo Polskie| miejsce = Warszawa| rok = 1991| strony = 224–228 | isbn = 83-85135-00-6}}</ref>.
 
==== Punkt zwrotny w wojnie i zwycięstwo ZSRR ====
[[Plik:Tehran Conference, 1943.jpg|thumb|[[Józef Stalin]], [[Franklin Delano Roosevelt]] i [[Winston Churchill]] na konferencji teherańskiej]]
W 1943 ([[bitwa stalingradzka]], później [[bitwa na łuku kurskim]]) [[Armia Czerwona]] osiągnęła strategiczną przewagę i zmusiła Niemców nie tylko do wycofania się z terytorium ZSRR, ale także z Rumunii, Bułgarii, Węgier, Polski, znacznej części Czechosłowacji. Następnie Armia Czerwona dotarła do terytorium Niemiec (na linię [[Łaba|Łaby]]), wschodniej Austrii, wybrzeży [[Morze Adriatyckie|Adriatyku]] i północnej granicy Grecji. Konferencje Stalina z zachodnimi sojusznikami w [[Konferencja teherańska|Teheranie]], [[Konferencja jałtańska|Jałcie]] i [[Konferencja poczdamska|Poczdamie]] stały się podstawą powojennego ładu międzynarodowego. Wojskowi radzieccy wzięli też udział w walkach poza krajem. Pod koniec wojny poza granicami ZSRR przetransportowani na tereny Francji jeńcy radzieccy 8 maja 1944 roku wzięli udział w masowej ucieczce (łącznie uciekło wówczas 70 osób) i założyli dwie formacje zbrojne: męską „Za Ojczyznę” („За Родину”) i żeńską „Ojczyzna” („Родина”), na której czele stanęła [[Nadieżda Lisowiec]], a po niej – [[Rozalija Fridzon]]<ref>[http://wwii-soldat.narod.ru/GALER/ARTICLES/p.htm ''Парамонова Александра Сергеевна''], w: ''Галерея ветеранов. Биографии участников войны'', Международный Объединенный Биографический Центр.</ref>. W 1944 roku radzieccy partyzanci działali na terenie Polski i Czechosłowacji<ref>P.L. Bobylev (1985). „Великая Отечественная война.” Вопросы и ответы. [„Great Patriotic War”; questions and answers]. Moscow: Politizdat.</ref>.
[[Plik:Molotov-Stalin.png|thumb|left|upright|[[Józef Stalin]] i [[Wiaczesław Mołotow]], Jałta, luty 1945]]
Popełniane przez Stalina błędy militarne kompensowane były częściowo poświęceniem społeczeństwa i konkretnych żołnierzy, umiejętnościami dowódców radzieckich, a także pomocą amerykańską w sprzęcie wojskowym, paliwie i surowcach w ramach [[Lend-Lease Act]]<ref name="Warszawa 2007"/>. Wszystko to skutkowało jednak niezwykle wysokimi stratami ludzkimi, a znaczenie pomocy zagranicznej było po wojnie pomniejszane lub pomijane milczeniem<ref name="sokolow1">{{cytuj stronę |url=http://grani.ru/War/m.71864.html |tytuł=Второй фронт или первый?|autor=Борис Соколов|data=2004|opublikowany=Grani.ru}}</ref><ref name="sokolow2">{{cytuj stronę|url=http://historia.newsweek.pl/wielka-wojna-ojczyzniana-we-wspolczesnej-rosji-ii-wojna-swiatowa-historia-zsrr-alianci-newsweek-pl,artykuly,341979,1,2.html|tytuł=Wielka wojna mitów, czyli jak ZSRR ukrywało prawdę o II wojnie światowej|autor=Igor T. Miecik, Borys Sokołow|data=2014|opublikowany=Newsweek}}</ref>.
 
Stalin kilkakrotnie spotkał się z premierem Wielkiej Brytanii, [[Winston Churchill|Winstonem Churchillem]], oraz prezydentami USA, [[Franklin Delano Roosevelt|Franklinem Delano Rooseveltem]] i [[Harry Truman|Harrym Trumanem]] ([[konferencja teherańska]], [[konferencja jałtańska]], [[konferencja poczdamska]]), deklarując przywiązanie do demokracji i wolę współdziałania po wojnie w zamian za realne ustępstwa partnerów. Po wojnie zerwał jednak umowy, narzucając dominację [[ekonomia|ekonomiczną]], [[ideologia|ideologiczną]] i [[polityka|polityczną]] ZSRR krajom [[Europa Wschodnia|Europy Wschodniej]]. W maju 1945 roku wojska radzieckie i polskie [[operacja berlińska|zajęły Berlin]] a nazistowskie Niemcy podpisały bezwarunkową kapitulację.
[[Plik:Ofiary II Wojny Swiatowej PL.svg|thumb|[[Ofiary II wojny światowej]]: liczby, procenty]]
W wyniku wojny Związek Radziecki stracił 10,6 mln żołnierzy<ref name="autonazwa1">{{Cytuj książkę|nazwisko=Erlikman|imię=Vadim|tytuł=Poteri narodonaseleniia v XX veke: spravochnik|rok=2004|id=Note: Estimates for Soviet World War II casualties vary between sources|isbn=5-93165-107-1}}</ref> oraz 11<ref>Liczbę tę jako najmniejszą możliwą podaje Andrzej Witkowicz w: ''Wokół terroru białego i czerwonego 1917–1923.'' (Warszawa: Biblioteka ''Le Monde diplomatique'', Książka i Prasa, 2008, s. 476).</ref>-15,9 mln. Liczba ta była wielokrotnie prezentowana jako dowód największego zaangażowania ZSRR w zwycięstwo nad III Rzeszą, jednak część historyków (m.in. Borys Sokołow) uważa, że świadczy ona raczej o nieudolności radzieckiego dowództwa i taktyce „zarzucania Niemców mięsem armatnim”, która, choć okazała się skuteczna, skutkowała poważnymi kosztami społecznymi<ref name="sokolow1" /><ref name="sokolow2" />.
 
=== Budowa bloku wschodniego ===
Tereny [[Europa Środkowo-Wschodnia|Europy Środkowo-Wschodniej]] zajęte przez Armię Czerwoną zostały włączone do [[blok wschodni|bloku wschodniego]] poprzez wciągnięcie ich w strefę wpływów ZSRR<ref>Schmitz, David F. (1999). „Cold War (1945–91): Causes [entire chapter]”. In Whiteclay Chambers, John. The Oxford Companion to American Military History. Oxford University Press. {{ISBN|0-19-507198-0}}.</ref>, krajami takimi stały się [[Niemiecka Republika Demokratyczna]], [[Polska Rzeczpospolita Ludowa]], [[Węgierska Republika Ludowa (1949–1989)|Węgierska Republika Ludowa]], [[Ludowa Republika Bułgarii|Bułgarska Republika Ludowa]], [[Czechosłowacka Republika Socjalistyczna]], [[Rumunia w epoce komunizmu|Rumuńska Republika Ludowa]] i [[Albańska Republika Ludowa]] (która jednak opuściła blok wschodni)<ref>Cook 2001, s. 17.</ref><ref>Grenville 2005, s. 370–371.</ref><ref>Van Dijk, Ruud, Encyclopedia of the Cold War, Volume 1, s. 200. Taylor & Francis, 2008. {{ISBN|0-415-97515-8}}.</ref>{{odn|Wettig|2008|s=96–100}}. Władze bloku wschodniego przyjęły [[gospodarka planowa|gospodarkę planową]] i stłumiły rzeczywisty lub potencjalny sprzeciw wobec ich rządów<ref>Roht-Arriaza 1995, s. 83.</ref>.
 
{{osobny artykuł|Kryzys irański (1946)}}
ZSRR starał się rozszerzyć swoją strefę wpływów już od 1946 roku. Przy wsparciu ZSRR, w [[Iran]]ie ogłoszono utworzenie separatystycznej [[Autonomiczna Republika Azerbejdżanu|Autonomicznej Republiki Azerbejdżanu]]<ref name=abr>{{Cytuj książkę | nazwisko = Abrahamian | imię = Ervand | tytuł = Historia współczesnego Iranu | data = 2008 | wydawca = Książka i Wiedza | miejsce = Warszawa | isbn = 9788305135979 | strony = 155}}</ref> i [[Republika Mahabadzka|Republiki Kurdyjskiej]]. USA i Wielka Brytania zdecydowały się na dyplomatyczną konfrontację w sprawie Iranu i ostatecznie wymogły na Stalinie podpisanie 26 marca 1946 układu, na mocy którego wojska radzieckie ostatecznie opuściły Iran. Przepaść między ZSRR a Zachodem pogłębiła w dalszym stopniu [[Wojna domowa w Grecji|grecka wojna domowa]] i zorganizowany przez Sowietów [[praski zamach stanu 1948|zamach stanu w Czechosłowacji]]. Wydarzenia te zapoczątkowały okres w historii świata znany jako [[zimna wojna]]<ref>Wettig 2008, s. 86.</ref><ref>Patterson 1997, s. 132.</ref>.
 
W 1948 roku wybuchł [[kryzys jugosłowiański]], w wyniku którego radziecka partia komunistyczna zerwała stosunki z [[Związek Komunistów Jugosławii|Komunistyczną Partią Jugosławii]]<ref>Zbigniew Marcin Kowalewski ''Jugosławia między Stalinem a rewolucją'' [[Le Monde diplomatique]] – Edycja polska, lipiec 2013.</ref><ref>Jerzy Woydyłło ''Tito jakiego nie znamy'', 1992, „Rozdział XVII: Trudna próba”.</ref>. W styczniu 1949 roku ZSRR zgrupował państwa bloku wschodniego w instytucje o nazwie [[Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej]]<ref name="ReferenceA">LaFeber 1993, s. 194–197.</ref>. Do dużego wzmocnienia ZSRR doszło, gdy w 1949 roku [[Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza]] [[Mao Zedong]]a pokonała w toczącej się z przerwami od lat 30. [[chińska wojna domowa|wojnie domowej]] siły [[Kuomintang]]u [[Czang Kaj-szek]]a wspierane przez USA. W miejsce dotychczasowej [[Republika Chińska|Republiki Chińskiej]], Mao utworzył [[Chińska Republika Ludowa|Chińską Republikę Ludową]], z którą to ZSRR szybko utworzył sojusz<ref>Gaddis 2005, s. 39.</ref>. Zapalnym punktem zimnej wojny był [[Półwysep Koreański]] podzielony na komunistyczną [[Korea Północna|Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną]] i prozachodnią [[Korea Południowa|Republikę Korei]]. ZSRR popierał KRLD, ale nie było w stanie jej kontrolować. W 1950 roku wojska KRLD dokonały inwazji na obszar Korei Południowej, co było skutkiem wcześniejszych napięć między oboma państwami koreańskimi. Chiny jawnie wsparły zbrojnie KRLD, a ZSRR zajął dwuznaczne stanowisko. Stalin odmówił większego wsparcia sił Korei Ludowo-Demokratycznej, oferując jedynie pomoc zaopatrzeniową i lotniczą<ref>Burkitt, Laurie; Scobell, Andrew; Wortzel, Larry M. (lipiec 2003). ''The lessons of history: The Chinese people’s Liberation Army at 75''. Strategic Studies Institute. s. 340–341. {{ISBN|1-58487-126-1}}.</ref>
 
=== Śmierć Stalina i walka o władzę w partii ===
Ważnym momentem w historii ZSRR była śmierć Stalina – dyktator umarł 5 marca 1953 próbując wytrzeźwieć w saunie po długiej libacji z [[Nikita Chruszczow|Nikitą Chruszczowem]]<ref name=pacepa>{{Cytuj książkę |autor = Ion Mihai Pacepa |autor2 = Ronald J. Rychlak |autor link = Ion Pacepa |tytuł = Dezinformacja: Były szef wywiadu ujawnia metody dławienia wolności, zwalczania religii i wspierania terroryzmu |data = 2015 |miejsce = Gliwice |wydawca = [[Grupa Wydawnicza Helion]] |isbn = 9788328310728 |strony =27}}</ref>. Po śmierci Stalina były rozpowszechniane różne [[teoria spiskowa|teorie spiskowe]], że „został zamordowany przez [[Ławrientij Beria|Ławrientija Berię]]”, „otruty [[warfaryna|warfaryną]]”<ref>Jonathan Brent, Vladimir Naumov, ''Stalin’s Last Crime: The Plot Against the Jewish Doctors, 1948–1953'', HarperCollins, 2003. {{ISBN|0-06-019524-X}}.</ref>, czy „zastrzykiem adrenaliny”<ref>Николай Добрюха, ''Как убивали Сталина'', Аргументы и факты, nr 51, 21 grudnia 2005 r. [http://gazeta.aif.ru/online/aif/1312/42_01 dostępne w Internecie, dostęp 2008-01-10, 21:12].</ref><ref>Николай Добрюха, ''Как убивали Сталина'', Аргументы и факты, nr 52, 28 grudnia 2005 r. [http://gazeta.aif.ru/online/aif/1313/36_01 dostępne w Internecie, dostęp 2008-01-10, 21:12].</ref><ref>Николай Добрюха, ''Как убивали Сталина'', Комсомольская правда, 19 grudnia 2007 r. [http://msk.kp.ru/daily/24021/89579/ dostępne w Internecie, dostęp 2008-01-10, 21:12] (jw.).</ref><ref>Николай Добрюха, ''Сталина все-таки отравили?'', Комсомольская правда, 21 grudnia 2007 r. [http://saratov.kp.ru/daily/24022/90245/ dostępne w Internecie, dostęp 2008-01-10, 21:12].</ref>.
 
Po śmierci Stalina, w Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (nazwa nadana w 1952 roku) rozpoczęła się ponowna walka o władzę. Nowym premierem został [[Gieorgij Malenkow]]. Znaczne wpływy miał jednak Beria. Szef służb bezpieczeństwa rozpoczął szereg potężnych reform; starał się przy tym ukryć własne zbrodnie, przerzucając odpowiedzialność za nie na zmarłego dyktatora<ref>Taubman 2003, s. 245.</ref>. Jednymi z kluczowych decyzji Berii była [[amnestia]], która objęła ponad milion więźniów<ref>Taubman 2003, s. 246.</ref> i propozycja likwidacji NRD, która miała być według Berii włączona w skład zjednoczonych, neutralnych Niemiec<ref>Taubman 2003, s. 247.</ref>. Jeden z przywódców partii, [[Nikita Chruszczow]], uznał zjednoczeniowy pomysł za [[antykomunizm|antykomunistyczny]]<ref>Khrushchev 2006, s. 184.</ref>. W celu zablokowania go, Chruszczow sprzymierzył się z Malenkowem i rozpoczął kampanię przeciwko Berii, który miał rzekomo planować wojskowy [[zamach stanu]]<ref>Tompson 1995, s. 121.</ref>. 23 czerwca 1953 roku Beria został aresztowany na posiedzeniu Prezydium, a następnie osądzony i stracony wraz z pięcioma bliskimi współpracownikami w grudniu 1953 roku. Jego odsunięcie było ostatnim w historii ZSRR odsunięciem od władzy polityka poprzez egzekucję<ref>Tompson 1995, s. 123.</ref>.
 
Śmierć Berii nie zakończyła batalii o władzę. Władzę objęło kolektywne kierownictwo – Chruszczow, Malenkow i [[Nikołaj Bułganin]]. Malenkow przedstawiał odmienną od Chruszczowa wizję państwa. Za zwycięstwem Chruszczowa przemówiła zapoczątkowana przez niego [[Kampania zagospodarowania nieużytków]]. Miała ona na celu podniesienie produkcji rolnej w ZSRR w latach 1954-1960 poprzez zaoranie nieużytków rolnych, głównie stepów, która początkowo była dużym sukcesem<ref>Tompson 1995, s. 174.</ref>. Na posiedzeniu Komitetu Centralnego rządzącej partii w styczniu 1955 roku, Malenkow został oskarżony o udział w sprawie leningradzkiej i ułatwienie Berii dojścia do władzy. Na posiedzeniu Rady Najwyższej w następnym miesiącu został zdymisjonowany jako premier, a ku zdziwieniu zachodnich obserwatorów, zastąpił go Nikołaj Bułganin<ref>Fursenko 2006, s. 15–17.</ref>. Chruszczow jeszcze przed tym wydarzeniem umocnił swoje wpływy wśród lokalnych przywódców partyjnych<ref>Taubman 2003, s. 264.</ref>. Wraz z dymisją Malenkowa, Chruszczow stał się w praktyce najważniejszą osobą w partii<ref>Tompson 1995, s. 142.</ref>. Sam Malenkow pozostał w rządzie, pełniąc o wiele mniej znaczącą funkcję ministra energetyki<ref>Tompson 1995, s. 141.</ref>.
 
=== Era Chruszczowa ===
==== XX Zjazd KPZR i destalinizacja ====
W 1955 premierem ZSRR został Nikołaj Bułganin. W następnym roku Nikita Chruszczow na [[XX Zjazd KPZR|XX Zjeździe KPZR]] potępił zbrodnie dokonane pod rządami Józefa Stalina<ref>{{cytuj książkę |nazwisko=Marples |imię=David |tytuł=Historia ZSRR |miejsce=Wrocław |data=2006 |strony=212 |isbn=83-04-04779-9}}</ref>. Treść referatu, jaki Chruszczow wygłosił na zjeździe partii, nie wpłynął znacząco na postawy radzieckiego społeczeństwa, wywołał jednak [[Poznański Czerwiec]] i [[powstanie węgierskie 1956]]. Pod wpływem tych wydarzeń obrońcy Stalina zorganizowali protesty w [[Gruzja|Gruzji]], skąd pochodził dyktator. Protesty przerodziły się w trwające cztery dni [[zamieszki]], w trakcie których protestujący [[Gruzini]] domagali się dymisji Chruszczowa i zastąpieniu go przez Mołotowa<ref name="Taubman 2003, s. 286–291">Taubman 2003, s. 286–291.</ref>. Po jeszcze większym rozpropagowaniu treści referatu poprzez spotkania partyjne, na których był on odczytywany, radzieccy komuniści potępili Stalina w jeszcze większym stopniu. Niektórzy z nich wezwali nawet do wielopartyjnych wyborów i potępienia samego Chruszczowa. Z drugiej strony zwykli mieszkańcy często lekceważyli informacje o zbrodniach reżimu stalinowskiego i bronili dyktatora, widząc w destalinizacji niepotrzebne grzebanie w historii<ref name="Taubman 2003, s. 286–291"/>.
 
Przeciwna Chruszczowowi mniejszość w Prezydium zjednoczyła się w celu odrzucenia reformy Chruszczowa, zmierzającej do decentralizacji kontroli nad przemysłem. W pierwszej połowie 1957 roku, Malenkow, Mołotow i Kaganowicz rozpoczęli działania zmierzające do odwołania Chruszczowa. 18 czerwca na posiedzeniu Prezydium kilku ze stalinowskich przedstawicieli partii zaproponowało odsunięcie Chruszczowa od władzy. Chruszczow wkrótce dowiedział się o planach stalinistów. Określił ich jako [[Antypartyjna grupa Malenkowa, Kaganowicza, Mołotowa, Bułganina i Szepiłowa]], a na Plenum Centralnego Komitetu KPZR oskarżył o frakcyjność i udział w zbrodniach stalinowskich. Trzech z nich zostało wydalonych z KC i Prezydium, Mołotow został wysłany do [[Mongolia|Mongolii]] jako [[ambasador]], a reszta objęła stanowiska w obiektach przemysłowych i instytutach znajdujących się daleko od Moskwy<ref>Tompson 1995, s. 176–183.</ref>.
 
