Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii: Różnice pomiędzy wersjami

Członkami armii byli obywatele wszystkich republik jugosłowiańskich. W szczytowym okresie armia liczyła 800 tysięcy żołnierzy<ref>Cohen, Philip J.; Riesman, David (1996). ''Serbia’s Secret War: Propaganda and the Deceit of History'', Texas A&M University Press. {{ISBNodn|0-89096-760-1Cohen|1996|s=96}}, s. 96.</ref>. Była najbardziej efektywnym [[Ruch oporu|ruchem oporu]] antyniemieckiegoantyfaszystowskiego w okupowanej [[Europa|Europie]]<ref>Jeffreys-Jones, R. (2013): ''In Spies We Trust: The Story of Western Intelligence'', Oxford University Press, {{ISBN|978-0-19-958097-2}}.</ref><ref>Adams, Simon (2005): ''The Balkans'', Black Rabbit Books, {{ISBN|978-1-58340-603-8}}.</ref>. Na czele NOVJ stał [[Związek Komunistów Jugosławii]]<ref>{{Cytuj |nazwisko=Rusinow, |imię=Dennison I. (|rok=1978). ''|tytuł=The Yugoslav experiment 1948–1974'', |wydawca=University of California Press. s. |strony=2. {{ISBN|isbn=0-520-03730-8 |język=en}}.</ref>. Dowódcą armiiGłównodowodzącym był Marszałek Jugosławii [[towarzysz]] [[Josip Broz Tito|Josip Broz]] ps. „Tito”.

Mottem organizacji było hasło ''Smrt fašizmu, sloboda narodu!'' („Śmierć faszyzmowi, wolność ludowi!”)<ref>{{Cytuj |autor=Sinclair, Upton; Sagarin, Edward; Teichnerhe, Albert; |tytuł=Cry for Justice: An Anthology of the Literature of Social Protest |s. =438; L. Stuart, |data=1963.}}</ref>. Walczyła o wyzwolenie kraju spod okupacji i odbudowę Jugosławii jako państwa federalnego. W marcu 1945 przeformowana w [[Jugosłowiańska Armia Ludowa|Jugosłowiańską Armię Ludową]].

NOVJ była militarnym skrzydłem Frontu Wyzwolenia Narodowego kierowanego przez [[Związek Komunistów Jugosławii]]<ref>Fisher, Sharon (2006). ''Political change in post-Communist Slovakia and Croatia: from nationalist to Europeanist. Palgrave Macmillan''. s. 27. {{ISBN|1-4039-7286-9}}.</ref>. Jedynym źródłem zaopatrzenia były zdobycze na siłach [[Państwa Osi|Osi]], a od 1944 roku partyzanci zaczęli dostawać dostawy broni od [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]]<ref>{{Cytuj |autor = Basil Davidson |tytuł=PARTISANPartisan PICTUREpicture |opublikowany = znaci.net |url = http://www.znaci.net/00001/3_1_2.htm}}</ref>.

Celem konkurencyjnego ruchu czetników (który według niektórych źródeł pojawił się na kilka tygodni przed NOVJ czy też według innych źródeł już po rozpoczęciu walki zbrojnej przez partyzantów Tity), było utrzymanie monarchii jugosłowiańskiej i zapewnienie „bezpieczeństwa etnicznego” ludności serbskiej{{odn|Milazzo|1975|s=30–31}}{{odn|Roberts|1973|s=48}}, a w końcu utworzenie tzw. [[Wielka Serbia|Wielkiej Serbii]]{{odn|Tomasevich|1975|s=166–178}} poprzez przeprowadzenie [[Czystka etniczna|czystek etnicznych]] na nie-Serbach zamieszkujących tereny zdaniem czetników należące historycznie do Serbii{{odn|Banac|1996|s=143|loc={{k|en|From the summer of 1941, the Chetniks increasingly gained control over Serb insurgents and carried out gruesome crimes against Muslims of eastern Bosnia-Herzegovina. Massacres of Muslims, usually by cutting the throats of the victims and tossing the bodies into various water-ways, occurred especially in eastern Bosnia, in [[Foča]], [[Goražde]], [[Čajniče]], [[Rogatica]], [[Wiszegrad|Višegrad]], [[Vlasenica]], [[Srebrenica]], all in the basin of the Drina river, but also in eastern Herzegovina, where individual villages resisted Serb encirclement with ferocious determination until 1942. Chetnik documents – for example the minutes of the Chetnik conference in Javorine, district of Kotor Varoš, in June 1942 – speak of a determination to 'cleanse Bosnia of everything that is not Serb’. It is difficult to estimate the number of Muslim victims of this original ethnic cleansing, but it can be counted in the tens of thousands}}}}{{odn|Hirsch|2002|s=76}}{{odn|Mulaj|2008|s=71}}{{odn|Velikonja|2003|s=166}}. Relacje między dwoma ruchami były od początku niespokojne jednak od października 1941 roku przerodziły się one w konflikt na pełną skalę. Panetniczna polityka Tity dla czetników wydawała się antyserbska, natomiast czetnicki rojalizm był nie do przyjęcia dla socjalistów<ref>{{Cytuj |tytuł = War in the Balkans 1941-19451941–1945 |opublikowany = BBC - History |url = http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwtwo/partisan_fighters_01.shtml |język = en}}</ref>.