Po wygłoszeniu referatu na XX Zjeździe, zintensyfikował liberalizację ustrojową. Jeszcze pod koniec 1955 roku tysiące więźniów politycznych z łagrów zostało wypuszczonych na wolność, a po powrocie do domu opowiedziało swoje doświadczenia życia obozowego<ref>Taubman 2003, s. 275.</ref>. Pozwolił obywatelom na wyjazdy na Zachód<ref>Zubok 2007, s. 175.</ref>, podczas gdy Stalin pozwolił jedynie niewielkiej grupie mieszkańców kraju na wyjazdy poza jego granice (oraz niewielkiej liczbie turystów na odwiedzenie Związku Radzieckiego). Chruszczow nie tylko pozwolił Sowietom na zagraniczne podróże (w samym roku 1957 odbyło je 700 tysięcy obywateli), ale też pozwolił obcokrajowcom na odwiedzenie Związku Radzieckiego. ZSRR dzięki polityce otwarcia stał się przedmiotem ogromnego zainteresowania zagranicznych turystów<ref>Zubok 2007, s. 172.</ref>.
[[Plik:Mao Tsé-toung, portrait en buste, assis, faisant face à Nikita Khrouchtchev, pendant la visite du chef russe 1958 à Pékin.jpg|thumb|[[Mao Zedong]] i [[Nikita Chruszczow]] w 1958 roku]]
Nowy rząd zniósł specjalne trybunały prowadzone przez służby bezpieczeństwa. Trybunały te, znane jako ''trojki,'' często ignorowały procedury prawne. Za rządów Chruszczowa nie doszło do istotnych procesów politycznych. Dysydenci byli zazwyczaj karani jedynie poprzez usunięcie z partii<ref>Medvedev & Medvedev 1978, s. 41–42.</ref>. W 1958 otworzył posiedzenie Komitetu Centralnego, na którym po raz pierwszy prace komisji były podane do informacji publicznej<ref>Tompson 1995, s. 198–199.</ref>.
 
{{Kategoria główna|Radzieccy dysydenci}}
 
==== Polityka zagraniczna Chruszczowa ====
===== Świat socjalistyczny =====
''Tajny referat'' w połączeniu ze śmiercią polskiego przywódcy [[Bolesław Bierut|Bolesława Bieruta]] wywołał w Polsce i na [[Węgry|Węgrzech]] znaczną falę liberalizacji ustrojowej. Chruszczow zgodził się uznać nowe władze Polski w zamian za zapewnienie ze strony Gomułki o utrzymaniu dotychczasowych relacji polsko-radzieckich<ref>Tompson 1995, s. 166–168.</ref>. Sytuacja w Polsce na tyle ośmieliła rząd Węgrów, że ci zdecydowali otwarcie przeciwstawić się Moskwie<ref>Fursenko 2006, s. 122.</ref>. Masowe demonstracje w [[Budapeszt|Budapeszcie]] z dnia 23 października przerodziły się w powstanie. Władzę nad powstaniem objęła komunistyczna Węgierska Partia Pracujących z reformatorskim premierem [[Imre Nagy]]<ref name="Tompson 1995, s. 168–170">Tompson 1995, s. 168–170.</ref>. Stacjonujące w mieście wojska radzieckie starły się z siłami węgierskimi. W walkach zginęły setki osób. Nagy wezwał do zawieszenia broni i wycofania się wojsk radzieckich. Chruszczow początkowo przystał na jego warunki pod warunkiem, że Węgry nie zerwą sojuszu z ZSRR. Sytuacja na krótko uspokoiła się. Do ponownych walk doszło po tym, gdy 30 października Nagy zapowiedział przeprowadzenie pluralistycznych wyborów, a następnego dnia opuszczenie [[Układ Warszawski|Układu Warszawskiego]]. 3 listopada, dwóch członków rządu Nagya powołało na Ukrainie samozwańczy rząd tymczasowy i poprosiło ZSRR o interwencję celem obalenia Nagy<ref>Fursenko 2006, s. 123–124.</ref>. 4 listopada wojsko radzieckie przystąpiło do pacyfikacji wystąpień na Węgrzech. Nagy został aresztowany, a następnie stracony<ref name="Tompson 1995, s. 168–170"/>.
 
ZSRR poprawił relacje z Jugosławią. Chruszczow stanął na czele radzieckiej delegacji do [[Belgrad]]u w 1955 roku<ref>Tompson 1995, s. 145–147.</ref>. Rozzłościło to ChRL, odrzucającą liberalną wersję komunizmu wdrażaną przez Jugosłowian<ref>Tompson 1995, s. 189.</ref>.
[[Plik:Bundesarchiv Bild 183-B0118-0010-027, Werk für Fernsehelektronik, Besuch Chruschtschow.jpg|thumb|Chruszczow i [[Nikołaj Podgorny]] w trakcie wizyty w NRD]]
Stosunki dyplomatyczne między ZSRR i [[Kuba|Kubą]] zostały oficjalnie przywrócone w maju 1960 roku<ref>Farber, Samuel (2006). ''The Origins of the Cuban Revolution Reconsidered''. Chapel Hill: University of North Carolina Press. s. 149.</ref>. Dwa lata później Aleksandr Aleksiejew został mianowany radzieckim ambasadorem na wyspie, a rządzony przez [[Fidel Castro|Fidela Castro]] kraj stał się jednym z członków bloku wschodniego po inwazji w Zatoce Świń<ref>[http://nsarchive.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB400/docs/Interview%20with%20Alekseev.pdf Alexeyev, Alexandr. „Interview” (PDF).]</ref>. Ustanowienie bliskich relacji między Kubą a ZSRR doprowadziło do pogorszenia relacji z USA. Relacje między państwami uległy znacznemu pogorszeniu na skutek amerykańskiej [[inwazja w Zatoce Świń|inwazji w Zatoce Świń]], a także na skutek wznowienia wyścigu kosmicznego spowodowanego przez radziecką misję [[Wostok 1]] (pierwszy [[lot kosmiczny]] człowieka w kosmos). W odpowiedzi na to pierwsze wydarzenie, Chruszczow zagroził Amerykanom umieszczenie na Kubie radzieckich rakiet, co poskutkowało wybuchem [[kryzys kubański|kryzysu kubańskiego]]. Celem zakończenia kryzysu, 3 czerwca 1961 roku odbył się szczyt [[wiedeń]]ski, skutkujący krótkotrwałym złagodzeniem napięć Wschód-Zachód poprzez zakończenie kryzysu kubańskiego i chwilowego odroczenia sprawy Berlina<ref>Tompson 1995, s. 233–235.</ref>. Chruszczow w ramach porozumienia zgodził się na usunięcie rakiet w zamian za zobowiązanie USA, że nie dokonają one więcej ataku na Kubę, a rząd wycofa swoje MRBM z [[Turcja|Turcji]] i [[Włochy|Włoch]]<ref>National Research Council Committee on Antarctic Policy and Science, s. 33.</ref>.
 
{{Osobny artykuł|Rozłam radziecko-chiński}}
Dużym kłopotem dla ZSRR stała się postawa Chin. Mao Zedong dążył do przywrócenia Chinom niektórych terenów odebranych im przez rosyjskich [[car]]ów, jednocześnie chcąc otrzymać od ZSRR pomoc materialną. Chruszczow po przejęciu władzy zwiększył pomoc udzielaną Chinom<ref>Taubman 2003, s. 336.</ref>. Radziecki przywódca w trakcie wizyty w Chinach w 1954 roku zgodził się oddać Chińczykom bazy marynarki wojennej [[Lüshunkou]] i [[Dalian]]. Chruszczow zgodził się na ten krok pomimo złości, jaką wywołały u niego nalegania Mao, aby Sowieci pozostawili Chińczykom umiejscowiony w portach sprzęt wojskowy<ref>Taubman 2003, s. 336–337.</ref>. Dużym problemem w relacjach ChRL-ZSRR pozostawały względy ideologiczne – Chińczycy stali na stanowisku, że komunizm należy rozszerzać drogą militarną, Chruszczow natomiast sądził, że najważniejsze jest doścignięcie przez państwa socjalistycznego warunków życia, jakie panują na Zachodzie<ref>Whitman 1971.</ref>. Stosunki między krajami gwałtownie pogorszyły się w 1956 roku. Mao rozgniewał się tym, że Chruszczow wygłosił ''Tajny referat'' bez uprzedniego poinformowania go o nim<ref>Taubman 2003, s. 338.</ref>. Dwa lata później, w trakcie wizyty Chruszczowa w [[Pekin]]ie, Mao odrzucił jego propozycję współpracy wojskowej<ref>Taubman 2003, s. 391.</ref>. Wkrótce po tym wywołał [[drugi kryzys w Cieśninie Tajwańskiej]], licząc na storpedowanie działań Chruszczowa zmierzających do polepszenia relacji z USA<ref>Taubman 2003, s. 392.</ref>. Widząc radykalną politykę Mao, Sowieci w 1959 roku wycofali się z pomocy względem Chin<ref>Zubok 2007, s. 137.</ref>. Kryzys w relacjach ZSRR-ChRL odbił się na sytuacji w Europie. Albania opowiedziała się po stronie Chin i [[Rozłam radziecko-albański|zerwała sojusz ze Związkiem Radzieckim]]<ref>Elez Biberaj, ''Albania and China'' (Boulder: Westview Press, 1986), s. 27.</ref>.
 
===== Wzrost napięcia w relacjach z Zachodem =====
Chruszczow początkowo złagodził politykę zagraniczną, ograniczając stan napięcia z USA. Taki stan rzeczy nie potrwał długo, ZSRR i USA prowadziły bowiem politykę remilitaryzacji atomowej i opracowywania broni dalekiego zasięgu. W sierpniu 1957 roku ZSRR z powodzeniem uruchomił pierwszy na świecie międzykontynentalny pocisk batalistyczny (ICBM)<ref>Byrd, Peter (2003). „Cold War (entire chapter)”. In McLean, Iain; McMillan, Alistair. The concise Oxford dictionary of politics. Oxford University Press. {{ISBN|0-19-280276-3}}. R.</ref><ref>Lackey, s. 49.</ref>, a w październiku pierwszego satelitę, [[Sputnik]]a. Wysłanie Sputnika w orbitę rozpoczęło wyścig kosmiczny między ZSRR a USA<ref>[http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/october/4/newsid_2685000/2685115.stm „Sputnik satellite blasts into space”. BBC News.]</ref>. Kulminacyjnym momentem wyścigu kosmicznego był [[Program Apollo|projekt Apollo]]<ref>[http://www.airspacemag.com/space-exploration/To-Boldly-Go.html Klesius, Michael (19 grudnia, 2008). „To Boldly Go”. Air & Space.]</ref>.
 
[[Kryzys berliński 1961|Kryzys berliński]] w 1961 roku spowodowany był procesem ograniczenia migracji ludności z terenów NRD do Niemiec Zachodnich poprzez [[Berlin Zachodni]]<ref>Dowty 1989, s. 114.</ref>. Mimo to setki tysięcy osób wyemigrowało z NRD do RFN<ref>Harrison 2003, s. 99.</ref>. Emigracja spowodowała ''[[drenaż mózgów]]'' z NRD do RFN<ref>Dowty 1989, s. 122.</ref>. W odpowiedzi na emigrację, w czerwcu 1961 roku ZSRR wydał [[ultimatum Chruszczowa|ultimatum]] wzywające do wycofania wojsk alianckich z Berlina Zachodniego<ref>Gaddis 2005, s. 114.</ref>, a po odrzuceniu wniosku, w dniu 13 sierpnia NRD rozpoczęła wznoszenie [[Mur Berliński|muru berlińskiego]], który skutecznie zamknął drogę bezpiecznego przedostania się do Niemiec Zachodnich<ref>Pearson 1998, s. 75.</ref>.
 
=== Era Breżniewa ===
Chruszczow został odsunięty od władzy w dniu 14 października 1964 roku w plenum KC<ref>Taubman 2006, s. 289–290.</ref>. Jego następcą został [[Leonid Breżniew]], który objął stanowisko pierwszego sekretarza. Premierem został [[Aleksiej Kosygin]]<ref>Hanson 2006, s. 292.</ref>. Breżniew odrzucił doktrynę Chruszczowa, praktycznie w każdej dziedzinie, z wyjątkiem kontynuacji sprzeciwu wobec stalinowskich metod terroru i przemocy politycznej<ref>Hanson 2006, s. 296–299.</ref>. Choć Breżniew zastąpił Chruszczowa na urzędzie sekretarza generalnego partii komunistycznej, nie przejął pełni władzy należącej do polityka. Władza była sprawowana kolektywnie. Aby nie dopuścić żadnego polityka do tak dużej konsolidacji władzy, jak to miało miejsce w przypadku Chruszczowa, jeszcze w 1964 r. plenum KC zakazało jednoczesnego pełnienia funkcji sekretarza generalnego i premiera przez jedną osobę<ref>Service 2009, s. 378.</ref>. Breżniew, w odróżnieniu od Chruszczowa, nigdy nie podejmował decyzji pochopnie czy szybko, a wszystkie decyzje konsultował z najważniejszymi oficjelami<ref>Bacon & Sandle 2002, s. 10.</ref>. W czasach kolektywnych rządów, Breżniew popadł jeszcze w latach 60. w spór z Kosyginem. Breżniew i bardziej twardogłowi członkowi partii nie zgadzali się z forsowanymi przez premiera [[wolny rynek|wolnorynkowymi]] reformami oraz jego łagodnym podejściem do reform [[Praska Wiosna|praskiej wiosny]]<ref>Brown 2009, s. 403.</ref>. Większą władzę zdobył dopiero w późniejszym czasie, po śmierci Kosygina w 1980 (Kosygina na stanowisku premiera zastąpił bliski współpracownik Breżniewa, [[Nikołaj Tichonow (polityk)|Nikołaj Tichonow]])<ref>Brown 2009, s. 402.</ref>.
 
==== Liberalizacja gospodarki i późniejsza stagnacja ====
W latach 60. i 70. doszło do poprawy sytuacji gospodarczej kraju. Radzieckie rolnictwo rosło średnio o 3% rocznie, także przemysł odnotował znaczny wzrost. Ósmy [[VIII Plan pięcioletni (ZSRR)|plan pięcioletni]] (1966-1970) przyczynił się do 138% wzrostu liczby fabryk i kopalń w porównaniu do roku 1960. Choć Biuro Polityczne w tym czasie stało się agresywnie antyreformatorskie, liberalnemu Kosyginowi udało się przekonać tę instytucję, jak i Breżniewa, do zastosowania w kraju reform gospodarczych na wzór Węgier. Rządzący na Węgrzech [[János Kádár]] wprowadził w swoim kraju szereg wolnorynkowych reform (Nowy Mechanizm Ekonomiczny)<ref>Service 2009, s. 385.</ref>. Śladem Węgier i ZSRR poszła też [[Polska]] pod kierownictwem [[Edward Gierek|Edwarda Gierka]], który otworzył polską gospodarką na Zachód. Reformy w tym kraju zostały poparte przez Breżniewa. Tempo modernizacji w niektórych z [[państwo socjalistyczne|państw socjalistycznych]] spowodowało nawet, że stały się one gospodarczo bardziej zaawansowane aniżeli ZSRR<ref>Oliver & Aldcroft 2007, s. 276.</ref>. Polityk nie był natomiast pozytywnie nastawiony do zmian gospodarczych w Czechosłowacji [[Alexander Dubček|Alexandera Dubčeka]]<ref>Service 2009, s. 386.</ref>. Liberalizacja gospodarki szła w parze z jej centralizacją – w 1966 roku rząd zniósł regionalne komitety ekonomiczne<ref>Service 2009, s. 389.</ref>. W kolejnych latach rząd zezwolił na dopuszczenie w rolnictwie większego stopnia prywatnej działalności. Dekrety z 1977 i 1981 r. zwiększyły powierzchnie prywatnych gruntów uprawnych do pół hektara. Za czasów Breżniewa prywatne grunty stanowiły 30% krajowej produkcji rolnej. Pozytywne rezultaty zwiększenia zakresu prywatnej działalności wywołały głosy o potrzebie zupełnej de[[kolektywizacja|kolektywizacji]], które zostały przez partię odrzucone z powodu interesów ideologicznych i politycznych<ref>Service 2009, s. 402.</ref>.
 
W dziewiątej pięciolatce po raz pierwszy w historii kraju wyprodukowano więcej produktów konsumenckich aniżeli dóbr przemysłowych. [[Dobra konsumpcyjne]] takie jak zegarki, meble czy radia były produkowane wręcz w nadmiarze. Polityka ta została stopniowo zahamowana przez twardogłowych polityków<ref>Service 2009, s. 407.</ref>. Szybkie tempo rozwoju pierwszego okresu władzy Breżniewa przyczyniło się do polepszenia stopy życiowej obywateli ZSRR<ref>Bacon & Sandle 2002, s. 48.</ref>. Na reformie Kosygina zyskali szczególnie mieszkańcy mniejszych republik związkowych, zwłaszcza Estonii i Gruzji, a w o wiele mniejszym stopniu Rosji<ref>Service 2009, s. 423.</ref>. W latach 1928-1973 Związek Radziecki gospodarczo rósł w tempie, które prawdopodobnie pozwalałoby mu prześcignąć w niedalekiej przeszłości Europę Zachodnią i Stany Zjednoczone Ameryki. W 1973 roku proces ten został ostatecznie zahamowany, a w kraju rozpoczął się okres gospodarczej stagnacji<ref>Service 2009, s. 397.</ref>, w którym gospodarka rozwijała się w niewielkim stopniu<ref>Bacon & Sandle 2002, s. 40, 45.</ref>.
 
Na stagnację gospodarczą, która rozpoczęła się w 1973 roku wpłynął m.in. [[wyścig zbrojeń]] między USA a ZSRR, czy włączenie się ZSRR do udziału w handlu międzynarodowym przy jednoczesnym ignorowaniu zmian zachodzących w społeczeństwach zachodnich<ref>Bacon & Sandle 2002, s. 1–2.</ref>. Gdy stagnacja jeszcze bardziej pogłębiła się pod koniec lat 70., premier Kosygin przygotował nowy program gospodarczy, mający zwiększyć obowiązki i odpowiedzialność poszczególnych resortów nad gospodarką. Próba reform została zatrzymana wraz ze śmiercią Kosygina<ref>[http://newsland.com/news/detail/id/602062/ ютуба, любитель (17 grudnia 2010). „30 лет назад умер Алексей Косыгин”].</ref>. W efekcie jedenasta pięciolatka okazała się porażką, gospodarka osiągnęła tempo wzrostu wynoszącego jedynie 4%. Rządowi udało się uniknąć kryzysu gospodarczego dzięki wymianie handlowej z Europą Zachodnią i światem [[Arabia|arabskim]]<ref>Oliver & Aldcroft 2007, s. 275.</ref>.
 
==== Relacje z Zachodem ====
[[Plik:President Ford informally concludes the Vladivostok Summit - NARA - 7062568.jpg|thumb|[[Gerald Ford]], [[Leonid Breżniew]] i [[Henry Kissinger]] we [[Władywostok]]u w listopadzie 1974 roku]]
Największą innowacją polityki zagranicznej Breżniewa było ''[[détente]]'', czyli polityka odprężenia. Pomimo pewnej eskalacji zimnej wojny w ostatnich latach rządów Chruszczowa, przez pierwsze lata rządów Breżniewa relacje radziecko-zachodnie były pozytywne, o czym świadczy ''Partial Nuclear Test Ban Treaty'', [[Strategic Arms Limitation Treaty (I)|SALT I]], wymiana handlowa z USA, [[Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie]] oraz instalacja czerwonego telefonu między Moskwą a [[Waszyngton]]em. Epoka Breżniewa charakteryzowała się zintensyfikowaną wymianą handlową ze światem zachodnim, podpisywaniem umów dotyczących kontroli zbrojeń, przedwczesnym zapobieganiom kryzysom, budową systemu bezpieczeństwa europejskiego i rozmowami na temat praw człowieka. Z drugiej strony Breżniew dążył do utrzymania wyrównanej siły militarnej pomiędzy USA i ZSRR – wydatki na zbrojenia wzrosły w latach 1965-1970 o 40%. W 1982 roku, a więc w roku śmierci przywódcy, 15% PKB przeznaczono na armię<ref>Bacon & Sandle 2002, s. 90.</ref>.
 
Dobra współpraca z państwami Europy Zachodniej zaowocowała wezwaniem do zwołania konferencji europejskiej ([[XXIV Zjazd KPZR|XXIV Zjazdu KPZR]]), która zaowocowała podpisaniem przez 33 państwa w [[Helsinki|Helsinkach]] [[Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie|Aktu końcowego KBWE]] oraz układu [[Strategic Arms Limitation Treaty (II)|SALT II]]. W połowie lat 70. stało się jasne, że polityka ''ldétente'' nie udała się. Przyczyną porażki tej polityki okazała się [[wojna wietnamska]] i wsparcie finansowe dla [[Wietkong]]u ze strony ZSRR. Wojna zakończyła się sukcesem [[blok wschodni|bloku wschodniego]]. [[Wietnam]], [[Kambodża]] i [[Laos]] znalazły się bowiem poza strefą wpływów USA i stopniowo nawiązały z ZSRR sojusze<ref>McCauley 2008, s. 75.</ref>. Przepaść między ZSRR a USA pogłębiła porażka w wyborach prezydenckich [[Gerald Ford|Geralda Forda]] i zwycięstwo [[Jimmy Carter|Jimmy’ego Cartera]]<ref>McCauley 2008, s. 76.</ref>. W czasie rządów Cartera amerykańska polityka zagraniczna okazała się bardziej wrogo nastawiona do Związku Radzieckiego i całego bloku wschodniego (choć prezydent ten podjął próbę zatrzymania finansowania niektórych najbardziej represyjnych klientów reżimów [[antykomunizm|antykomunistycznych]]) oraz zwiększeniem przez Amerykanów wydatków na armię<ref>McCauley 2008, s. 77.</ref>.
 
==== Breżniew a świat komunistyczny ====
[[Plik:Cold War Map 1980.svg|thumb|266px|Świat w 1980:
{{legenda|darkblue|[[NATO]]}}
{{legenda|blue|inni sojusznicy USA}}
{{legenda|darkred|[[Układ Warszawski]]}}
{{legenda|#de0000|kraje sojusznicze sprzymierzone z ZSRR}}
{{legenda|#ff4040|inni sojusznicy ZSRR}}
Niebieskie krzyżyki to partyzantki antykomunistyczne, a czerwone – prokomunistyczne
]]
Pierwszym kryzysem dla ekipy Breżniewa była seria liberalizujących reform w Czechosłowacji<ref>Herd & Moroney 2003, s. 5.</ref>. W lipcu 1968 roku Breżniew publicznie skrytykował czechosłowackie przywództwo jako ''rewizjonistyczne'' i ''antyradzieckie'', a w sierpniu pozwolił na [[Praska Wiosna|interwencję Układu Warszawskiego w Czechosłowacji]]. Interwencja i doktryna Breżniewa wywołała protesty dysydentów w różnych krajach bloku wschodniego oraz rządu Rumunii [[Nicolae Ceaușescu]]<ref>McCauley 2008, s.</ref>.
 
W 1969 roku miał miejsce radziecko-chiński graniczny [[konflikt nad Ussuri]]<ref>Kornberg & Faust 2005, s. 104.</ref>. Dopiero na początku lat 80. Chińczycy i Sowieci wydali wzajemne oświadczenia, wzywające do normalizacji stosunków między oboma państwami. Warunkami podanymi Sowietom przez Chińczyków było zmniejszenie radzieckiej obecności wojskowej na granicy chińsko-radzieckiej, zakończenie poparcia dla [[wojna kambodżańsko-wietnamska|wietnamskiej interwencji w Kambodży]] oraz wycofanie żołnierzy z [[Demokratyczna Republika Afganistanu|Afganistanu]] i Mongolii. Breżniew nie przyjął tych warunków, jednak w trakcie przemówienia z [[Taszkent]]u w marcu 1982 roku wezwał do normalizacji stosunków<ref>Kornberg & Faust 2005, s. 105.</ref>.
 
W 1979 r. ZSRR dokonał [[Radziecka interwencja w Afganistanie|interwencji w Afganistanie]]<ref>{{cytuj książkę |nazwisko=Marples |imię=David |tytuł=Historia ZSRR |miejsce=Wrocław |data=2006 |strony=271 |isbn=83-04-04779-9}}</ref>, co spowodowało nowy [[wyścig zbrojeń]] i pogorszenie stosunków z państwami Zachodu.
 
=== Transformacja ustrojowa ===
Po śmierci Leonida Breżniewa na czele ZSRR stanął [[Jurij Andropow]]. Był on zagorzałym antystalinistą i przewodniczącym [[KGB]] przez większość rządów Breżniewa<ref name="Brown 2006, s. 316">Brown 2006, s. 316.</ref>. W trakcie rządów wyznaczył on na kierownicze stanowiska w KGB kilku reformatorów, z których wielu stało się później wiodącymi współpracownikami [[Michaił Gorbaczow|Michaiła Gorbaczowa]]<ref name="Brown 2006, s. 316"/>. Andropow zapoczątkował nowy etap liberalizacji ustrojowej, pozwalając m.in. na większą [[wolność prasy|wolność prasy i mediów]]<ref name="Brown 2006, s. 317">Brown 2006, s. 317.</ref>. Choć okres jego rządów był krótki, to udało mu się wywrzeć wpływ na dalszą liberalizację systemową poprzez wprowadzenie na ważne stanowiska kolejnych reformatorów – Michaiła Gorbaczowa, [[Nikołaj Ryżkow|Nikołaja Ryżkowa]] i [[Jegor Ligaczow|Jegora Ligaczowa]]. Poczynił też duży postęp w walce z [[korupcja|korupcją]]<ref name="Brown 2006, s. 317"/>. Sam Andropow jako swojego następcę widział Gorbaczowa, co zostało jednak zakłócone przez zwolenników konserwatywnego [[Konstantin Czernienko|Konstantina Czernienko]]<ref name="Brown 2006, s. 317"/><ref>{{cytuj książkę |nazwisko=Marples |imię=David |tytuł=Historia ZSRR |miejsce=Wrocław |data=2006 |strony=278 |isbn=83-04-04779-9}}</ref>. Gdy Andropow zmarł 9 lutego 1984 roku, jego następcą został Czernienko, który jednak nie był w stanie skonsolidować władzy i objąć kontroli nad organizacją partyjną, która pozostała w strefie wpływów Gorbaczowa. Czernienko zmarł 10 marca 1985 roku, a dzień później jego następcą wybrany został Gorbaczow<ref>Brown 2006, s. 317–318.</ref><ref>Brown 2006, s. 319.</ref>.
 
Gorbaczow objął władzę w ZSRR w chwili stagnacji. Pomimo tego ZSRR pozostawał jednak państwem bardzo stabilnym, które bez reform Gorbaczowa było w stanie wkroczyć w XXI wiek<ref>Brown 2006, s. 319–320.</ref>. Nowy sekretarz przeprowadził znaczące przetasowanie personelu kierownictwa KPZR, zmuszając starych konserwatystów do rezygnacji z urzędu<ref>Brown 2006, s. 320.</ref> i wprowadzając do władz partii szereg działaczy młodego pokolenia. Gorbaczow rozpoczął program liberalizacji strefy życia publicznego, wzywając do ustanowienia ''pluralizmu socjalistycznego'' obejmującego wolność słowa i demokratyzację systemową<ref>Brown 2006, s. 322.</ref>. Polityka ta znana była jako ''[[głasnost]]'', czyli ''jawność''<ref>Brown 2006, s. 323.</ref>. Z reform Gorbaczowa niezadowoleni byli zarówno konserwatyści partyjni, jak i liberałowie skupieni wokół [[Borys Jelcyn|Borysa Jelcyna]] (który w 1987 roku został odwołany ze stanowiska I Sekretarza Komitetu Miejskiego w [[Moskwa|Moskwie]] za krytykę rządu)<ref>Brown 2006, s. 325.</ref>. W 1988 roku Gorbaczow poszedł na dalsze ustępstwa względem liberałów<ref>Brown 2006, s. 326.</ref>, a na 19. Konferencji Partii w tym samym roku skrytykował konserwatywnych przywódców partyjnych – [[Jegor Ligaczow|Jegora Ligaczowa]], [[Andriej Gromyko|Andrieja Groymko]] i [[Michaił Sołomiencew|Michaiła Sołomiencewa]], konserwatyści z kolei skrytykowali Gorbaczowa i jego reformatorów<ref name="Brown 2006, s. 327">Brown 2006, s. 327.</ref>. Konferencja była pierwszym tak istotnym konfliktem wewnątrzpartyjnym od lat 20<ref name="Brown 2006, s. 327"/>.
 
Pod koniec lat 80. KPZR zgodziła się na start w wyborach kandydatów niezależnych. W 1989 roku odbyły się demokratyczne wybory, w których obywatele zagłosować mogli zarówno na kandydatów niezależnych (zdobyli oni 20% miejsc), jak i kandydatów wystawionych przez KPZR, konkurujących ze sobą. Większość w wyborach zdobyli przeciwnicy dalszych reform. Jednocześnie podtrzymano system jednopartyjny i nie zgodzono się na działalność innych partii<ref name="Brown 2006, s. 327"/><ref>Brown 2006, s. 327–328.</ref>. Jeszcze w tym samym roku grupa parlamentarzystów KPZR i niezależnych zawiązało opozycyjną grupę parlamentarną o nazwie [[Międzyregionalna Grupa Deputowanych]]. Grupa stała się tym samym pierwszą opozycją parlamentarną w historii Związku Radzieckiego<ref>Włodzimierz Marciniak, ''Rozgrabione imperium: upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej'', Kraków 2001, s. 68.</ref>. W marcu 1990 roku [[Rada Najwyższa ZSRR]] zdecydowała o zakończeniu monopolu KPZR i zezwoliła na działalność innych partii. Tym samym ZSRR stał się liberalną demokracją. Na mocy demokratycznych przemian Gorbaczow wybrany został na stanowisko [[prezydent Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich|prezydenta ZSRR]] i stał się niezależny od Biura Politycznego partii<ref>Brown 2006, s. 329.</ref>.
 
[[Plik:Reagan and Gorbachev signing.jpg|mały|[[Michaił Gorbaczow]] i [[Ronald Reagan]] w 1987]]
[[Plik:New Union Treaty.svg|thumb|400px|[[Związek Suwerennych Państw]]&nbsp;– niezrealizowany projekt odnowionego&nbsp;ZSRR. Uczestnicy (czerwony), członkowie–obserwatorzy (pomarańczowy) i kraje nieuczestniczące (czarny) w ''nowym traktacie związkowym'']]
 
=== Rozpad ZSRR ===
{{Osobny artykuł|Rozpad Związku Radzieckiego}}
[[Demokratyzacja]] i zwiększenie praw poszczególnych republik spowodowało wzrost tendencji niepodległościowych. W efekcie w 1991 roku odbyło się [[referendum w ZSRR w 1991 roku|referendum]], w którym większość mieszkańców republik związkowych, biorących udział w głosowaniu, opowiedziało się za likwidacją dotychczasowej formuły związku i utrzymaniem jedności w inny sposób. Konserwatywne kręgi KPZR, niezadowolone z wyniku referendum. przeprowadziły w sierpniu nieudany [[pucz moskiewski]] (puczyści na swojego lidera wybrali [[Giennadij Janajew|Giennadija Janajewa]]), który obalił co prawda na krótko Gorbaczowa, jednak puczystom nie udało się zatrzymać [[Rozpad ZSRR|rozpadu ZSRR]]. Po tym, jak Gorbaczow powrócił do władzy, zrezygnował z przewodzenia partii i oddał swoje stanowisko partyjne [[Wołodymyr Iwaszko|Wołodymyrowi Iwaszko]]. 29 sierpnia tego samego roku partia została rozwiązana po wezwaniu Gorbaczowa do jej samorozwiązania, a parlament rosyjski zadecydował o jej likwidacji, prawnym zakazaniu działalności i zasekwestrowaniu jej majątku. Podobne decyzje podejmowano równolegle w pozostałych republikach radzieckich<ref>Brown 2006, s. 344–349.</ref>. Gorbaczow zrezygnował z prezydentury 25 grudnia<ref>Brown 2006, s. 349.</ref>.
 
8 grudnia Borys Jelcyn, [[Łeonid Krawczuk|Leonid Krawczuk]] i [[Stanisłau Szuszkiewicz]] podpisali [[Porozumienie białowieskie|układ białowieski]] o likwidacji ZSRR i utworzeniu [[Wspólnota Niepodległych Państw|Wspólnoty Niepodległych Państw]]. 25 grudnia 1991 zdjęto z masztu flagę ZSRR, a 26 grudnia 1991 ZSRR przestał istnieć z mocy prawa{{r|ok}}<ref>{{cytuj książkę |nazwisko=Marples |imię=David |tytuł=Historia ZSRR |miejsce=Wrocław |data=2006 |strony=323 |isbn=83-04-04779-9}}</ref>.
 
== Obszar postradziecki ==
{{Osobny artykuł|Obszar postradziecki}}
Sukcesja po ZSRR w odniesieniu do 15 państw poradzieckich jest złożona. Jako sukcesora ZSRR i jego międzynarodowych zobowiązań wyznaczono&nbsp;[[Wspólnota Niepodległych Państw|Wspólnotę Niepodległych Państw]]<sup>[[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka#cite note-6|[6]]][[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka#cite note-7|[7]]][[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka#cite note-8|[8]]][[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka#cite note-9|[9]]][[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka#cite note-10|[10]]]</sup>. Wyjątkowe znaczenie ma Federacja Rosyjska, która zachowała wszystkie nieruchomości poradzieckich ambasad, stałe miejsce ZSRR w [[Rada Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych|Radzie Bezpieczeństwa]]&nbsp;[[Organizacja Narodów Zjednoczonych|ONZ]]&nbsp;i wszystkich innych organizacjach międzynarodowych<sup>[[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka#cite note-5|[5]]]</sup>. Za sukcesorów ZSRR zasadniczo nie są uważane kraje bałtyckie, które ''de iure'' zachowały oficjalną ciągłość z republikami sprzed włączenia ich do ZSRR w 1940 roku. Pozostałe 11 krajów uważanych jest za niepodległe państwa będące następcami ZSRR<ref>Buhler, Konrad G. (2001). State Succession and Membership in International Organizations. Legal Aspects of International Organization Series. Volume 38. Martinus Nijhoff Publishers. s. 164. {{ISBN|978-90-411-1553-9}}.</ref>.
 
{{osobny artykuł|Związek Rosji i Białorusi}}
Idea nowego Związku została wprowadzona w życie w postaci [[Związek Rosji i Białorusi|Związku Rosji i Białorusi]], który jest w fazie luźnej konfederacji i składa się na razie tylko z dwóch byłych republik radzieckich.
 
Państwo Związkowe Rosji i Białorusi powstało 2 kwietnia 1997 roku na bazie stworzonego wcześniej (2 kwietnia 1996 roku) Stowarzyszenia Rosji i Białorusi. Idea jego utworzenia należała do prezydenta Białorusi [[Alaksandr Łukaszenka|Aleksandra Łukaszenki]].
 
W połowie lat 90. przez pewien czas rozważano (lecz wówczas nie uzgodniono) propozycję prezydenta Kazachstanu [[Nursułtan Nazarbajew|Nursułtana Nazarbajewa]] z 29 marca 1994 roku, aby stworzyć [[Związek Euroazjatycki]] z pięciu republik ([[Białoruś]], [[Kazachstan]], [[Kirgistan]], Rosja, [[Tadżykistan]]). W 2011 roku prezydent [[Władimir Putin]] powrócił do idei Związku Euroazjatyckiego na bazie Rosji, Białorusi i Kazachstanu<ref name=autogenerated1>[http://www.izvestia.ru/news/502761 Новый интеграционный проект для Евразии – будущее, которое рождается сегодня].</ref>.
 
== Polityka ==
=== Przywódcy ZSRR ===
{| class="wikitable" align="right" width="25%"
! [[Przywódcy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich|Przywódcy ZSRR]]
|-
| align="center"|[[Plik:Bundesarchiv Bild 183-71043-0003, Wladimir Iljitsch Lenin.jpg|75px]]<br/>[[Włodzimierz Lenin]]
 
1922-1924
|-
| align="center"| [[Plik:JStalin Secretary general CCCP 1942.jpg|75px]]<br />[[Józef Stalin]]<br />1924-1953
|-
| align="center"| [[Plik:Georgy Malenkov 1964.jpg|80px]]<br />[[Gieorgij Malenkow]]<br />1953-1955
|-
|align="center"| [[Plik:Bundesarchiv Bild 183-B0628-0015-035, Nikita S. Chruchstschow.jpg|80px]]<br />[[Nikita Chruszczow]]<br />1953<ref>Chruszczow, Nikita S, [w:] (red.) Kaczorowski Bartłomiej, Encyklopedia Popularna PWN, wydanie 32, wyd. naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 147.</ref><ref>Chruszczow Nikita, [w:] (red.) Krystyna Donabidowicz i Elżbieta Spadzińska–Żak, Słownik historii Polski i świata, wyd. Videograf II, Katowice 2000/2001, s. 423.</ref><ref>Chruszczow, Nikita S, [w:] (red.) Jacek Fronczak, Encyklopedia historii świata dla całej rodziny, wyd. Readr’s Digest, Warszawa 2001, s. 101.</ref> – 1964
|-
| align="center"| [[Plik:Leonid Brežněv (Bundesarchiv).jpg|80px]]<br />[[Leonid Breżniew]]<br />1964-1982
|-
|align="center"| [[Plik:Yuri Andropov - Soviet Life, August 1983.jpg|80px]]<br />[[Jurij Andropow]]<br />1982-1984
|-
| align="center"| [[Plik:Konstantin Chernenko1.jpg|80px]]<br />[[Konstantin Czernienko]]<br />1984-1985
|-
| align="center"| [[Plik:Mikhail Gorbachev 1987.jpg|80px]]<br />[[Michaił Gorbaczow]]<br />1985-1991
|}
 
=== Struktura państwa ===
ZSRR zgodnie z [[Konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich|konstytucją]] z 1924 był państwem federalnym, w którym władze lokalne sprawowały ''Rady (Sowiety) Deputowanych Robotniczych i Żołnierskich'' (na wsi ''Rady Deputowanych Chłopskich''). Na poziomie władz gubernialnych (obwodowych, krajowych), w republikach autonomicznych, w republikach związkowych i na poziomie związkowym formalną władzę stanowiły zjazdy delegatów deputowanych, przy czym deputowani chłopscy mieli prawo do wybierania kilkakrotnie mniejszej liczby delegatów niż deputowani robotniczy.
 
W Związku Radzieckim istniały trzy hierarchie władzy: część prawodawcza reprezentowana przez Radę Najwyższą Związku Radzieckiego, rząd reprezentowany przez Radę Ministrów i Komunistyczną Partię Związku Radzieckiego (KPZR), jedyną legalną partię i najwyższego decydenta w państwie<ref>Sakwa, Richard. Soviet Politics in Perspective. 2nd ed. London – N.Y.: Routledge, 1998.</ref>.
 
=== Partia ===
{{osobny artykuł|Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego}}
Na czele Partii Komunistycznej stał Komitet Centralny, wybrany na Zjeździe lub Konferencji Partii. Z kolei Komitet Centralny wybierał [[biuro polityczne|Politbiuro]] (zwane Prezydium w latach 1952-1966), ''de facto'' najwyższy urząd w ZSRR<ref>Law, David A. (1975). Russian Civilization. Ardent Media. s. 193–194. {{ISBN|978-0-8422-0529-0}}.</ref>.
 
W zależności od poziomu konsolidacji władzy było albo Politbiuro jako ciało kolektywne, albo Sekretarz Generalny, zawsze będący członkiem Politbiura, który skutecznie wiódł partię i kraj (oprócz okresu szczególnej władzy jednostkowej Stalina, raczej sprawowanej bezpośrednio poprzez jego pozycję w Radzie Ministrów niż później po 1941 roku w Politbiurze). Nie było kontroli ze strony ogółu członków, gdyż kluczową zasadą organizacji partii był centralizm demokratyczny, wymagający ścisłego podporządkowania się wyższym ciałom władzy. Wybory były przeprowadzane bez walki wyborczej, poprzez głosowanie na kandydatów zaproponowanych z góry<ref>{{Cytuj|autor = Ilya Zemtsov |tytuł = Chernenko: The Last Bolshevik: The Soviet Union on the Eve of Perestroika |data = 1989 |isbn = 978-0-88738-260-4 |miejsce = New Brunswick, N.J., U.S.A. |wydawca = Transaction Publishers |s = 325 |oclc = 18105747 }}</ref><ref>Knight, Amy (1995). Beria: Stalin’s First Lieutenant. Princeton University Press. s. 5. {{ISBN|0-691-01093-5}}.</ref><ref>{{Cytuj|autor = Jerry F. Hough |tytuł = How the Soviet Union is Governed |data = 1979 |isbn = 0674410300 |inni = Merle Fainsod; Merle Fainsod |miejsce = Cambridge |wydawca = Harvard University Press |s = 486 |oclc = 4504691 }}</ref>.
 