NOVJ łączyła prowadzenie wojny narodowowyzwoleńczej z rewolucją. Taktyka ta zakładała: budowę organów rewolucyjnych na podstawie komitetów narodowowyzwoleńczych; odrzucenie taktyki [[Front Ludowy|frontu ludowego]] (którą prowadziła lub próbowała prowadzić większość partii komunistycznych) – uważano że taktyka ta prowadzi do porażki (jako przykład podawano porażkę wojsk republikańskich w [[hiszpańska wojna domowa|wojnie domowej w Hiszpanii]]). Za odrzucenie frontu ludowego partyzanci byli krytykowani przez władze [[Międzynarodówka Komunistyczna|Kominternu]]<ref name="Swain">{{cytuj |autor=G. Swain, „Tito|tytuł=Tito and the Twilight of the Comintern”, w:Comintern |inni=T. Rees, A. Thorpe (red.), |praca=International Communism and the Communist International, 1919-43, Manchester – New York,1919–43 |wydawca=Manchester University Press |data=1998, |s. =205, 216. Zob. tenże, ''Tito: The Formation of a Disloyal Bolshevik'', „International Review of Social History” t. 34, nr 2, 1989; tenże: ''The Cominform: Tito’s International?'', „The Historical Journal” t. 35 nr 3, 1992.|język=en}}</ref>.

Przed wojną partia komunistyczna o mało nie podzieliła losu rozbitej przez [[stalinizm|stalinistów]] [[Komunistyczna Partia Polski|Komunistycznej Partii Polski]]. Partii groziła czystka wśród liderów i rozwiązanie. Sam Tito był oskarżany (bezpodstawnie) o [[trockizm]], a nawet współpracę z [[Gestapo]] i jugosłowiańskimi służbami bezpieczeństwa. W obliczu możliwego rozwiązaniazniszczenia partii, KPJ przyjęła stalinowski kurs ideologiczny pod wodzą Tito<ref name="LMd>{{Cytuj |autor=Zbigniew Marcin Kowalewski |tytuł=Jugosławia między Stalinem a rewolucją |czasopismo=[[Le Monde diplomatique]] |data=2013-07}}</ref>.

Jeszcze w 1937 w czasie „czystki” stalinowskiej w ZSRR, stalinowskie służby zabiły w [[Moskwa|Moskwie]] sekretarza generalnego KPJ [[Milan Gorkić|Milana Gorkicia]], którego oskarżono o trockizm i zdradę{{odn|Banac|1988|s=64}}<ref>{{Cytuj |url=http://www.rastko.rs/istorija/batakovic/batakovic-nationalism_communism_eng.html |autor=Dusan Batakovic |tytuł=Nationalism and Communism: the Yugoslav case |język=en}}</ref>, a stanowisko po nim objął Tito.

Na jesieni odbyła się V Krajowa Konferencja KP Jugosławii. Po raz pierwszy w historii partii odrzucono na niej wytyczne pochodzące z Międzynarodówki Komunistycznej, która poleciła partii jugosłowiańskiej skupienie się na [[walka klas|walce klasowej]], podczas gdy kierownictwo partii z Titem uważało, że głównym przeciwnikiem jest faszyzm<ref name="Jerzy Woydyłło 1992">Jerzy {{odn|Woydyłło, ''Tito jakiego nie znamy'', |1992, |loc=''Rozdział VII: Polska to początek''.|ref=nie}}</ref>.