Partia utrzymywała swoją dominację nad państwem głównie poprzez kontrolę nad nomenklaturą. Wszyscy wyżsi urzędnicy państwowi i większość deputowanych Rady Najwyższej byli członkami KPZR. Oprócz sterowania samą partią, Stalin w latach 1941-1953 i Chruszczow w latach 1958-1964 byli też premierami. Po wymuszonym odsunięciu Chruszczowa od władzy takie podwójne urzędowanie było zabronione, lecz później sekretarze generalni, przynajmniej przez jakiś okres piastowania stanowiska, zajmowali w dużej mierze ceremonialne stanowisko przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej, nominalnej głowy państwa. Instytucje na niższych poziomach były nadzorowane i czasami urzędnicy usuwani przez organizacje partyjne wyższego szczebla<ref>Service, Robert (2009). History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-first Century. Penguin Books Ltd. s. 378. {{ISBN|0-14-103797-0}}.</ref><ref>Конститутион оф тхе Руссиян Федератион: витх комментариес анд интерпретатион. Brunswick Publishing Corp. 1994. s. 82. {{ISBN|1-55618-142-6}}.</ref>.
 
W praktyce jednak stopień kontroli nad partią mógł być sprawowany poprzez stan biurokracji, szczególnie po śmierci Stalina, i daleki od totalnej, podczas gdy [[biurokracja]] dążyła do swoich celów, które czasami były sprzeczne z celami partii. Pomimo faktu, że istnienie frakcji było oficjalnie zabronione, dochodziło do pewnych konfliktów ideologicznych<ref>{{Cytuj|autor = Atsushi Ōgushi |tytuł = The Demise of the Soviet Communist Party |data = 2008 |isbn = 0-415-43439-4 |miejsce = London |wydawca = Routledge |s = 31–32 |oclc = 144769250 }}</ref><ref>Taras, Ray (1989). Leadership change in Communist states. Routledge. s. 132. {{ISBN|0-04-445277-2}}.</ref>.
 
=== Rząd ===
Rada Najwyższa (sukcesor Zjazdu Rad i Centralnego Komitetu Wykonawczego) była nominalnie najwyższym urzędem państwowym przez większość historii radzieckiej<ref>F. Triska, Jan; Slusser, Robert M. (1962). The Theory, Law, and Policy of Soviet Treaties. Stanford University Press. s. 63–64. {{ISBN|0-8047-0122-9}}.</ref>, z początku działającym jako narzędzie do zatwierdzania i wdrażania wszystkich decyzji podejmowanych przez partię. Władza i funkcje Rady zostały rozszerzone pod koniec lat pięćdziesiątych, a potem w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, włączając do zakresu kompetencji tworzenie nowych komisji państwowych i komitetów. Uzyskała dodatkowe uprawnienia do zatwierdzenia pierwszego Planu Pięcioletniego i radzieckiego budżetu państwowego<ref>Deb, Kalipada (1996). Soviet Union to Commonwealth: Transformation and Challenges. M.D. Publications Pvt. Ltd. s. 81. {{ISBN|81-85880-95-6}}.</ref>. Rada Najwyższa wybierała Prezydium do sprawowania władzy pomiędzy sesjami plenarnymi<ref name="Benson, Shirley 2001">Benson, Shirley (2001). Nikita Khrushchev and the Creation of a Superpower. Penn State University Press. s. XIV. {{ISBN|0-271-02170-5}}.</ref> (Prezydium pełniło też rolę [[głowa państwa|kolegialnej głowy państwa]]), zazwyczaj zwoływanymi dwa razy do roku, i powoływała Sąd Najwyższy<ref>The Communist World. Ardent Media. 2001. s. 441. {{ISBN|0-271-02170-5}}.</ref>, Prokuratora Generalnego<ref>Joseph Marie Feldbrugge, Ferdinand (1993). Russian Law: The End of the Soviet System and the Role of Law. Martinus Nijhoff Publishers. s. 205. {{ISBN|0-7923-2358-0}}.</ref> oraz Radę Ministrów (przed 1946 rokiem znaną jako Rada Komisarzy Ludowych), kierowaną przez przewodniczącego (premiera) i zarządzającą ogromną biurokracją odpowiedzialną za administrowanie gospodarką i społeczeństwem<ref name="Benson, Shirley 2001"/>. Struktury państwowe i partii poszczególnych republik wchodzących w skład ZSRR szeroko rywalizowały ze strukturami instytucji centralnych, chociaż w RFSRR, w odróżnieniu od innych republik, przez większość historii nie było republikańskiej struktury KPZR. Republika była rządzona bezpośrednio przez Partię aż do 1990 roku. Władze lokalne zorganizowane były podobnie jak komitety partyjne w lokalne Rady i komitety wykonawcze. Podczas gdy system państwa był nominalnie federalny, partia była jednolita<ref>White, Stephen; J. Gill, Graeme; Slider, Darrell (1993). The Politics of Transition: Shaping a post-Soviet Future. Cambridge University Press. s. 108. {{ISBN|978-0-521-44634-1}}.</ref>.
 
Państwowy urząd bezpieczeństwa (KGB i jej poprzedniczki) odgrywał znaczącą rolę w polityce radzieckiej. Był wykorzystywany podczas terroru stalinowskiego. Po śmierci Stalina struktury bezpieczeństwa zostały wzięte pod ścisłą kontrolę partii. Podczas urzędowania Jurija Andropowa jako przewodniczącego KGB w latach 1967-1982 i sekretarza generalnego w latach 1982–1983, urząd brał udział w zwalczaniu opozycji politycznej i utrzymywał rozbudowaną sieć informatorów, umacniając się jako aktor polityczny w pewnym sensie niezależny od struktury państwowo-partyjnej. Kulminacją była kampania antykorupcyjna, biorąca za cel wyższych urzędników partyjnych w późnych latach siedemdziesiątych i wczesnych osiemdziesiątych<ref>„The Soviet Polity in the Modern Era”. Great Russian Encyclopedia (Bol’shaya Rossiyskaya Enciklopediya Publisher) 1: 742. 2005.</ref><ref>P. Hoffmann, Erik; Laird, Robin Frederick (1984). The Soviet Polity in the Modern Era. Transaction Publishers. s. 315–319. {{ISBN|0-202-24165-3}}.</ref><ref>P. Hoffmann, Erik; Laird, Robin Frederick (1984). The Soviet Polity in the Modern Era. Transaction Publishers. s. 313–315. {{ISBN|0-202-24165-3}}.</ref>.
 
=== Oddzielenie władzy i reforma ===
Konstytucje ZSRR, ogłaszane w 1918, 1924, 1936 i 1977 roku<ref>{{Cytuj|autor = Richard Sakwa |tytuł = Soviet Politics in Perspective |data = 1998 |isbn = 0-415-07153-4 |miejsce = London ; New York |wydawca = Routledge |s = 106 |oclc = 50295867 }}</ref>, nie ograniczały władzy państwowej. Nie istniało żadne formalne rozdzieleie władzy pomiędzy partią, Radą Najwyższą i Radą Ministrów reprezentujących rządzące ośrodki decyzyjne<ref>Kucherov, Samuel (1970). The Organs of Soviet Administration of Justice: Their History and Operation. Brill Archive Publishers. s. 31.</ref>. System był rządzony mniej prawnie, a bardziej poprzez nieformalne zebrania, nie istniał też żaden określony mechanizm sukcesji. Walki o władzę miały miejsce w Politbiurze po śmierci Lenina<ref>{{Cytuj|autor = Steve Phillips |tytuł = Lenin and the Russian Revolution |data = 2000 |isbn = 978-0-435-32719-4 |miejsce = Oxford |wydawca = Heinemann |s = 71 |oclc = 44932992 }}</ref> i Józefa Stalina<ref>Encyclopædia Britannica (2005). Union of Soviet Socialist Republics. Encyclopædia Britannica, Inc. s. 1014.</ref>, jak i po odsunięciu od władzy Chruszczowa<ref>Service, Robert (2009). History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-first Century. Penguin Books Ltd. s. 379. {{ISBN|0-14-103797-0}}.</ref>, spowodowane decyzjami i Politbiura i Komitetu Centralnego<ref name="Khrushchev, Nikita 2007">Khrushchev, Nikita (2007). Memoirs of Nikita Khrushchev, Volume 3: Statesman. Pennsylvania State University Press. s. 674. {{ISBN|978-0-271-02935-1}}.</ref>. Wszyscy liderzy Związku Radzieckiego przed Gorbaczowem zmarli w swoim miejscu pracy, oprócz Gieorgija Malenkowa i Chruszczowa, obu odsuniętych od kierowania partią w wyniku walk wewnętrznych<ref name="Khrushchev, Nikita 2007"/>.
 
Między rokiem 1988 i 1990, w obliczu opozycji, Michaił Gorbaczow wprowadził reformy pozbawiające władzy oficjeli partyjnych i czyniące Radę Najwyższą mniej od nich zależną. Wprowadzono Zjazd Deputowanych Ludowych, większość członków którego wybrano w wyborach powszechnych w marcu 1989 roku. Tak wybrany Zjazd obrał Radę Najwyższą, która stała się pełnoetatowym parlamentem, dużo silniejszym niż dotychczas. Po raz pierwszy od lat dwudziestych odmówiono zatwierdzania propozycji partii i Rady Ministrów. W 1990 roku Gorbaczow wprowadził i objął stanowisko prezydenta Związku Radzieckiego, koncentrując władzę wokół swojego biura wykonawczego niezależnego od partii i przejął osobisty nadzór nad rządem, teraz pod zmienioną nazwą jako Gabinet Ministrów ZSRR<ref>[http://countrystudies.us/russia/18.htm „Gorbachev’s Reform Dilemma”. Library of Congress Country Studies].</ref><ref>Polmar, Norman (1991). The Naval Institute Guide to the Soviet. United States Naval Institute. s. 1. {{ISBN|0-87021-241-9}}.</ref><ref>McCauley, Martin (2007). The Rise and Fall of the Soviet Union. Pearson Education. s. 490. {{ISBN|0-582-78465-4}}.</ref><ref>Vincent Daniels, Robert (1993). A Documentary History of Communism in Russia: From Lenin to Gorbachev. University Press of New England (UPNE). s. 388. {{ISBN|0-87451-616-1}}.</ref>.
 
Wzrastały napięcia pomiędzy państwowymi urzędnikami Gorbaczowa, reformistami kierowanymi w Rosji przez Borysa Jelcyna oraz kontrolującymi nowo wybraną Radę Najwyższą Rosyjskiej FSRR i zwolennikami twardej linii w partii. W dniach 19-21 sierpnia 1991 roku ich grupa wszczęła próbę zamachu stanu. Po nieudanym puczu, Rada Państwa Związku Radzieckiego stała się najwyższym organem władzy państwowej w okresie przemian. Gorbaczow zrezygnował z funkcji sekretarza generalnego, pozostając jedynie na stanowisku prezydenta na końcowe miesiące istnienia ZSRR<ref>Encyclopædia Britannica. „Inquisitorial procedure (law) – Britannica Online Encyclopedia”. Encyclopædia Britannica.</ref>.
 
=== Republiki związkowe ===
Pod koniec swojego istnienia, w 1991 r., ZSRR składał się z piętnastu [[Republiki ZSRR|republik związkowych]]. W latach wcześniejszych liczba republik tworzących ten kraj była inna – początkowo były tylko 4: [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjska FSRR]], [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukraińska SRR]], [[Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka|Białoruska SRR]] i [[Zakaukaska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Zakaukaska FSRR]]. W latach następnych, podnosząc status niektórych dotychczasowych [[Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka|republik autonomicznych]], tworzono nowe republiki: [[Turkmeńska Socjalistyczna Republika Radziecka|Turkmeńska]] (1925), [[Uzbecka Socjalistyczna Republika Radziecka|Uzbecką]] (1925) [[Tadżycka Socjalistyczna Republika Radziecka|Tadżycką]] (1929), [[Kazachska Socjalistyczna Republika Radziecka|Kazachską]] (1936), [[Kirgiska Socjalistyczna Republika Radziecka|Kirgiską]] (1936). W 1936 r. zlikwidowano [[Zakaukaska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Zakaukaską FSRR]], a tworzące ją [[Armeńska Socjalistyczna Republika Radziecka|Armeńska SRR]], [[Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka|Azerbejdżańska SRR]] i [[Gruzińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Gruzińska SRR]] weszły bezpośrednio w skład ZSRR. W 1940 r. po aneksji [[Kraje bałtyckie|państw bałtyckich]] powstały [[Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka|Litewska SRR]], [[Łotewska Socjalistyczna Republika Radziecka|Łotewska SRR]] i [[Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka|Estońska SRR]]. W tym samym roku podniesiono status 2 innych republik autonomicznych: z obszarów [[Karelska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka|Karelskiej ASRR]] oraz większości ziem zdobytych na [[Finlandia|Finlandii]] w trakcie [[wojna zimowa|wojny zimowej]] powstała [[Karelo-Fińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Karelo-Fińska SRR]]. Z części wchodzącej dotychczas w skład Ukraińskiej SRR [[Mołdawska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka|Mołdawskiej ASRR]] oraz ziem przejętych od [[Rumunia|Rumunii]] utworzono [[Mołdawska Socjalistyczna Republika Radziecka|Mołdawską SRR]]. W 1940 r. na ZSRR składało się 16 republik związkowych. W roku 1956 [[Karelo-Fińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Karelo-Fińską SRR]] ponownie włączono do [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjskiej FSRR]] pod nazwą [[Karelska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka|Karelska ASRR]]. Największą z republik, zarówno pod względem ludności, powierzchni, jak i siły polityczno-gospodarczej, była [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjska Federacyjna SRR]]. W skład niektórych republik związkowych (głównie Rosyjskiej FSRR, ale też Gruzińskiej SRR, Uzbeckiej SRR i Azerbejdżańskiej SRR) wchodziły też inne jednostki polityczno-administracyjne, tworzone dla mniejszości narodowych zamieszkujących ZSRR: [[Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka|republiki autonomiczne]] (w 1991: 20), [[obwód autonomiczny w ZSRR|obwody autonomiczne]] (1991: 8), oraz [[Okręg narodowościowy|okręgi narodowościowe]] (od 1978 r. – okręgi autonomiczne) (1991: 10); prócz tego ZSRR z punktu [[podział administracyjny|widzenia administracyjnego]] dzielił się 6 krajów i 123 [[Obwody Federacji Rosyjskiej|obwody]].
 
Zaznaczyć należy, że jedynie republiki związkowe posiadały zapisane w konstytucji prawo do wystąpienia ze składu ZSRR i skorzystały z niego w 1991 r. Republiki autonomiczne prawa takiego nie posiadały, aczkolwiek niektóre z nich (zwłaszcza Czeczenia, w czasach ZSRR część [[Czeczeńsko-Inguska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka|Czeczeńsko-Inguskiej ASRR]]), korzystając z chaosu politycznego, jaki powstał po rozpadzie Związku Radzieckiego, próbowały (bezskutecznie) uzyskać niepodległość.
 
{| class="wikitable" align="center" style="text-align: center"
|style="background: #DCDCDC"| [[Republiki ZSRR]] ||style="background: #DCDCDC"| Lata ||style="background: #DCDCDC"| Państwa współczesne ||style="background: #DCDCDC"| [[Wspólnota Niepodległych Państw|WNP]] ||style="background: #DCDCDC"| [[NATO]] ||style="background: #DCDCDC"| [[Unia Europejska|UE]] ||style="background: #DCDCDC"| [[Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza|EAWG]] ||style="background: #DCDCDC"| [[GUAM]] ||style="background: #DCDCDC"| [[Światowa Organizacja Handlu|WTO]]
|-
|[[Abchaska Socjalistyczna Republika Radziecka|Abchaska SRR]]³
|1922-1931
|[[Abchazja]] / [[Gruzja]]
|–
|–
|–
|–
|–
|–
|-
| width="20%" | [[Armeńska Socjalistyczna Republika Radziecka|Armeńska SRR]]¹ || width="20%" | 1922-1991 || width="20%" | [[Armenia]] || 1991 || – || – || – || – || 2003
|-
|[[Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka|Azerbejdżańska SRR]]¹ || 1922-1991 || [[Azerbejdżan]] || 1991 || – || – || – || 1997 || –
|-
|[[Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka|Białoruska SRR]] || 1922-1991 || [[Białoruś]] || 1991 || – || – || 2002 || – || –
|-
|[[Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka|Estońska SRR]] || 1940-1991 || [[Estonia]] || – || 2004 || 2004 || – || – || 1999
|-
|[[Gruzińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Gruzińska SRR]]¹ || 1922-1991 || [[Gruzja]] || 1993-2008 || – || – || – || 1997 || 2000
|-
|[[Kazachska Socjalistyczna Republika Radziecka|Kazachska SRR]] || 1936-1991 || [[Kazachstan]] || 1991 || – || – || 2002 || – || –
|-
|[[Karelo-Fińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Karelo-Fińska SRR]]² || 1940-1956 || [[Rosja]] || – || – || – || – || – || –
|-
|[[Kirgiska Socjalistyczna Republika Radziecka|Kirgiska SRR]] || 1936-1991 || [[Kirgistan]] || 1991 || – || – || 2002 || – || 1998
|-
|[[Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka|Litewska SRR]] || 1940-1991 || [[Litwa]] || – || 2004 || 2004 || – || – || 2001
|-
|[[Łotewska Socjalistyczna Republika Radziecka|Łotewska SRR]] || 1940-1991 || [[Łotwa]] || – || 2004 || 2004 || – || – || 1999
|-
|[[Mołdawska Socjalistyczna Republika Radziecka|Mołdawska SRR]]⁴ || 1940-1991 || [[Mołdawia]] || 1991 || – || – || – || 1997 || 2001
|-
|[[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjska FSRR]] || 1922-1991 || [[Rosja]] || 1991 || – || – || 2002 || – || 2012
|-
|[[Tadżycka Socjalistyczna Republika Radziecka|Tadżycka SRR]] || 1929-1991 || [[Tadżykistan]] || 1991 || – || – || 2002 || – || –
|-
|[[Turkmeńska Socjalistyczna Republika Radziecka|Turkmeńska SRR]] || 1925-1991 || [[Turkmenistan]] || 1991-2005 || – || – || – || – || –
|-
|[[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukraińska SRR]] || 1922-1991 || [[Ukraina]] || 1991 || – || – || – || 1997 || 2008
|-
|[[Uzbecka Socjalistyczna Republika Radziecka|Uzbecka SRR]] || 1925-1991 || [[Uzbekistan]] || 1991 || – || – || – || 1999-2005 || –
|-
|[[Zakaukaska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Zakaukaska FSRR]] || 1922-1936 || [[Armenia]], [[Azerbejdżan]], [[Gruzja]] || – || – || – || – || – || –
|-
|colspan="9" align="left"| ¹ Do 1936 jako republiki radzieckie w ramach Zakaukaskiej FSRR.
² W 1956 włączona do Rosyjskiej FSRR.
 
³ Do 1931 w unii z Gruzińską SRR w ramach Zakaukaskiej FSRR. W 1931 włączona do Gruzińskiej SRR.
 
⁴ W 1990 ogłosiła secesję od Mołdawskiej SRR [[Naddniestrzańska Mołdawska Socjalistyczna Republika Radziecka|Naddniestrzańska Mołdawska SRR]], która jednakże
 
nie została uznana przez władze radzieckie.
 
|-
|colspan="9" align="center"| [[Plik:ZSRR 1989.png|595px|centruj]]
|-
|colspan="9" align="center"| Mapa podziału administracyjnego ZSRR w 1989
|}
 
=== Polityka informacyjna ===
ZSRR od samego początku przykładał ogromną wagę do kształtowania zagranicznej opinii publicznej. Ściśle reglamentował dostęp zachodnich dziennikarzy, stosując na szeroką skalę techniki [[dezinformacja|dezinformacji]], [[propaganda|propagandy]] oraz utrzymując rozbudowaną siatkę [[agent wpływu|agentów wpływu]]<ref>{{cytuj książkę |autor=Christopher Andrew, Wasilij Mitrokhin|tytuł=[[Archiwum Mitrochina]] |wydawca=Muza S.A.|rok=2001|isbn=83-7200-651-2}}</ref>. Nie istniała niezależna prasa, funkcjonowała ścisła [[cenzura]] mediów, zaś do kraju wpuszczani byli dziennikarze i pisarze znani z komunistycznych sympatii, w których starano się ich utwierdzać podczas starannie planowanych, propagandowych wycieczek po ZSRR. Wielu z nich publikowało później relacje o charakterze [[panegiryk|panegirycznym]]. Dzięki temu przez wiele lat informacje o naruszeniach prawa człowieka w ZSRR były traktowane sceptycznie, zaś ustrój komunistyczny w wydaniu radzieckim cieszył się poparciem wielu zachodnich intelektualistów<ref name="judt">{{cytuj książkę |autor=Tony Judt |tytuł=Historia niedokończona. Francuscy intelektualiści 1944-1956 |rok=2012 |wydawca=Wydawnictwo Krytyki Politycznej |isbn=9788362467914}}</ref>.
 
Część z odwiedzających ZSRR sympatyków publikowała krytyczne komentarze ([[Malcolm Muggeridge]]<ref name="gjmm" />, [[Gareth Jones (dziennikarz)|Gareth Jones]]<ref name="gjmm" />, [[Bertrand Russell]]<ref>{{cytuj książkę|autor=[[Bertrand Russell]]|tytuł=The Practice and Theory of Bolshevism |url=http://www.gutenberg.org/ebooks/17350 |rok=1920}}</ref>, [[André Gide]]<ref>{{cytuj książkę |autor=André Gide |tytuł=Powrót z ZSRR |url=http://www.stalin.tv/gide/gide.html|rok=1937 |wydawca=Biblioteka Polska}}</ref>). Spotykały się one jednak z agresywnymi zaprzeczeniami władz ZSRR oraz krytyką proradzieckiej prasy<ref name="gjmm">{{cytuj stronę |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/wales/south_east/7742330.stm |tytuł=Ukraine honour for Welsh reporter |data=2008 |opublikowany=BBC}}</ref>, która zarzucała im wyolbrzymianie chwilowych „wypaczeń” ustroju radzieckiego, służenie agenturze państw imperialistycznych lub szkodzenie sprawie światowego ruchu robotniczego<ref name="judt" />.
 
== Społeczeństwo ==
{{osobny artykuł|Demografia ZSRR}}
[[Plik:SovietLivingRoom1950s.jpg|thumb|Typowy pokój mieszkalny obywatela ZSRR w latach 50.]]
Ostatnie lata istnienia Carskiej Rosji i pierwsze lata od powstania ZSRR wiązały się ze spadkiem liczby ludności. Związane było to z dużą liczbą zgonów z okresu wojny światowej, wojny domowej i powojennej klęski głodu, a od czasów stalinizacji też z represjami tego okresu. Liczba zgonów związanych ze stratami w wojnach i klęskach wyniosła 18 milionów<ref>Mark Harrison (18 July 2002). Accounting for War: Soviet Production, Employment, and the Defence Burden, 1940–1945. Cambridge University Press. s. 167. {{ISBN|978-0-521-89424-1}}.</ref>, a w latach 30., 10 milionów<ref>Geoffrey A. Hosking (2001). Russia and the Russians: a history. Harvard University Press. s. 469. {{ISBN|978-0-674-00473-3}}.</ref>. W wyniku wojny obronnej 1941-45 zginęło 26 milionów mieszkańców kraju<ref>Geoffrey A. Hosking (2006). Rulers and victims: the Russians in the Soviet Union. Harvard University Press. s. 242. {{ISBN|978-0-674-02178-5}}.</ref>.
 
[[Współczynnik urodzeń]] w ZSRR spadł z 44 na tysiąc w 1926 roku do 18 w 1974 roku. Związane to było z [[urbanizacja|urbanizacją]] i rosnącym wiekiem zawierania małżeństw. Współczynnik zgonów spadł z 23,7 na tysiąc w 1926 do 8,7 w 1974 roku. Pod względem położenia geograficznego, liczba urodzeń w południowych republikach Azji Środkowej i na Zakaukaziu była znacznie wyższa niż na północy kraju. Zjawisko to związane było z wolniejszym tempem urbanizacji i tradycyjnym wczesnym zawieraniem małżeństw przez południowców<ref>Большая советская энциклопедия s. 15.</ref>.
 
=== Obyczajowość ===
Zaraz po rewolucji bolszewickiej, duży wpływ na obyczajowość państwa i społeczeństwa miała bolszewicka feministka [[Aleksandra Kołłontaj]], która została komisarzem ludowym ds. społecznych. W początkowych latach istnienia sowieckiej Rosji jej polityka obyczajowa była bardzo liberalna, co było realizacją planów jeszcze sprzed rewolucji, które zakładały przemianę dotychczasowej obyczajowości w nową, pozbawioną elementów rzekomo charakterystycznych dla państw burżuazyjnych. Jedną z podstaw tej polityki była [[emancypacja kobiet]], Kołłontaj sama była pierwszą w historii kobietą na stanowisku odpowiadającym ministerialnemu. Zaraz po rewolucji, w grudniu 1917 roku, wprowadzono nowe prawo dotyczące [[Małżeństwo|małżeństw cywilnych]] i [[Rozwód|rozwodów]], które znacząco ułatwiło procedury w tym zakresie dzięki rejestracji małżeństwa i rozwodu w nowo powstałych urzędach stanu cywilnego. 18 listopada 1920 r. zalegalizowano bezpłatną [[Aborcja|aborcję]] na życzenie kobiety, a w 1922 roku nowy kodeks karny odstąpił od karania za [[homoseksualizm]]. W tym czasie pojawiały się także na obrzeżach polityki postulaty wprowadzenia wolnej miłości i niczym nieograniczonych kontaktów seksualnych, ale władze tłumiły te projekty. Zmiany w obyczajowości były także krytykowane przez [[Włodzimierz Lenin|Lenina]], który uznał, że zaszły one za daleko. Dopiero po jego śmierci nastąpiła jednak debata nad tymi zagadnieniami, a tzw. [[sprawa czubarowska]] stała się dla partyjnych konserwatystów i [[Józef Stalin|Stalina]] pretekstem do odwołania liberalnych reform<ref name="ah0102">{{Cytuj pismo | autor = Andrzej Poczobut | tytuł = Wielka rosyjska rewolucja seksualna | czasopismo = Ale Historia | wydawca = Agora SA | wolumin = 5/2016 (211) | strony = 8-10 | język = pl | data = 2016-02-01 | url = http://wyborcza.pl/alehistoria/1,150661,19559461,wielka-rosyjska-rewolucja-seksualna.html}}</ref>.
 
[[Plik:Milovice soviet pupils.jpg|thumb|Radzieckie dzieci na wakacjach w Czechosłowacji w 1985 roku]]
 
=== Opieka zdrowotna ===
[[Plik:RussianAbortionPoster.jpg|thumb|Plakat z 1925 roku informujący o niebezpieczeństwie związanym z [[aborcja|aborcją]]]]
W 1917 roku, przed powstaniem bolszewickim, pod względem warunków zdrowotnych obszary Rosji były znacznie w tyle za krajami rozwiniętymi. W 1918 roku powołano Ludowy Komisariat Zdrowia. Ochrona zdrowia miała być kontrolowana przez państwo i bezpłatna dla wszystkich obywateli. Już w okresie po rewolucji wzrosła średnia długość życia, jak uważał twórca ZSRR, Lenin, „Albo wszy pokonają socjalizm, albo socjalizm pokona wszy”<ref>Lane 1992, s. 353.</ref>.
 
W okresie po rewolucji zwiększyła się długość życia, na przełomie lat 1926-1927 średnia długość życia wzrosła do 44,4 roku (w porównaniu do 32,3 lat trzydzieści lat wcześniej – w okresie carskim). W latach 1958-59 średnia długość życia wzrosła do 68,6 lat. Wzrost ten postrzegany był przez wielu jako dowód na to, że system socjalistyczny był lepszy od systemu kapitalistycznego. W latach 60. długość życia w ZSRR przekroczyła średnią w USA i przez większość lat utrzymywała się na dość stabilnym poziomie. W latach 70. długość zmniejszyła się nieco, prawdopodobnie na skutek nadużywania [[Napój alkoholowy|alkoholu]] przez wielu mieszkańców<ref>Dinkel, R.H. ''The Seeming Paradox of Increasing Mortality in a Highly Industrialized Nation: the Example of the Soviet Union: 1985''.</ref>. Oprócz tego w latach 70. zwiększył się wskaźnik umieralności niemowląt, związane to było z mniejszym wzrostem urodzeń w europejskiej, bogatszej części kraju i ze zwiększonym wzrostem urodzeń na biedniejszym południu<ref>Dinkel, R.H. (1990). The Seeming Paradox of Increasing Mortality in a Highly Industrialized Nation: the Example of the Soviet Union. s. 155–177.</ref>.
 
Artykuł 42. konstytucji z 1977 roku zapewniał wszystkim obywatelom prawo do bezpłatnej ochrony zdrowia i korzystania ze wszelkich instytucji zdrowotnych. Na XIX Zjeździe KPZR, minister zdrowia, Jewgenji Chazow oświadczył że ZSRR ma najwięcej lekarzy i szpitali ze wszystkich państw świata<ref>Lane 1992, s. 352–353.</ref>.
 
=== Edukacja ===
System edukacji był mocno scentralizowany i powszechnie dostępny dla wszystkich obywateli. Konstytucja zapewniała wszystkim obywatelom prawo do pracy i swobodnego kształcenia zawodowego. Stawiano na kształcenie specjalistyczne w dziedzinie [[inżynieria|inżynierii]] oraz propagowano wyższość dziedzin [[nauki ścisłe|matematyczno]]-[[nauki przyrodnicze|przyrodniczo]]-[[nauki społeczne|społecznych]] nad [[nauki humanistyczne|humanistycznymi]].
 
==== Zarys historyczny ====
Przed 1917 rokiem dostęp do edukacji w carskiej Rosji był mocno ograniczony i niedostępny lub ledwo dostępny dla dzieci z rodzin chłopskich i robotniczych. Według szacunków z 1917 roku, 75-85% mieszkańców Imperium było analfabetami.
 
Pierwszym Komisarzem ds. Edukacji został [[Anatolij Łunaczarski]]. Łunaczarski kładł duży nacisk na eliminację [[analfabetyzm]]u. Osoby, które umiały pisać i czytać, automatycznie zatrudniane były jako nauczyciele, przez co pewien czas w edukacji kładziono większy nacisk na ilość, a nie jakość nauczycieli. W 1940 roku, Józef Stalin ogłosił, że analfabetyzm został wyeliminowany. W następstwie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, system edukacji został gwałtownie poszerzony.
 
Kampanię upowszechniania dostępu do nauki kontynuował Nikita Chruszczow. W 1960 roku prawie wszystkie dzieci w ZSRR miały dostęp do edukacji, a wyjątkami były osoby zamieszkujące odległe obszary kraju. Według statystyk z 1986 roku, na 10 000 mieszkańców było 181 studentów, dla porównania w USA było ich 517<ref>Pejovich, Svetozar (1990). ''The Economics of Property Rights: Towards a Theory of Comparative Systems''. Springer Science+Business Media. s. 130. {{ISBN|978-0-7923-0878-2}}.</ref>.
 
We wczesnym okresie istnienia ZSRR, według ideologii wówczas głoszonej przez partię komunistyczną, edukacja miała stać się fundamentem budowy tzw. nowego człowieka<ref>Law, David A. (1975). ''Russian Civilization''. Ardent Media. s. 300–301. {{ISBN|0-8422-0529-2}}.</ref>.
 
=== Religia ===
[[Plik:Alexander Nevsky Cathedral, Baku.jpg|thumb|upright|[[Sobór św. Aleksandra Newskiego w Baku]] zniszczony we wczesnym okresie stalinizmu]]
Religiami liczącymi w ZSRR największą liczbę wyznawców były [[chrześcijaństwo]] oraz [[islam]]<ref name="Eaton, Katherine Bliss 2004">Eaton, Katherine Bliss (2004). Daily life in the Soviet Union. Greenwood Publishing Group. s. 285-286. {{ISBN|0-313-31628-7}}.</ref>. Wśród chrześcijan przeważało [[prawosławie]], a największym kościołem był [[Rosyjski Kościół Prawosławny]]. Wśród muzułmanów 90% stanowili [[Sunnizm|sunnici]], społeczność [[szyizm|szyicka]] istniała w Azerbejdżanie<ref name="Eaton, Katherine Bliss 2004"/>. Mniejsze grupy religijne stanowili [[katolicyzm|katolicy]], [[żydzi]], [[buddyzm|buddyści]] oraz szereg [[Kościół (organizacja)|kościołów]] i innych [[Denominacja (religia)|grup]] [[protestantyzm|protestanckich]]<ref name="Eaton, Katherine Bliss 2004"/>.
 
W okresie Imperium Rosyjskiego, Rosyjski Kościół Prawosławny posiadał status oficjalnego kościoła panującej monarchii i dysponował znacznym wpływem na władze państwowe<ref>Silvio Ferrari; W. Cole Durham, Elizabeth A. Sewell (2003). ''Law and religion in post-communist Europe''. Peeters Pub & Booksellers. s. 261. {{ISBN|978-90-429-1262-5}}.</ref>. W bezpośrednim okresie po utworzeniu państwa radzieckiego doszło do walki z tymże Kościołem. Powodem tego było przekonanie rewolucjonistów, że Kościół był sojusznikiem dawnej rządzącej elity<ref name="Simon 1974, s. 64–65">Simon 1974, s. 64–65.</ref>.
 
Radzieckie prawo gwarantowało wolność wyznania, co zostało zagwarantowane na mocy konstytucji, równocześnie rządząca partia uważała religię za niezgodną z duchem materializmu naukowego<ref name="Simon 1974, s. 64–65"/>. W praktyce administracja interpretowała to prawo na różne sposoby i ograniczała działalność grup religijnych<ref name="Simon 1974, s. 64–65"/>.
 
==== Po rewolucji ====
Na mocy rozporządzenia Rady Komisarzy Ludowych z 1918 roku, Rosja Radziecka stała się państwem świeckim. Zlikwidowano nauczanie religii w szkołach, zezwalając przy tym na nauczanie religii prywatnie<ref>Simon 1974, s. 209.</ref>.
 
Kurs wobec organizacji religijnych zaostrzono w okresie stalinizacji kraju, w latach 20. i 30. zamknięto tysiące świątyń. Do 1940 roku zamknięto 90% cerkwi, synagog i meczetów działających w 1917 roku<ref>Atwood, Craig D. (2001). Always Reforming: A History of Christianity Since 1300. Macon, Georgia: Mercer University Press. s. 311. {{ISBN|0-86554-679-7}}.</ref>. Sam Stalin, uważając, że antyradzieckość należy do przeszłości, zmienił swoje nastawienie do religii pod koniec lat 30. gdy odszedł od antyreligijnych tez z czasu po rewolucji i przeszedł na pozycje bardziej umiarkowane<ref name="Janz 1998, s. 38–39">Janz 1998, s. 38–39.</ref>. Jeszcze bardziej postawę administracji zmieniła inwazja III Rzeszy na ZSRR. Organizacje religijne poparły działania wojenne Armii Czerwonej, a rząd zezwolił na otwarcie szeregu świątyń. [[Sputnik (radio)|Radio Moskwa]] zaczęło nadawanie programów religijnych, a w Moskwie w 1943 roku odbyło się historyczne spotkanie między Stalinem a metropolitą [[Sergiusz (patriarcha Moskwy)|Sergiuszem]], ''[[locum tenens]]'' Patriarchatu Moskiewskiego<ref name="Janz 1998, s. 38–39"/>, który został następnie wybrany na patriarchę moskiewskiego i całej Rusi.
 
Zaraz po inwazji, Sergiusz potępił Rosjan, którzy podjęli kolaborację z wrogiem i wezwał prawosławnych we wszystkich okupowanych państwach Europy do wspólnej walki z Niemcami<ref>[http://www.pravenc.ru/text/150063.html Odincow M.: Wielikaja Otieczestwiennaja Wojna (1941-1945) i rieligioznyje organizaciji SSSR (ros.). Prawosławnaja Encikłopiedija].</ref>. Do listopada 1944 roku otwartych zostało 200 cerkwi<ref>[http://www.pravenc.ru/text/76502.html Cypin W.: Archijerejskij Sobor Russkoj Prawosławnoj Cerkwi 21-23 nojabria 1944 (ros.). Prawosławnaja Encikłopiedija].</ref>. W okresie liberalizacji stosunku do religii zaobserwowano wzrost aktywności religijnej obywateli wszystkich wyznań<ref>Ro’i, Yaacov (1995). Jews and Jewish Life in Russia and the Soviet Union. London: Frank Cass. s. 263. {{ISBN|0-7146-4619-9}}.</ref>.
 
==== Po wojnie ====
W 1946 roku na [[pseudosobór lwowski|pseudosoborze lwowskim]] anulowano postanowienia [[unia brzeska|unii brzeskiej]] i oficjalnie przyłączono [[Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego|Ukraiński Kościół Greckokatolicki]] do Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej<ref>{{cytuj stronę|url=http://old.risu.org.ua/eng/major.religions/greek.catholic/historical.survey/|archiwum=http://web.archive.org/web/20131109195731/http://old.risu.org.ua/eng/major.religions/greek.catholic/historical.survey/|tytuł= „The Ukrainian Greek Catholics: A Historical Survey”. Religious Information Service of Ukraine.}}</ref>.
 
Postawa wobec kościołów zmieniła się w latach destalinizacji, gdy sekretarzem generalnym KPZR został Nikita Chruszczow. W okresie odwilży i odejścia od stalinizmu podkreślono [[ateizm]] w programie edukacyjnym, a liczne publikacje państwowe promowały takie poglądy<ref name="Janz 1998, s. 38–39"/>. W tym okresie liczba czynnych cerkwi spadła z 20 000 do 10 000, a liczba synagog z 500 do 97, liczba meczetów zmniejszyła się z 1500 do 500<ref>Nahaylo, Bohdan & Victor Swoboda (1990). Soviet Disunion: A History of the Nationalities Problem in the USSR. London: Hamish Hamilton. s. 144. {{ISBN|0-02-922401-2}}.</ref>.
 
Autonomię instytucji religijnych zwiększono ponownie w okresie Breżniewa<ref>Mark D. Steinberg; Catherine Wanner (2008-10). Religion, morality, and community in post-Soviet societies. Indiana University Press. s. 6. {{ISBN|978-0-253-22038-7}}.</ref>. Relacje między Kościołem Prawosławnym a władzami polepszyły się do tego stopnia, że rząd Breżniewa dwukrotnie uhonorował patriarchę [[Aleksy I (patriarcha Moskwy)|Aleksego I]] [[Order Czerwonego Sztandaru Pracy|Orderem Czerwonego Sztandaru Pracy]]<ref>Janz 1998, s. 42.</ref>.
 
Przeprowadzona w 1982 roku ankieta wykazała, że 20% ludności państwa określa się jako aktywnie praktykujących<ref>McKay, George; Williams, Christopher (2009). Subcultures and New Religious Movements in Russia and East-Central Europe. Peter Lang. s. 231–232. {{ISBN|3-03911-921-4}}.</ref>. Relacje z kościołem poprawiły się jeszcze bardziej w okresie rządów Gorbaczowa, w 1989 roku legalną działalność mógł wznowić [[Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego]]<ref>[http://old.risu.org.ua/eng/major.religions/greek.catholic/historical.survey/ „The Ukrainian Greek Catholics: A Historical Survey”. Religious Information Service of Ukraine].</ref>.
 
W 1991 roku 20% populacji stanowili prawosławni należący do Cerkwi Rosyjskiej, 10% muzułmanie, 7% członkowie innych chrześcijańskich związków wyznaniowych (członkowie [[Gruziński Kościół Prawosławny|Gruzińskiego Kościoła Prawosławnego]], [[Apostolski Kościół Ormiański|Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego]] oraz katolicy), 1% żydzi. W tym samym czasie 60% deklarowało [[ateizm]]<ref>[http://www.theodora.com/wfb1991/soviet_union/soviet_union_people.html Central Intelligence Agency (1991). „Soviet Union – People”].</ref>.
 