Gdy rząd przyłączył się do bloku Osi, w kraju wybuchły ogólnokrajowe protesty społeczne, a mieszkańcy uznali to za zdradę. ZwołanoW KPJ zwołano KC i wydano odezwę do mieszkańców, w której wezwano do ochrony niezależności Jugosławii i zawarcia sojuszu ze Związkiem Radzieckim (ten na skutek [[pakt Ribbentrop-Mołotow|paktu Ribbentrop-Mołotow]] był obojętny wobec poczynań Niemiec). Protesty doprowadziły do chaosu, w wyniku którego Hitler nakazał [[Kampania bałkańska|zbrojną agresję na krajJugosławię]]<ref name="Jerzy Woydyłło 1992" />.

Większość żołnierzy NOVJ w Chorwacji było narodowości chorwackiej. Pod koniec 1944 roku wedle statystyk 61% partyzantów było Chorwatami (w tym większość żołnierzy pochodzących z tego kraju) podczas gdy 28% było Serbami{{odn|Cohen|1996|s=95}}<ref>Strugar, Vlado (1969). Jugoslavija 1941–1945. Vojnoizdavački zavod.</ref><ref>Anić, Nikola; Joksimović, Sekula; Gutić, Mirko (1982). Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije. Vojnoistorijski institut.</ref><ref>{{Cytuj |autor=Vuković, Božidar; Vidaković, Josip (|data=1976). |tytuł=Putevim Glavnog štaba Hrvatske. |język=sh}}</ref>. Co prawda jeszcze na przełomie 1941/42 większość partyzantów w Chorwacji było Serbami – sytuacja ta zmieniła się w październiku 1943 roku, wówczas Chorwaci objęli większość. Było to spowodowane m.in. przystąpieniem do partyzantki [[chrześcijańska demokracja|chadeckiej]] [[Chorwacka Partia Chłopska|Chorwackiej Partii Chłopskiej]] [[Božidar Magovac|Božidara Magovaca]] w czerwcu 1943 roku. Armia była ewenementem w całej Europie jeśli chodzi o udział w niej Żydów który był rekordowy w skali całej Europy<ref>{{odn|Tomasevich (|2001), |s. =362–363.</ref>}}.

Na początku 1943 roku powołano ZAVNOH, czyli Krajową Radę Antyfaszystowską Wyzwolenia Ludu Chorwacji. ZAVNOH pełniła rolę parlamentu i był jedną w swoim rodzaju instytucją w okupowanej Europie. W czasie wojny odbył się trzy sesje plenarne rady. Na czwartej i ostatniej sesji, która odbyła się w dniach 24–25 lipca 1945 roku w [[Zagrzeb]]iu, ZAVNOH przeorganizował się w chorwacki parlament zwany jako ''[[Zgromadzenie Chorwackie|Sabor]]''<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Jelic, |imię=Ivan (|rok=1978). |tytuł=Croatia in War and Revolution 1941–1945. |miejsce=Zagreb: |wydawca=Školska knjiga.}}</ref>.

Według Golsteina, wśród chorwackich partyzantów pod koniec 1941 roku znalazło się około 77% Serbów i 21,5% Chorwatów oraz przedstawicieli innych narodowości. Procent Chorwatów w oddziałach wzrósł do 32% w sierpniu 1942, we wrześniu 1943 roku już do 34%, a po [[Kapitulacja Włoch|kapitulacji Włoch]] gwałtownie wzrósł. Pod koniec 1944 roku wskaźnik Chorwatów wyniósł już 60,4% podczas gdy Serbów ledwie 11%<ref>{{Cytuj |nazwisko=Goldstein. |tytuł=Serbs and Croats in the national liberation war in Croatia., s. |strony=266–267. |język=en}}</ref>.