=== Narodowości ===
[[Plik:USSR Population 1974.jpg|mały|300px|Demografia ZSRR w 1974]]
Związek Radziecki był bardzo zróżnicowanym etnicznie państwem, w którym mieszkało ponad 100 różnych grup etnicznych. Każdy obywatel ZSRR miał własną przynależność etniczną, wybieraną przez jego rodziców w chwili gdy ukończył szesnaście lat<ref>Comrie 1981, s. 2.</ref>. Jeśli rodzice nie podjęli takiej decyzji to dziecko automatycznie otrzymywało przydział do narodu ojca.
 
W rewolucji październikowej brali udział przedstawiciele wszystkich narodów dawnego [[Imperium Rosyjskie]]go. Nieproporcjonalnie duży udział mniejszości narodowych można tłumaczyć dyskryminacją w czasach carskich. Lenin nie ufał Rosjanom, wolał opierać się na [[Łotysze|Łotyszach]] (z których złożona była jego gwardia przyboczna), [[Żydzi|Żydach]], [[Gruzini|Gruzinach]] albo [[Polacy|Polakach]]. Sam zresztą, jako delegat na zjazd partyjny, demonstracyjnie w rubryce narodowość wpisał: „bez narodowości”. Taka polityka spowodowała dość duży udział przedstawicieli mniejszości we władzach, w CzeKa, w nowym aparacie państwowym i nomenklaturze. W obszarach, w których dominowały mniejszości narodowe prowadzono politykę ''[[korienizacja|korienizacji]]'', tzn. wprowadzania języków narodowych do szkół i urzędów w miejsce rosyjskiego, m.in. utworzono dwie polskie autonomie: [[Polski Rejon Narodowy im. Juliana Marchlewskiego|Marchlewszczyznę]] i [[Polski Rejon Narodowy im. Feliksa Dzierżyńskiego|Dzierżowszczyznę]], zaś na terenie Ukraińskiej SRR [[Polityka ukrainizacji w USRR w latach 1923–1929|prowadzono szeroko zakrojoną politykę ukrainizacji]].
 
Nikita Chruszczow w 1961 stwierdził, że powstał nowy naród – [[naród radziecki]].
[[Plik:Ethnic map USSR 1941.jpg|thumb|Demografia ZSRR w 1941]]
 
W 1991 roku całkowitą liczbę ludności szacowano na 293 miliony. Według szacunków z 1990 roku, większość stanowili [[Rosjanie]] (50,78%), za nimi byli [[Ukraińcy]] (15,45%) i [[Uzbecy]] (5,84%)<ref>[http://www.theodora.com/wfb1991/soviet_union/soviet_union_people.html Central Intelligence Agency (1991). „Soviet Union – People”. The World Factbook].</ref>.
 
==== Stalinizm ====
Polityka wspierania mniejszości narodowych uległa zmianie w latach 30. w obliczu planów wojennych. Stalin, nawiązując do tradycji carów, polecił przywrócić część rosyjskiej tradycji w wojskowości, kulturze i życiu społecznym. Akcja ta osiągnęła kulminację w latach 40. jako kampania ''antykosmopolityczna'': skierowana w pierwszym rzędzie przeciwko Żydom, ale także obejmująca wynajdywanie rzekomego pierwszeństwa i wyższości Rosjan w różnych dziedzinach nauki i kultury. Rozpoczęto także preferowanie szkolnictwa rosyjskojęzycznego i rusyfikację.
 
W okresie kolektywizacji okazało się, że chłopi niektórych narodowości stawiali większy opór niż rosyjscy. Wywołało to odwet ze strony władz: [[wielki głód na Ukrainie|głód na Ukrainie]] miał charakter eksterminacji, wielu działaczy partyjnych stracono pod zarzutem ''burżuazyjnego nacjonalizmu'', rozstrzelano lub zastraszono wielu ukraińskich artystów<ref>{{cytuj książkę |tytuł=Skrwawione ziemie |url=http://wyborcza.pl/1,75475,9696306,Wielkie_zabijanie.html |rok=2011 |isbn=978-83-247-2278-5}}</ref>. Również Polacy stali się obiektem prześladowań: wielu zesłano, polskie okręgi autonomiczne, gazety i szkoły zamknięto.
 
Prześladowanie całych narodów stało się ważnym elementem polityki wewnętrznej w latach [[II wojna światowa|II wojny światowej]]. W całości aresztowano i zesłano narody, które zdaniem władz wykazywały się niedostatecznie lojalną postawą: [[Niemcy nadwołżańscy|Niemców nadwołżańskich]] zamieszkujących ówczesną [[Niemiecka Nadwołżańska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka|Niemiecką Nadwołżańską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką]], [[Tatarzy|Tatarów krymskich]], [[Czeczeni|Czeczenów]], [[Ingusze|Inguszy]] i innych. Zdziesiątkowano świeżo przyjętych w skład ZSRR Estończyków, Łotyszy i Litwinów, a także Polaków na ziemiach przyłączonych do ZSRR w 1939 r.
 
==== Język ====
[[Plik:1rouble1947A.jpg|thumb|Rubel z 1947 roku i informacje zapisane na nim w 15 różnych językach]]
Rząd kierowany przez Lenina dał małym grupom językowym własne systemy piśmienne<ref>Comrie 1981, s. 3–4.</ref>. Rozwój systemów mniejszych języków okazał się sukcesem, choć niektóre błędy nie zostały poprawione ze względu na różnice między poszczególnymi dialektami w ramach jednego języka<ref>Comrie 1981, s. 4.</ref>. Gdy danemu językowi przyznano system zapisu, automatycznie osiągał on status języka urzędowego<ref>Comrie 1981, s. 25.</ref>.
 
Istniały przypadki, w których rząd wycofywał się z wielojęzycznej polityki, miało to miejsce szczególnie w czasach stalinowskich, gdy najmniej używane języki przestały być nauczane w szkołach, a zamiast tego uczniowie uczyli się w języku rosyjskim<ref>Comrie 1981, s. 26.</ref>.
 
Najczęściej używanym językiem kraju był [[język rosyjski]], który ''de facto'' pełnił rolę „języka komunikacji etnicznej” używanego do komunikowania się między poszczególnymi grupami etnicznymi. Oficjalnie status języka urzędowego całego kraju uzyskał dopiero w 1990 roku<ref>{{Cytuj stronę | url = http://legal-ussr.narod.ru/data01/tex10935.htm | tytuł = „ЗАКОН СССР ОТ 24.04.1990 О ЯЗЫКАХ НАРОДОВ СССР” | archiwum = http://web.archive.org/web/20171218172843/http://legal-ussr.narod.ru:80/data01/tex10935.htm}}</ref>. W 1990 roku 75% mieszkańców mówiło w językach [[Słowianie|słowiańskich]], 8% w językach [[Indoeuropejczycy|indoeuropejskich]] innych niż słowiańskie, 12% w [[języki ałtajskie|językach ałtaiskich]], 3% w [[języki uralskie|językach uralskich]], 2% w [[języki kaukaskie|językach kaukaskich]]<ref>CIA Factbook 1990.</ref>.
 
=== Kultura ===
[[Plik:Vladimir Vysotsky.jpg|thumb|190px|[[Władimir Wysocki]] 23 kwietnia 1979]]
Kultura ZSRR w ciągu siedemdziesięciu lat istnienia państwa przechodziła kilka etapów.
 
Początkowo z nowym państwem utożsamiali się zarówno artyści awangardowi ([[futuryzm]], [[konstruktywizm (sztuka)|konstruktywizm]], [[abstrakcjonizm]]), którzy byli przekonani, że rewolucja w sztuce jest związana z rewolucją społeczną, jak i twórcy o przekonaniach komunistycznych, preferujących tradycyjne formy (określający się jako „proletariaccy”). W kraju założono liczne czasopisma kulturalne przeznaczone dla klasy robotniczej, takie jak m.in. ''Kultura proletariacka,'' w której publikowano wiersze autorstwa robotników<ref name="Florian Nieuważny 1994">{{Cytuj|tytuł = Słownik pisarzy rosyjskich |data = 1994 |isbn = 83-214-0961-X |inni = Florian Nieuważny (red.) |miejsce = Warszawa |wydawca = Wiedza Powszechna |oclc = 69315807 }}</ref>. Jeszcze w 1917 roku, za czasów istnienia Rosji Radzieckiej utworzono organizację kulturalną [[Proletkult]]. Inspiracją tejże organizacji miały być dokonania białoruskiego pisarza [[Fantastyka naukowa|fantastyki naukowej]] [[Aleksandr Bogdanow|Aleksandra Bogdanowa]] sprzed czasów rewolucji październikowej. Bogdanow założył grupę ''Naprzód,'' która zajmowała się promowaniem kultury wśród robotników. Jednym z inicjatorów utworzenia Proletkult był dramaturg [[Anatolij Łunaczarski]]. Na cześć Łunaczarskiego w latach 70. jego imieniem nazwano planetoidę [[(2446) Lunacharsky]]. Do utworzenia Proletkultu doszło na spotkaniu we wrześniu 1917 roku, w którym udział wzięło dwieście organizacji kulturalnych. Pomysł tejże organizacji starano się też przenieść do innych państw, na II kongresie [[Międzynarodówka Komunistyczna|Międzynarodówki Komunistycznej]] w 1920 powołano do życia Międzynarodowe Biuro Proletkultu, które jednak wkrótce zawiesiło działalność. Grupa została rozwiązana w okresie stalinizmu w 1932 roku<ref name="Nieuważny">{{cytuj książkę | nazwisko = Nieuważny | imię = Florian| tytuł = Słownik pisarzy rosyjskich | wydawca = Wiedza Powszechna | miejsce = Warszawa | rok = 1994 | język = | isbn = 83-214-0961-X}}</ref><ref name="Koenker">{{cytuj książkę | nazwisko = Koenker | imię = Diane | nazwisko2 = Rosenberg | imię2 =William G. | nazwisko3 = Suny | imię3 = Ronald Grigor | tytuł = Party, state, and society in the Russian Civil War: explorations in social history | wydawca = Indiana University Press | miejsce = | rok = 1989 | język = en | isbn = 9780253205414}}</ref>.
 
Do 1929 roku panowała względna wolność, przez co artyści eksperymentowali z różnymi stylami. Na skutek tego miało dojść do utworzenia charakterystycznego stylu sztuki radzieckiej. Sam Lenin chciał, aby sztuka stała się szeroko dostępna, z drugiej strony wielu artystów krytykujących bolszewików musiało opuścić kraj<ref>'On the other hand...' See the index of Stalin and His Hangmen by Donald Rayfield, 2004, Random House.</ref>. Rząd promował różne trendy. W sztuce, literaturze, edukacji pojawiły się radykalne eksperymenty. W tym czasie aktywni byli komunistyczni pisarze, tj. [[Maksim Gorki]] i [[Władimir Majakowski]]. Na początku lat 30. władze potępiły zbyt daleko idące poszukiwania jako ''formalizm'' i określiły preferowany wzorzec jako [[socrealizm|realizm socjalistyczny]] (według formuły ''socjalistyczna w treści, ludowa w formie''). Utworzono wtedy oficjalne związki pisarzy, kompozytorów, architektów itp., zrzeszające uznanych artystów – partyjnych oraz tolerowanych ''poputczików''. Artyści, których prace miały wydźwięk niezgodny z państwową ideologią albo krytykujących władze, pozbawiano możliwości tworzenia. Jednocześnie w kraju pozostawała część niezależnych artystów, tj. [[Michaił Bułhakow]], twórca książki ''[[Mistrz i Małgorzata]]''<ref>Rayfield 2004, s. 317–320.</ref>. Dużym wpływem cieszył się [[film]]. Najwybitniejszym reżyserem tego okresu był [[Siergiej Eisenstein]].
 
Po okresie stalinowskim, w wyniku odwilży 1956 r., pojawili się kolejni niekonformistyczni twórcy, jak [[Bułat Okudżawa]], [[Władimir Wysocki|Włodzimierz Wysocki]], a także duchowni, jak duszpasterz inteligencji moskiewskiej, ks. [[Aleksandr Mień]]. Zniesiono cenzurę i ponownie zezwolono na uprawianie sztuki eksperymentalnej. Rząd rozluźnił nacisk na socrealizm, a w literaturze coraz więcej twórców przestało kłaść główny nacisk na problemy budowy socjalizmu. Zamiast tego zajęto się problemami dnia codziennego. W tym czasie tworzył m.in. [[Jurij Trifonow]]. W architekturze ery Chruszczowa skoncentrowano się na wzornictwie funkcjonalnym i zrezygnowano z bardzo mocno zdobionego stylu epoki stalinowskiej. W drugiej połowie lat 80., w okresie polityki [[pieriestrojka|pieriestrojki]] i [[głasnost]]i prowadzonej przez [[Michaił Gorbaczow|Michaiła Gorbaczowa]], znacznie rozszerzono swobody wypowiedzi w mediach, jak i kulturze<ref>[http://www.britannica.com/eb/article-9037405 „Gorbachev, Mikhail.”] Encyclopædia Britannica. 2007. Encyclopædia Britannica Online. [dostęp: 2 października 2007].</ref>.
[[Plik:Zuev Workers' Club - Moscow (1928).jpg|thumb|265px|Klub robotniczy z 1928 roku utrzymany w stylu [[Konstruktywizm (architektura)|konstruktywizmu]]]]
 
==== Teatr ====
Rewolucja rosyjska wytworzyła dla teatru rosyjskiego masową widownię. Rząd zachęcał do tworzenia nowych form teatru, a w 1918 roku został on znacjonalizowany i podporządkowany Ludowemu Komisariatowi Oświaty. Po rewolucji założono wiele nowych teatrów m.in. Arenę Proletkultu w 1918, Wielki Teatr Dramatyczny w 1919 (Piotrogród), Teatr im. Meyerholda w 1920 i Teatr Rewolucji w 1922 (Moskwa). Zakładano teatry mniejszości narodowych, teatry młodzieży, robotnicze i dla dzieci. Oprócz klasyki do repertuaru wprowadzono przedstawienia współczesne. Pierwszą prawdziwie radziecką sztuką ogłoszono ''Misterium-buffo'' [[Władimir Majakowski|Władimira Majakowskiego]], dzieło to stało się elementem nowej dramaturgii<ref name="Christopher Innes 2007">Christopher Innes: Teatr po I i II wojnie światowej. W: Historia teatru. John Russel Brown (red.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 391-393. {{ISBN|83-06-00252-0}}.</ref>.
 
W tym czasie powstało kilka systemów sztuki aktorskiej. Najbardziej znane były [[metoda Stanisławskiego]] i [[Wsiewołod Meyerhold|Meyerholda]]<ref>[http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/4575232/rosja-teatr.html Encyklopedia PWN, hasło ''Teatr''].</ref>. Drugi z twórców metod zrezygnował z tradycyjnych [[Iluzjonizm|iluzjonistycznych]] dekoracji malowanych na płótnie. Spektakl odbywał się na tle [[kubizm|kubistycznych]] czy też [[konstruktywizm (sztuka)|konstruktywistycznych]] [[dekoracja teatralna|dekoracji]]<ref name="Christopher Innes 2007"/>.
 
Metoda Meyerholda zakładała nowatorskie techniki treningu aktorskiego, zwane przez niego '''biomechaniką''', które były wypadkową inspiracji teatrem Wschodu, sportem i naukową refleksją nad ludzkim ciałem<ref>Encyklopedia szkolna WSiP: Literatura. Wiedza o kulturze. Anna Szymanowska (red.). Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2006, s. 524-525.</ref>. Meyerhold w swoich dziełach inspirację czerpał z technik [[Cyrk (rozrywka)|cyrkowych]] i [[farsa|farsowych]] chwytów [[Commedia dell’arte|komedii ''dell’arte'']]. Zrezygnował z klasycystycznego podziału na scenę i widownię. Między widzów wypuszczał podesty do grania, na których umieszczano metalowe sekwencje wykorzystywane przez aktorów, statystów natomiast umieszczał zarówno na scenie i widowni. W czasie spektaklów niekiedy korzystano z produkcji filmowych. Warstwę dźwiękową tworzył [[jazz]], łoskot maszyn czy gra na [[akordeon]]ie<ref>Christopher Innes: Teatr po I i II wojnie światowej. W: Historia teatru. John Russel Brown (red.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 391-393.</ref>.
 
Teatr nawiązujący do kultury proletariackiej miał promować idee rewolucji bolszewickiej, a obszarem twórców tego nurtu było organizowanie imprez masowych i świąt rewolucyjnych<ref name="Florian Nieuważny 1994"/><ref>{{Cytuj|tytuł = Party, state, and society in the Russian Civil War: explorations in social history |data = 1989 |isbn = 978-0-253-20541-4 |inni = Diane Koenker; William G Rosenberg; Ronald Grigor Suny |miejsce = Bloomington |wydawca = Indiana University Press |oclc = 19518595 |język = en }}</ref>. Do stylistyki teatru proletkulturackiego nawiązywali inni twórcy spoza ZSRR, np. w okresie międzywojennym [[Erwin Piscator]] i [[Bertolt Brecht]] w Niemczech, a w okresie [[narodowy socjalizm|nazizmu]] w tymże kraju do teatru proletkultu nawiązywały masowe widowiska. W USA elementy tegoż teatru przyjął [[Clifford Odets]] i jego [[Group Theatre]] z [[Nowy Jork|Nowego Jorku]]<ref name="Innes">{{cytuj książkę | autor link = | tytuł = Historia teatru | inni = John Russel Brown (red.) |nazwisko r =Innes | imię r = Christopher | rozdział = Teatr po I i II wojnie światowej | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa | rok = 2007 | strony = 393-395 | isbn = 83-06-00252-0}}</ref>.
 
W latach stalinizmu rozwinęła się tendencje realistyczne oparte na modelu Stanisławskiego<ref name="Rosja. Teatr – Encyklopedia PWN">[http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/4575232/rosja-teatr.html Rosja. Teatr – Encyklopedia PWN].</ref>. Zarzucono też model teatru kultury proletariackiej.
 
Pod koniec istnienia ZSRR nastąpiła ostra polaryzacja stanowisk, narodziły się nowe struktury życia teatralnego i nowe formy organizacyjne teatru, tj. teatry impresaryjne i antrepryzy. Inspiracją dla nowych artystów stali się twórcy z lat 70. i 80<ref name="Rosja. Teatr – Encyklopedia PWN"/>.
 
== Gospodarka ==
Związek Radziecki stał się pierwszym krajem, który przyjął [[gospodarka planowa|gospodarkę planową]], gdzie produkcja i dystrybucja towarów była scentralizowana i kierowana przez rząd. Od restrykcyjnego planowania władze odeszły po stratach wojennych okresu wojny domowej, przyjęto wówczas bardziej liberalną gospodarkę mieszaną, która utrzymała się do czasów stalinizmu. Do ponownej liberalizacji doszło w okresie destalinizacji, a w okresie Gorbaczowa doszło do transformacji gospodarczej w stronę [[kapitalizm]]u.
 
ZSRR duży nacisk kładł na naukę i technologię, najwybitniejsze radzieckie osiągnięcia w dziedzinie technologii, jak np. produkcja [[Sputnik 1|pierwszego na świecie sztucznego satelity]], były owocem prac wojska<ref>[http://rs6.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+su0413%29 „Science and Technology”. Library of Congress Country Studies].</ref>.
 
=== Historia gospodarcza ===
==== Komunizm wojenny ====
[[Plik:Smoke of chimneys is the breath of Soviet Russia.jpg|thumb|upright|Plakat z pierwszych lat istnienia kraju]]
{{Osobny artykuł|Komunizm wojenny}}
Pierwszym wariantem gospodarki przyjętym przez RSFRR (a więc największego z tworów które znalazły się w 1922 roku w składzie ZSRR) był [[komunizm wojenny]], który zakładał [[nacjonalizacja|nacjonalizację]] przemysłu, eliminację obiegu pieniądza oraz prywatnych przedsiębiorstw. Komunizm wojenny miał pełnić tymczasową funkcję<ref>{{cytuj książkę |autor = Kenez P. | tytuł = Odkłamana historia Związku Radzieckiego| wydawca = Bellona| miejsce = Warszawa| rok = 2006| strony = 61| isbn = 9788311110311}}</ref>. Polityka ta wzorowana była na polityce Niemiec z okresu I wojny światowej oraz koncepcjach teoretycznych [[Louis Blanc|Louisa Blanca]]<ref>{{cytuj książkę |autor = Pipes R. | tytuł = Rewolucja rosyjska| wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe| miejsce = Warszawa| rok = 1994| strony = 530-531| isbn = 978-83-233-2615-1}}</ref>.
 
Koncepcja komunizmu wojennego opracowana została przez przedstawicieli partyjnej skrajnej lewicy – [[Nikołaj Bucharin|Nikołaja Bucharina]], [[Aleksandra Kołłontaj|Aleksandrę Kołłontaj]], [[Walerian Obolenski|Waleriana Obolenskiego]], [[Jewgienij Prieobrażenski|Jewgienija Prieobrażenskiego]], [[Jurij Piatakow|Jurija Piatakowa]], [[Karol Radek|Karola Radka]] i [[Walerian Kujbyszew|Waleriana Kujbyszewa]]. Sam Lenin i Trocki postulowali o wiele bardziej umiarkowane programy gospodarcze, a sam Lenin uważał, że w ZSRR panować powinien [[kapitalizm państwowy]], który dopiero później zostałby przekształcony w socjalizm<ref>{{cytuj książkę |autor = Pipes R. | tytuł = Rewolucja rosyjska| wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe| miejsce = Warszawa| rok = 1994| strony = 535| isbn = 978-83-233-2615-1}}</ref>. Radykalna lewica uważała, że Lenin i Trocki rezygnując z budowy komunizmu, zdradzili rewolucję. W efekcie Lenin ustąpił skrajnej lewicy i zgodził się na wdrażanie komunizmu wojennego<ref>{{cytuj książkę |autor = Pipes R. | tytuł = Rewolucja rosyjska| wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe| miejsce = Warszawa| rok = 1994| strony = 536-538| isbn = 978-83-233-2615-1}}</ref>.
 
Gospodarką kierować miała utworzona w grudniu 1917 [[Najwyższa Rada Gospodarki Narodowej]], której przewodniczącym został [[Aleksiej Rykow]]. W rzeczywistości politykę rady kreował [[Jurij Łarin (rewolucjonista)|Jurij Łarin]]<ref>{{cytuj książkę |autor = Pipes R. | tytuł = Rewolucja rosyjska| wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe| miejsce = Warszawa| rok = 1994| strony = 545| isbn = 978-83-233-2615-1}}</ref>.
 
Polityka ta zakładała monopolizację produkcji, nacjonalizację przedsiębiorstw powyżej 5 osób, wymianę pieniężną zamienić miała wymiana towarowa (znaczenie pieniądza zostało zniszczone na skutek szalejącej w Rosji [[hiperinflacja|hiperinflacji]]), a według niektórych planów miał on zostać zlikwidowany w ogóle<ref>{{cytuj książkę |autor = Pipes R. | tytuł = Rewolucja rosyjska| wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe| miejsce = Warszawa| rok = 1994| strony = 541| isbn = 978-83-233-2615-1}}</ref>. Wprowadzono też obowiązek pracy<ref>Riasanovsky N. V., Steinberg M. D.: Historia Rosji. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009, s. 511. {{ISBN|978-83-233-2615-1}}.</ref>.
 
==== Nowa Polityka Ekonomiczna ====
{{Osobny artykuł|Nowa Polityka Ekonomiczna}}
Polityka komunizmu wojennego załamała się na skutek strat spowodowanych przez wojnę domową. W 1921 roku komunizm zastąpiono Nową Polityką Ekonomiczną, w ramach której ponownie zalegalizowano wolny handel i wprowadzono prywatną własność mniejszych przedsiębiorstwach. Efektem polityki NEP-u było przekazanie drobnych przedsiębiorstw w ręce prywatne oraz [[spółdzielnia|spółdzielcze]]. Sam Lenin uważał NEP jako odwrót od socjalizmu<ref>New economic policy and the politprosvet’s goals. Lenin V.I. Collected Works v. 44. s. 159.</ref>, pozostanie przy NEP-ie argumentował tym, że był to inny od dotychczas znanego rodzaj kapitalizmu – kapitalizm państwowy, będący ostatnim etapem kapitalizmu przed ewolucją w socjalizm<ref>Sheldon L. Richman „War Communism to NEP: The Road from Serfdom.” The Journal of Libertarian Studies V, no. 1 (1981): (2009), 94.</ref>. Dla Lenina i jego zwolenników NEP był środkiem tymczasowym. Polityka ta wzbudziła dużą niechęć wśród lewicowej opozycji wewnątrz partii bolszewickiej, która krytykowała politykę gospodarczą za rezygnację z kontroli państwa i wprowadzenie elementów kapitalistycznych<ref name="Service, Robert 1997"/>.
 
Po śmierci Lenina, Lew Trocki i Józef Stalin nie zgadzali się w jaką stronę powinna iść gospodarka. Trocki, wspierany przez partyjną lewicę, wierzył, że socjalizm w Rosji musi zostać zachowany, a państwo powinno przejąć całość gospodarki. Stalin natomiast uważał, że ZSRR powinien zachować gospodarkę kapitalistyczną w czym został poparty przez [[konserwatyzm|konserwatywnych]] członków partii. Stalin wygrał walkę o przywództwo w partii, a po pokonaniu trockistów zmienił swoje poglądy gospodarcze i wdrożył pierwszy plan pięcioletni<ref>Sheila Fitzpatrick, The Russian Revolution (New York: Oxford University Press, 1984), 115.</ref>.
 
==== Stalinizm ====
W okresie przejęcia władzy przez Stalina i pokonania Lewicowej Opozycji, w okresie 1928-1929 porzucono politykę NEP-u i rozpoczęto politykę pełnego planowania i kolektywizacji rolnictwa. Nowa polityka już w 1930 roku przyczyniła się do zwiększenia kapitału towarowego i zdolności przemysłu ciężkiego<ref name="Gregory, Paul R. 2004"/>. Jednym z głównych motorów industrializacji stało się przygotowanie do wojny, co związane było z brakiem zaufania do zewnętrznego świata kapitalistycznego<ref>{{Cytuj|autor = Evan Mawdsley |tytuł = The Stalin Years: The Soviet Union, 1929–1953 |data = 1998 |isbn = 0-7190-4600-9 |miejsce = Manchester, England |wydawca = Manchester University Press |s = 30 |oclc = 39822910 }}</ref>. W konsekwencji ZSRR został przekształcony z państwa [[agraryzm|agrarnego]] w potęgę przemysłową. W efekcie po II wojny światowej kraj stał się nowym supermocarstwem<ref name="Wheatcroft, S. G. 1986"/>.
 
Sukcesem dyktatora okazało się zbudowanie jeszcze przed II wojną światową mocarstwa wojskowo-przemysłowego. Zgodnie z założeniami komunizmu gospodarka była planowana, a plany pięcioletnie opracowywał ''Gospłan'' – Państwowy Komitet Planowania. Gospodarka została prawie w całości znacjonalizowana. Kierunek polityki nie był wytyczany przez zapotrzebowanie społeczne, lecz przez potrzeby wojska. Rozwój gospodarczy i uprzemysłowienie realizowane było kosztem konsumpcji i ograniczenia spożycia<ref name="Europa. Rozprawa historyka z historią">{{cytuj książkę|nazwisko=Davies |imię=Norman |tytuł=Europa. Rozprawa historyka z historią|wydawca=Wydawnictwo Znak|miejsce= Kraków|rok= 1999|isbn = 83-7006-883-9|strony = 1017-1026}}</ref>. W celu zwiększenia wydajności rozpowszechniono „socjalistyczne współzawodnictwo pracy”, co w praktyce wymuszało na pracownikach stałe przekraczanie norm<ref name="Norman Davies 1999"/>.
 
W systemie tym przedsiębiorstwa (państwowe i spółdzielcze) były ubezwłasnowolnione, nie realizując własnej polityki produkcji, sprzedaży czy cenowej, a jedynie wykonując zadania ustalane przez ''Gospłan''. Pieniądz stracił swoją funkcję określania wartości towarów (była ona ustalana centralnie za pomocą [[cena (prawo)|cen urzędowych]]) i stał się nominalnym narzędziem księgowym.
 
W latach 1928-1942, podczas rządów Stalina, wzrost gospodarczy określano na średnio 20% rocznie<ref name="Norman Davies 1999"/>. Wzrosła produkcja surowców przemysłu ciężkiego. W 1928 roku poziom ich produkcji osiągnął 111% w porównaniu do 1913 roku, w 1933 roku wyniósł już 281%, a w 1938 już 658%. Największy przyrost ilościowy zaobserwował przemysł – [[stal]]owy i [[węgiel kamienny|węgla kamiennego]], energii i artykułów chemicznych. Niemniej jednak oficjalne statystyki były zawyżane<ref name="Norman Davies 1999"/>. Na początku lat 40. gospodarka ZSRR stała się stosunkowo samowystarczalna, co trwało do czasu utworzenia [[Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej|RWPG]].
 
Według Stevena Rosefielda w okresie stalinizmu poziom życia obywateli kraju zmniejszył się ze względu na despotyzm Stalina<ref>{{Cytuj| autor=Steven Rosefielde | data=wrzesień 1996 | tytuł=Stalinism in Post-Communist Perspective: New Evidence on Killings, Forced Labour and Economic Growth in the 1930s | czasopismo=Europe-Asia Studies | wydawca=Taylor & Francis, Ltd. | wolumin=48 | numer=6 | s=959–987 | jstor=152635 | język=en | cytat=„The new evidence shows that administrative command planning and Stalin’s forced industrialisation strategies failed in the 1930s and beyond. The economic miracle chronicled in official hagiographies and until recently faithfully recounted in Western textbooks has no basis in fact. It is the statistical artefact not of index number relativity (the Gerschenkron effect) but of misapplying to the calculation of growth cost prices that do not accurately measure competitive value. The standard of living declined during the 1930s in response to Stalin’s despotism, and after a brief improvement following his death, lapsed into stagnation. Glasnost and post-communist revelations interpreted as a whole thus provide no basis for Getty, Rittersporn & Zemskov’s relatively favourable characterisation of the methods, economic achievements and human costs of Stalinism. The evidence demonstrates that the suppression of markets and the oppression of vast segments of the population were economically counterproductive and humanly calamitous, just as anyone conversant with classical economic theory should have expected.”}}</ref>.
 
W wyniku II wojny światowej radziecka [[infrastruktura]] i gospodarka doznały ogromnych zniszczeń i wymagały obszernej rekonstrukcji<ref name="countrystudies.us"/>.
 
==== Okres powojenny ====
Od 1930 roku do lat 80. polityka gospodarcza zmieniła się w niewielkim stopniu. Gospodarka była planowana poprzez plany pięcioletnie. Wszystkie kluczowe decyzje podejmowane były przez przywódców politycznych<ref name="Gregory, Paul R. 2004"/>.
 
Po utworzeniu bloku wschodniego, eksport i transakcje zewnętrzne ZSRR gwałtownie wzrosły. Wpływ gospodarki światowej na ZSRR był ograniczany poprzez ustalanie cen krajowych i państwowy monopol na handel zagraniczny<ref>IMF and OECD (1991). A Study of the Soviet Economy 1. International Monetary Fund. s. 9. {{ISBN|0-14-103797-0}}.</ref>.
[[Plik:Sputnik-stamp-ussr.jpg|thumb|240px|Znaczek pocztowy poświęcony [[Sputnik]]owi]]
Kierunki polityki gospodarczej wyznaczały władze centralne, preferując wydatki wojskowe, prestiżowe projekty (m.in. program kosmiczny) oraz przemysł środków produkcji; minimalizowano natomiast wydatki na konsumpcję. System określano jako „gospodarkę planową” lub „nakazowo-rozdzielczą”, to znaczy gospodarka miała działać według całościowego planu, który wyznaczał poszczególnym przedsiębiorstwom zadania i przydzielał środki na ich realizację. Głównym narzędziem był plan roczny (plany pięcioletnie ''piatiletki'' miały głównie orientacyjno-prognostyczny charakter). Sporządzenie planu realizował Państwowy Komitet Planowania ''Gospłan'', a jego rozwinięcia dokonywały branżowe ministerstwa (w latach 1957–1965 lokalne rady gospodarcze tzw. ''sownarchozy'').
 
W czasie wyścigu zbrojeń okresu zimnej wojny, gospodarka obciążona była wydatkami wojskowymi, na rzecz których mocno lobbowała biurokracja. W tym czasie kraj stał się największym eksporterem broni do [[Trzeci Świat|Trzeciego Świata]]. Znaczna ilość radzieckich zasobów przeznaczana była na pomoc dla innych państw socjalistycznych<ref name="countrystudies.us"/>.
 
Większość podstawowych usług była finansowana przez państwo, były to m.in. edukacja i opieka zdrowotna. W sektorze produkcji nad produkcją dóbr konsumpcyjnych dominował przemysł ciężki i obronny<ref>[http://rs6.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+su0009%29 „Economy”. Library of Congress Country Studies].</ref>.
 
Choć statystyki gospodarcze i tempo rozwoju trudno dokładnie oszacować<ref>Bergson, Abram (1997). „How Big was the Soviet GDP?”. Comparative Economic Studies 39 (1): 1–14. doi:10.1057/ces.1997.1.</ref><ref>Harrison, Mark (1993). „Soviet Economic Growth Since 1928: The Alternative Statistics of G. I. Khanin”. Europe–Asia Studies 45 (1): 141–167. doi:10.1080/09668139308412080.</ref>, przez większą część istnienia kraju, do lat 80., gospodarka rozwijała się. W latach 50. i 60. gospodarka doświadczyła relatywnie szybkiego wzrostu, a ZSRR doganiał gospodarki Zachodu<ref>{{Cytuj|tytuł = The Strange Death of Soviet communism: A Postscript |data = 2008 |isbn = 1-4128-0698-4 |inni = Nikolas K. Gvosdev |miejsce = New Brunswick, N.J. |wydawca = Transaction Publishers |oclc = 190877088 }}</ref>. Tempo rozwoju spadło w latach 70., choć gospodarka rozwijała się nadal<ref name="Gregory, Paul R. 2004"/>.
 
==== Pieriestrojka ====
{{osobny artykuł|Pieriestrojka}}
W 1987 roku w ramach [[pieriestrojka|pieriestrojki]], Gorbaczow starał się zreformować i ożywić gospodarkę kraju. Zliberalizował on kontrolę rządu nad przedsiębiorstwami, choć dalej pozostawały one państwowe<ref name="Gregory, Paul R. 2004"/><ref>Hanson, Philip. The Rise and Fall of the Soviet Economy: An Economic History of the USSR from 1945. London: Longman, 2003.</ref>.
 
W 1987 roku ekonomista [[Nikołaj Szmielow]], w opublikowanym na fali pieriestrojki artykule, podsumował gospodarkę ZSRR jako ''„deficytową, niezbilansowaną praktycznie we wszystkich dziedzinach, niemożliwą do sterowania, nie poddającą się planowaniu oraz odrzucającą postęp technologiczny”'' oraz wskazał następujące kluczowe problemy, które do tego prowadzą<ref name="szm">{{cytuj pismo|autor=Nikołaj Szmielow |tytuł=Awansy i dołgi (Авансы и долги) |czasopismo=Nowyj Mir |rok=1987}}</ref>: głęboko zakorzenione administracyjne spojrzenie na gospodarkę, przekonanie o wszechwiedzy organizacji i niechęć do samodzielnych ocen stanu gospodarki na każdym ze szczebli; lęk przed naruszeniem dogmatów ideologicznych i zarzutami o wprowadzanie rozwiązań „kapitalistycznych”<ref name="szm" /><ref>Jak pisze Nikołaj Szmielow, jeszcze w 1986 roku w mediach radzieckich zdarzały się propagandowe kampanie piętnujące np. przydomowe ogródki czy „spekulantów”, obchodzących system centralnego skupu produkcji rolnej z kołchozów i zakaz jej lokalnej sprzedaży.</ref>;.
 
Gospodarka ZSRR z czasem coraz bardziej pogrążała się w zadłużeniu zewnętrznym – m.in. wobec [[Klub Londyński|Klubu Londyńskiego]] w wysokości ponad 70 mld dolarów (spłacone w 2010 roku), [[Klub Paryski|Paryskiego]] (ponad 20 mld dolarów, spłacone w 2006 roku<ref>{{cytuj stronę |url=http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,7492982,Rosja_splacila_Klubowi_Londynskiemu_wszystkie_dlugi.html |tytuł=Rosja spłaciła Klubowi Londyńskiemu wszystkie długi ZSRR |data=2010 |opublikowany=Wyborcza.biz}}</ref>) – oraz wewnętrznym – w 2012 roku nadal niespłacone pozostawały obligacje o wartości 789 mld dolarów<ref>{{cytuj stronę |url=http://forsal.pl/artykuly/642917,problem_putina_wart_789_mld_usd_rosja_musi_splacic_sowieckie_obligacje.html |tytuł=Problem Putina wart 789 mld USD. Rosja musi spłacić sowieckie obligacje |data=2012 |opublikowany=Forsal}}</ref>.
 
Przez większy okres po II wojnie światowej aż do rozwiązania kraju, gospodarka radziecka według wskaźnika [[Produkt krajowy brutto|PKB]] była drugą co do wielkości na świecie, a od połowy lat 80. do 1989 roku była trzecią gospodarką świata<ref>[http://www.theodora.com/wfb/1990/rankings/gdp_million_1.html Central Intelligence Agency (1991). „GDP – Million 1990”. The World Factbook].</ref>. W ujęciu per capita PKB, ZSRR znalazł się za krajami tzw. Pierwszego Świata (bogatego zachodu)<ref>[http://www.theodora.com/wfb/1991/rankings/gdp_per_capita_0.html Central Intelligence Agency (1992). „GDP Per Capita – 1991”. The World Factbook].</ref>.
 
=== Transport ===
{{osobny artykuł|Transport w Związku Radzieckim}}
 
==== Lotnictwo ====
[[Plik:History Aeroflot Dobrolet.jpg|thumb|upright|Plakat poświęcony Aerofłotowi]]
[[Plik:Aeroflot Mil Mi-10 at Groningen Airport.jpg|thumb|Radziecki helikopter [[Mi-10]] w latach 70. XX wieku]]
W ZSRR znajdowało się 7192 [[lotnisko|lotnisk]], z czego 1163 posiadało nawierzchnie utwardzane, a 33 miało pasy startowe o długości więcej niż 3659 metrów<ref>Central Intelligence Agency (1991). „Soviet Union – Communications”. The World Factbook.</ref>. Lotniska nie były jednak dostatecznie nowoczesne. Jedynym w pełni skomputeryzowanym lotniskiem był [[port lotniczy Moskwa-Szeremietiewo]]<ref>[[Międzynarodowy Fundusz Walutowy|International Monetary Fund]] and [[Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju|OECD]] 1991, s. 93.</ref>.
 
Za wszystkie linie lotnicze odpowiedzialne było Ministerstwo Lotnictwa Cywilnego<ref>The Soviet Legal System and Arms Inspection. Ardent Media. 1984, s. 147.</ref>. [[Aerofłot]] miał monopol na cały transport powietrzny<ref>Boyne, Walter J. (2002). Air warfare: an international encyclopedia. 1. ABC-CLIO. s. 8. {{ISBN|1-57607-345-9}}.</ref>.
 