Słowenia znalazła się w skali Europy w wyjątkowej sytuacji, podobne doświadczenia łączą ją jedynie z [[Grecja|Grecją]]. Kraj został podzielony przez sąsiednie kraje faszystowskie, Włochy, [[Królestwo Węgier (1920–1946)|Węgry]] i Niemcy<ref>{{Cytuj |autor=Gregor Joseph Kranjc (|data=2013). |tytuł=To Walk with the Devil, |wydawca=University of Toronto Press, Scholarly Publishing Division, |s. =5.}}</ref>. Zagrożone zostało samo istnienie narodu słoweńskiego. W obliczu tak trudnej sytuacji słoweński ruch partyzancki był jeszcze bardziej rozbudowany od tego w Chorwacji i Serbii<ref>Hoare,{{cytuj |autor=Marko AtillaHoare (|data=2002). „Whose|tytuł=Whose is the partisan movement? Serbs, Croats and the legacy of a shared resistance”.resistance |czasopismo=The Journal of Slavic Military Studies |wolumin=15 (|numer=4). doi:10.1080/13518040208430537.}}</ref>. Ruch kładł nacisk na obronę tożsamości etnicznej, np. oddziały wojskowe był nazywane na cześć słoweńskich poetów czy pisarzy – jeden z batalionów nosił imię [[Ivan Cankar|Ivana Cankara]]<ref>{{Cytuj |autor=Štih, P.; Simoniti, V.; Vodopivec, P. (|data=2008) |tytuł=A Slovene History: Society, politics, culture. |wydawca=Inštitut za novejšo zgodovino. |miejsce=Ljubljana. |s. =426.}}</ref>.

Partyzanci stanowili militarne ramię Frontu Wyzwolenia Narodu, antyfaszystowskiej platformy ruchu oporu powstałej w dniu 26 kwietnia 1941 roku w [[Lublana|Lublanie]]. Front składał się pierwotnie z wielu członków grup politycznych – głównie o charakterze lewicowym – z czego najbardziej zauważalni byli [[socjalizm chrześcijański|chrześcijańscy socjaliści]] i partia komunistyczna. Już w trakcie wojny wpływy [[Komunistyczna Partia Słowenii|Komunistycznej Partii Słowenii]] zaczęły rosnąć a jej przewaga została oficjalnie usankcjonowana w [[Deklaracja Dolomiti|Deklaracji Dolomiti]] z dnia 1 marca 1943 roku<ref>{{Cytuj |autor=Gow, James; Carmichael, Cathie (|data=2010). ''|tytuł=Slovenia and the Slovenes: A Small State in the New Europe (Revised and updated ed.)''. |wydawca=Hurst Publishers Ltd. |s. =48. {{ISBN|isbn=978-1-85065-944-0 |język=en}}.</ref>. Część członków Frontu Wyzwolenia i partyzantów było dawnymi członkami antywłoskiego ruchu oporu TIGR.

Działalność partyzancka rozpoczęła się już w pierwszym roku wojny i była niezależna od partyzantów Tity na południu. Tito po raz pierwszy próbował objąć kontrolę nad tamtejszym ruchem oporu w jesieni 1942 roku. Tito wysłał na negocjacje do Słowenii, [[Arso Jovanović]]a, misja zakończyła się bez powodzenia w kwietniu 1943 roku. Do formalnego połączenia z NOVJ doszło w 1944 roku<ref>„Histories{{Cytuj |tytuł=Histories of the Individual Yugoslav Nations”Nations. The former Yugoslavia’s diverse peoples: a reference sourcebook. |wydawca=ABC-Clio, Inc. |data=2004. |s.=167–168 167–168.|język=en}}</ref><ref>Stewart,{{Cytuj |autor=James (Stewart |data=2006). Linda McQueen, ed. |tytuł=Slovenia. |wydawca=New Holland Publishers. |s. =15. {{ISBN|isbn=978-1-86011-336-9}}.</ref>.

Słoweńscy partyzanci zachowali odrębną od NOVJ strukturę organizacyjną i [[język słoweński]] jako język komendanta armii. Zmieniono to dopiero w ostatnich miesiącach przed wyzwoleniem kraju. Od 1942 do 1944 partyzanci nosili tzw. czapki trygławki które następnie zastąpiono tzw. titówkami<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Vukšić, |imię=Velimir (July |rok=2003). |tytuł=Tito’s partisans 1941–45. |wydawca=Osprey Publishing. s. |strony=21. {{ISBN|isbn=978-1-84176-675-1}}.</ref>. W marcu 1945 roku doszło do oficjalnego połączenia oddziałów partyzanckich z armią jugosłowiańską.

W kwietniu 1941 roku połączone oddziały Niemiec, Włoch i Węgier zaatakowały Jugosławię. 10 kwietnia powstało satelickiemarionetkowe [[Niepodległe Państwo Chorwackie]] z faszystowskimi ustaszami na czele. KPJ zaraz po ataku utworzyłutworzyła Komitet Wojskowy działający w ramach KC partii{{odn|Tomasevich|2001|s=52}}.