W latach 20. i 30. realizowano Pierwszy Plan Pięcioletni dla lotnictwa cywilnego. Jego celem miało być „pozbycie się jego zależności względem zagranicy”. Cel nie został osiągnięty, a przemysł lotniczy przez większą część istnienia kraju dostosowywał do lotnictwa radzieckiego wzorce przyjęte na Zachodzie. W wyniku planu zwiększono jednak liczbę maszyn i personelu lotniczego. Przed wprowadzeniem planu istniało dwanaście fabryk maszyn lotniczych, w wyniku planu ich liczba wzrosła do 31<ref>Highman, Greenwood and Hardesty 1998, s. 134.</ref>, a liczba samolotów wzrosła z 608 do 2509<ref>Highman, Greenwood and Hardesty 1998, s. 135.</ref>.
[[Plik:Flag of the Aeroflot.svg|thumb|245px|Flaga Aerofłotu]]
Większość badaczy pozostaje zgodna co do tego że po 1959 roku rozwój Aerofłotu był imponujący jednakże w dziedzinie innowacji technologicznych Aerofłot pozostawał w tyle za konkurencją z Zachodu<ref>Highman, Greenwood and Hardesty 1998, s. 265.</ref>.
 
Dekret prezydencki z 1990 roku pozwolił na otworzenie w czerwcu 1990 roku działalności linii lotniczej ASDA a wkrótce zezwolono na działanie w ZSRR linii lotniczych pochodzących zza granicy co poważnie osłabiło pozycję Aerofłotu. Na początku lat 90. od Aerofłotu odłączyły się sekcje republikańskie choć linia przetrwała do czasów obecnych<ref>Highman, Greenwood and Hardesty 1998, s. 267.</ref>.
 
==== Rurociągi ====
W chwili największego rozwoju, kraj posiadał sieć rurociągową o długości 82 000 km do transportu ropy naftowej i 265 000 km do gazu ziemnego. Pod koniec lat 70. rurociągi ZSRR były najdłuższymi na całym świecie. Dystans transportu wzrósł z 80 km w roku 1970 do 1910 km w 1980 i 2350 km w roku 1988<ref>[[Międzynarodowy Fundusz Walutowy|International Monetary Fund]] and [[Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju|OECD]] 1991, s. 58.</ref>. Problemem stała się konserwacja rurociągów, co prowadziło do częstych awarii<ref>[[Międzynarodowy Fundusz Walutowy|International Monetary Fund]] and [[Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju|OECD]] 1991, s. 188.</ref>.
 
Najbardziej znanymi rurociągami były: Zorza Polarna (transportowała ropę z Komi do Brześcia), Sojuz (z [[Orenburg]]a do [[Użhorod]]u) i Export (z [[Urengoj]]u do państw, tj. [[Austria]], [[Włochy]], [[Republika Federalna Niemiec (1949–1990)|Niemcy Zachodnie]], [[Francja]], [[Belgia]] i [[Holandia]])<ref>{{cytuj stronę|url=http://rs6.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+su0389)|tytuł=Pipelines|opublikowany=[[Library of Congress Country Studies]]|data = 24 października 2010}}</ref>.
 
==== Transport kolejowy ====
ZSRR posiadał 147 400 kilometrów nieuprzemysłowionych linii kolejowych. Wśród nich znajdowało się 53 900 kilometrów linii zelektryfikowanych<ref>Davies, Harrison and Wheatcroft 1994, s. 159–160.</ref>.
 
Po zakończeniu II wojny światowej, transport kolejowy ZSRR stał się jednym z najbardziej rozwiniętych na świecie i pozostawił w tyle odpowiedniki w krajach [[Pierwszy Świat|Pierwszego Świata]]. Linie rozrastały się przez cały okres istnienia państwa, w okresie 1965-80 nawet o 639 kilometrów na rok (w tym samym roku na zachodzie stan transportu kolejowego pogarszał się lub ulegał stagnacji). Po raz pierwszy w historii Rosji zbudowano infrastrukturę kolejową na Syberii<ref>Wilson 1983, s. 201.</ref>.
 
W latach 80. wydajność kolei w ZSRR przewyższyła wydajność w USA. Linie kolejowe w ZSRR były wówczas najczęściej używanymi na świecie<ref>{{cytuj książkę | autor = Pallot, Judith; Shaw, Jenis J.B. | tytuł = Planning in the Soviet Union | miejsce = | wydawca = [[Taylor & Francis]] | rok = 1983 | isbn = 0856645710 | strony = 130}}</ref><ref>{{cytuj książkę | autor = Ellman, Michael; Kontorovich, Vladimir | tytuł = The Disintegration of the Soviet Economic System | strony = 184 | wydawca = [[M.E. Sharpe]] | rok = 1998 | isbn = 0765602636}}</ref>.
 
==== Metro ====
W czasach ZSRR metro uznane było za najszybszy i najtańszy środek transportu miejskiego. Rząd wybudował 20 systemów metra na terenie całego kraju, a kolejnych 9 pozostawało w trakcie konstrukcji w chwili rozwiązania kraju. Kolejne 20 stacji budowanych było w 1985 roku<ref>Wilson 1983, s. 206.</ref><ref>Wilson 1983, s. 205.</ref><ref>Wilson 1983, s. 205–206.</ref>.
 
==== Transport drogowy ====
Kraj posiadał sieć dróg o długości 1 757 000 km. W tym utwardzonych było 1 310 600 km dróg, natomiast 446 400 kilometrów stanowiły drogi gruntowe. W porównaniu do Zachodu, transport drogowy odgrywał stosunkowo małą rolę w gospodarce. Według Martina Croucha, transport drogowy stanowił jedynie 14% rozmiaru transportu kolejowego. Dopiero pod koniec istnienia kraju władze położyły większy nacisk na budowę i utrzymywanie dróg<ref name=hundredsixtyfive>Ambler, Shaw and Symons 1985, s. 165.</ref>. W latach 80. w sektorze transportowym zatrudnionych było 13 milionów robotników, z czego 8,5 miliona pracowało w transporcie drogowym. W 1982 roku inwestycje w tej branży wzrosły trzykrotnie w stosunku do roku 1960 i ponad trzydziestokrotnie do 1940<ref>Ambler, Shaw and Symons 1985, s. 166.</ref><ref>Ambler, Shaw and Symons 1985, s. 166–167.</ref>.
 
W 1975 r. jedynie 8% wiejskich domostw posiadało samochód<ref>Ambler, Shaw and Symons 1985, s. 168.</ref>. W latach 70. produkcja samochodów znacznie wzrosła. W latach 1924–1971 ZSRR wyprodukował 1 milion pojazdów, już pięć lat później osiągając liczbę 2 milionów<ref>Ambler, Shaw and Symons 1985, s. 169.</ref>.
 
Obywatele ZSRR dwa razy częściej niż mieszkańcy państw zachodu korzystali z autobusów, pociągów i metra<ref>[[Międzynarodowy Fundusz Walutowy|International Monetary Fund]] and [[Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju|OECD]] 1991, s. 56.</ref>. Przez większość czasu swojego istnienia, transport autobusowy w ZSRR kontrolowany był przez regionalne lub republikańskie oddziały Ministerstwa Transportu. Jako że kolej była bardziej przyjazna środowisku i zużywała mniej paliwa, władze skupiały się na budowie pojazdów napędzanych elektrycznie<ref>[[Międzynarodowy Fundusz Walutowy|International Monetary Fund]] and [[Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju|OECD]] 1991, s. 87.</ref>. W połowie lat 80. utworzono program dotyczący sprężonego gazu do napędzania autobusów. Do 1988 1,2 procent autobusów napędzane było gazem, natomiast 30 procent korzystało z [[Olej napędowy|oleju napędowego]]<ref>[[Międzynarodowy Fundusz Walutowy|International Monetary Fund]] and [[Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju|OECD]] 1991, s. 87–88.</ref>.
 
==== Transport wodny ====
Państwo posiadało 26 głównych portów (z których 11 było [[port rzeczny|portami rzecznymi]]). Portów łącznie było 70, lecz nie dorównywały one światowym standardom<ref>Ambler, Shaw and Symons 1985, s. 131.</ref>. W północno-wschodniej części ZSRR większość portów zostało zamkniętych z powodu zimnego klimatu<ref>[[Międzynarodowy Fundusz Walutowy|International Monetary Fund]] and [[Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju|OECD]] 1991, s. 95.</ref>
 
ZSRR miał linię brzegową o długości 42 777 kilometrów<ref>{{cytuj stronę | url = http://www.theodora.com/wfb1991/soviet_union/soviet_union_geography.html | tytuł = Soviet Union – Geography | autor = [[Centralna Agencja Wywiadowcza|Central Intelligence Agency]] | praca = [[The World Factbook]] | rok = 1991 | data = 20 października 2010}}</ref> i 1565 statków [[Marynarka handlowa|marynarki handlowej]]. Przemysł morski należał do Ministerstwa Marynarki Handlowej.
 
[[Imperium Rosyjskie]] skupiało się na powstawaniu nowych obiektów budowy okrętowej, a nie na powiększaniu swojej marynarki handlowej. Politykę tę kontynuowano w przedwojennym ZSRR. 85 procent statków handlowych floty rosyjskiej zostało zbudowanych zagranicą{{fakt|data=2015-01}}.
 
W czasach reżimu stalinowskiego marynarka handlowa była ignorowana, a ZSRR handlował głównie ze swoimi sąsiadami. Później ZSRR zaczął handlować także z państwami Azji. W 1953 roku rozpoczęto handel z krajami niekomunistycznymi, których większość znajdowała się na innych kontynentach. Marynarka handlowa powiększyła się z 2 milionów we wczesnych latach 50. do 12 milionów [[Nośność statku|nośności statku]] w 1968. Do 1974 wartość ta sięgnęła 14,1 milionów (co stanowiło około 3 procent sumy światowej). Ze 114 milionów ton przewiezionych przez marynarkę handlową w 1974, 90 milionów stanowił [[eksport]] i [[import]]<ref>Grzybowski 1987, s. 3.</ref>.
 
Mimo że radziecka marynarka handlowa była w porównaniu do zachodu Europy i USA przestarzała technologicznie, wciąż przyciągała znaczną ona ilość ładunku<ref>Wilson 1983, s. 4.</ref>. Pod rządami Gorbaczowa kraj stał się największym na świecie kupcem nowych statków. Ze względu na wielkość swojej floty, Związek Radziecki opowiadał się za tradycyjnymi wolnościami na morzu<ref>Grzybowski 1987, s. 6.</ref>.
 
== Święta narodowe ==
* 1 stycznia, [[Nowy Rok]]
* 23 lutego, Dzień Armii Czerwonej
* 8 marca, [[Dzień Kobiet]]
* 12 kwietnia, [[Dzień Kosmonautyki]]
* 1 maja, [[Święto Pracy]]
* 9 maja, [[Dzień Zwycięstwa]]
* 7 października, Święto Konstytucji
* 7 listopada, Dzień Rewolucji Październikowej
 
== Sąsiedzi ZSRR ==
{{układ wielokolumnowy|liczba=2|
* [[Afganistan]]
* [[Chiny]]
* [[Czechosłowacja]] (1945 – 1991)
* [[Estonia]] (1922 – 1940 i 1991; w latach 1940–1991 [[Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka|Estońska SRR]])
* [[Finlandia]]
* [[III Rzesza]] (1939 – 1944)
* [[Iran]] (do 1935 [[Iran|Persja]])
* [[Japonia]] (1922 – 1945)
* [[Korea Północna]] (1945 – 1991)
* [[Litwa]] (1922 – 1940 i 1991; w latach 1940–1991 [[Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka|Litewska SRR]])
* [[Łotwa]] (1922 – 1940 i 1991; w latach 1940–1991 [[Łotewska Socjalistyczna Republika Radziecka|Łotewska SRR]])
* [[Mandżukuo]] (1932 – 1945)
* [[Mongolia]]
* [[Polska]] (1922 – 1939 i 1944 – 1991)
* [[Rumunia]]
* [[Słowacja]] (1939 – 1945)
* [[Stany Zjednoczone|USA]] (1922 – 1991)
* [[Turcja]]
* [[Tuwińska Republika Ludowa|Tuwa]] (1921 – 1944; w latach 1944–1991 w składzie [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|RFSRR]])
* [[Węgry]] (1945 – 1991)
}}
 
== Nostalgia za ZSRR ==
[[Plik:2018-05-09. День Победы в Донецке f171.jpg|mały|[[Dzień Zwycięstwa]] w [[Donieck]]u 9 maja 2018 r.]]
[[Nostalgia]] za ZSRR jest częstym zjawiskiem we współczesnej Rosji i pozostałych krajach [[Wspólnota Niepodległych Państw|Wspólnoty Niepodległych Państw]] oraz Rosjan urodzonych poza granicami ZSRR (w tym w Izraelu, USA, Kanadzie itd.). Nostalgia obejmuje tęsknotę za systemem politycznym, społecznym, bezpieczeństwem socjalnym epoki, kulturą okresu lub po prostu za estetyką epoki. Często nostalgia za ZSRR związana jest ze wspomnieniami z dzieciństwa i młodości. Zjawisko nostalgii za ZSRR jest zjawiskiem kontrowersyjnym, które obejmuje szeroki wachlarz poglądów.
 
Według badań przeprowadzonych w 2011 roku, jeden na pięciu Rosjan pragnie ponownie żyć w Związku Radzieckim. Liczba ta wzrosła z 16 do 20%. Liczba Rosjan, którzy chcą utworzenia federacji z Ukrainą, Białorusią i Kazachstanem, wynosi 37%<ref>[http://www.rbc.ru/rbcfreenews/20110729132859.shtml PосБизнесКонсалтинг – Новости дня – Каждый пятый россиянин хотел бы вновь жить в СССР].</ref>.
 
== Zobacz też ==
* [[Premierzy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich|premierzy ZSRR]]
* [[Prezydent Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich|prezydent ZSRR]]
* [[Konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich|konstytucja ZSRR]]
* [[Wielki głód na Ukrainie]]
 
== Przypisy ==
{{Przypisy}}
 
== Bibliografia ==
* Ambler, John; Shaw, Denis J.B.; Symons, Leslie: Soviet and East European transport problems. 1985. {{ISBN|0-7099-0557-2}}.
* Davies, Robert William; Harrison, Mark; Wheatcroft, S.G.: The Economic transformation of the Soviet Union, 1913-1945. 1994. {{ISBN|0-521-45770-X}}.
* Hanson, Stephen (2006). „The Brezhnev Era”. w: Suny, Ronald Grigor. ''The Cambridge History of Russia 3''. Cambridge University Press. {{ISBN|0521811449}}.
* Heller M. (М.Я. Хеллер), Niekricz A. (А.М. Некрич): Historia Rosji 1917-1995 Utopia u władzy. 4 t. {{ISBN|5-87902-004-5}}.
* {{Cytuj|autor = Kazimierz Grzybowski |tytuł = Soviet international law and the world economic order |data = 1987 |isbn = 0-8223-0734-0 |miejsce = Durham |wydawca = Duke Univ. Press |oclc = 750836233 }}
* Highman, Robert D.S.; Greenwood, John T.; Hardesty, Von: Russian aviation and air power in the twentieth century. 1998. {{ISBN|978-0-7146-4784-5}}.
* Kornberg, Judith; Faust, John (2005). ''China in World politics: Policies, Processes, Prospects''. UBC Press. {{ISBN|1-58826-248-0}}.
* {{Cytuj|autor = David Wilson |tytuł = The demand for energy in the Soviet Union |data = 1983 |isbn = 0-7099-2704-5 |miejsce = London |wydawca = Croom Helm |oclc = 9830186 }}
* World Bank and OECD: A Study of the Soviet economy. Cz. 3. 1991. {{ISBN|92-64-13468-9}}.
* Громов, Н.Н.; Панченко, Т.А.; Чудновский, А.Д.: Единая Транспортная Система (Unified Transportation System). Москва: 1987.
* Шафиркин, Б.И, „Единая Транспортная Система СССР и бзаимодействие пазличных видов транспорта” (Unified Transportation System of the USSR and interaction of various modes of transportation), Москва, Высшая школа, 1983.
* {{Cytuj|autor = Richard Pipes |tytuł = Rosja bolszewików |data = 2005 |isbn = 83-89656-15-9 |inni = Władysław Jeżewski (tłum.) |miejsce = Warszawa |wydawca = Magnum |oclc = 69466391 }}
* {{Cytuj|autor = Richard Pipes |tytuł = Rewolucja rosyjska |data = 1994 |isbn = 83-01-11521-1 |inni = Tadeusz Szafar (tłum.) |miejsce = Warszawa |wydawca = PWN |oclc = 69600798 }}
* Ambler, John; Shaw, Denis J.B.; Symons, Leslie (1985). Soviet and East European Transport Problems. Taylor & Francis. {{ISBN|978-0-7099-0557-8}}.
* Comrie, Bernard (1981). The Languages of the Soviet Union. Cambridge University Press (CUP) Archive. {{ISBN|978-0-521-29877-3}}.
* {{Cytuj|autor = Denis Janz |tytuł = World Christianity and Marxism |data = 1998 |isbn = 0-19-511944-4 |miejsce = New York |wydawca = Oxford University Press |oclc = 830561567 }}
* {{Cytuj|autor = David Stuart Lane |tytuł = Soviet Society under Perestroika |data = 1992 |isbn = 978-0-415-07600-5 |wydanie = Completely rev. ed |miejsce = London |wydawca = Routledge |oclc = 51023552 }}
* Rayfield, Donald (2004). Stalin and His Hangmen: An Authoritative Portrait of a Tyrant and Those Who Served Him. Viking Press. {{ISBN|978-0-375-75771-6}}.
* Simon, Gerard (1974). Church, State, and Opposition in the U.S.S.R.. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. {{ISBN|978-0-520-02612-4}}.
* Wilson, David (1983). The Demand for Energy in the Soviet Union. Taylor & Francis. {{ISBN|978-0-7099-2704-4}}.
* World Bank and OECD (1991). A Study of the Soviet economy 3. International Monetary Fund. {{ISBN|978-92-64-13468-3}}.
* Palat, Madhavan K. (2001). Social Identities in Revolutionary Russia. UK: Palgrave. {{ISBN|978-0-333-92947-6}}.
* Medvedev, Roy; Medvedev, Zhores (1978), ''Khrushchev: The Years in Power'', W.W. Norton & Co.
* Taubman, William (2003), ''Khrushchev: The Man and His Era'', W.W. Norton & Co., {{ISBN|978-0-393-32484-6}}.
* Tompson, William J. (1995), ''Khrushchev: A Political Life'', St. Martin’s Press, {{ISBN|978-0-312-12365-9}}.
* Zubok, Vladislav (2007), ''A Failed Empire: The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev'', University of North Carolina Press, {{ISBN|978-0-8078-5958-2}}.
* {{Cytuj|tytuł = Brezhnev Reconsidered |data = 2002 |isbn = 0-333-79463-X |inni = Edwin Bacon; Mark Sandle |miejsce = Houndmills, Basingstoke, Hampshire |wydawca = Palgrave Macmillan |oclc = 49894618 }}
* {{Cytuj|tytuł = The War That Never Ends: New Perspectives on the Vietnam War |data = 2007 |isbn = 978-0-8131-2473-5 |inni = David L. Anderson; John Ernst |miejsce = Lexington, Ky. |wydawca = University Press of Kentucky |oclc = 145733022 }}
* Brown, Archie (2009). ''The Rise & Fall of Communism''. Bodley Head. {{ISBN|978-1-84595-067-5}}.
* {{Cytuj|autor = John Lewis Gaddis |tytuł = The Cold War: A New History |data = 2005 |isbn = 1-59420-062-9 |miejsce = New York |wydawca = Penguin Press |oclc = 61303540 }}
* Service, Robert (2009). ''History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-first Century''. Penguin Books Ltd. {{ISBN|0-14-103797-0}}.
* {{Cytuj|tytuł = Economic Disasters of the Twentieth Century |data = 2007 |isbn = 1-84844-158-4 |inni = Michael J Oliver; Derek Howard Aldcroft |miejsce = Cheltenham, UK |wydawca = Edward Elgar Publishing |oclc = 165928865 }}
* McCauley, Martin (1997). ''Who’s who in Russia since 1900''. Routledge. {{ISBN|0-415-13898-1}}.
* McCauley, Martin (2008). ''Russia, America and the Cold War, 1949–1991''. Pearson Education. {{ISBN|1-4058-7430-9}}.
 
== Linki zewnętrzne ==
{{Wikiźródła kat|ZSRR}}
* [http://www.cccp.website.pl Galeria plakatów propagandowych ZSRR]
* [http://lewicowo.pl/polska-a-zsrr/ Adam Pragier, ''Polska a ZSRR'']
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Związek_Socjalistycznych_Republik_Radzieckich”