Komunistów ożywił [[atak Niemiec na ZSRR]],. entuzjastaEntuzjasta walki zbrojnej [[Milovan Đilas]] zapowiedział, że już za dwa miesiące [[Armia Czerwona]] wkroczy do Jugosławii, z kolei [[Aleksandar Ranković]] uznał że atak na tenże kraj tylko osłabił morale krajowych komunistów. KC ostatecznie wydała komunikat wzywający do powstania, analogicznie apel wydała organizacja młodzieżowa SKOJ (licząca wtedy 30 tysięcy członków)<ref name="Jerzy Woydyłło 1992" />. Jeszcze w tym miesiącu powołano Główny Sztab Narodowowyzwoleńczych Partyzanckich Oddziałów Jugosławii w składzie członków KC KPJ. Członkowie GS rozdzielili się i każdy z nich wyruszył w inną część kraju.

[[Plik:Partisan youth execution.jpg|thumb|Młodzi partyzanci prowadzeni przez Niemców na rozstrzelanie,. [[Smederevska Palanka]] w [[Serbia|Serbii]].]]

We wrześniu oddziały armii wyzwoleńczej wyzwoliły pierwsze tereny w Serbii. Wyzwolone zostały rejony [[Šabac]]a i [[Užice]]. Partyzanci powołali na tych obszarach Republikę Užičką gdzie przenieśli swój Główny Sztab. 26–27 września odbyła się narada dowódców powstań ze Słowenii, Hercegowiny, Chorwacji i Bośni. Na spotkaniu podjęto decyzję o zmiany nazwy Głównego Sztabu na Naczelny Sztab i o reorganizacji ruchu oporu, odtąd Sztab stał się kierownictwem wojskowym i politycznym NOVJ. Na obszary republiki przybyły całe rzeszy uchodźców w tym dzieci, osoby starsze i kobiety. Z mężczyzn przybyłych na ten teren po przeszkoleniu wojskowym utworzono oddziały. Wraz z uchodźcami pojawiły się samozwańcze bandy zwalczane przez NOVJ których działania były wykorzystywane w [[Propaganda nazistowska|propagandzie niemieckiej]] w celu dyskredytacji ruchu oporu<ref name="ReferenceA">Jerzy {{odn|Woydyłło, ''Tito jakiego nie znamy'', |1992, |loc=''Rozdział VIII: Krwawe doświadczenia''.|ref=nie}}</ref>.

Na wyzwolonym terenie powołano komitety narodowowyzwoleńcze, otwierały one szkoły, roznosiły broń i żywność, budowały szpitale polowe i przygarniały sieroty po zabitych partyzantach. Niemcy przystąpili do kontrofensywy, na Bałkany sprowadzono dywizje z obszaru Grecji, Francji, ZSRR oraz kolaborantów – ustaszy, czetników, [[Serbia Nedicia|nediczowców]] i domobranów. Mimo represji, siły ruchu oporu ciągle rosły, i pod koniec 1941 partyzantka liczyła już 80 tysięcy żołnierzy, walczyły onewalcząc przeciwko 400 tysięcytysiącom żołnierzy państw Osi<ref name="ReferenceA" />.

W przededniu ofensywy, Tito zaproponował czetnikom pokaźne liczby broni wyprodukowane w fabryce w UžičeUžicach. Rozmowy zatrzymał atak na republikę. Z UžičUžic ewakuowano fabryki, magazyn broni czy dokumentację sztabową. Z terenów republiki„republiki” ewakuowano rannych i chorych oraz wywieziono z niej zapasy żywności i leków. Pokaźne sumy pieniężne partyzantów, 55 milionów [[Dinar jugosłowiański|dinarów]] spakowano w 103 worki które ukryto.

[[Plik:Stjepan Stevo Filipović.jpg|thumb|Legendarny partyzantPartyzant [[Stjepan Filipović]]. Chwilę przed śmiercią na szubienicy fotograf uchwycił Stjepana krzyczącego „Śmierć faszystom, wolność ludowi!”. Zawołanie to stało się hasłem jugosłowiańskiej koalicji antyfaszystowskiej.]]

Po upadku republiki zarządzono pobór do partyzantki a NVOJ zaczął osiągać zwycięstwa w kolejnych kampaniach partyzanckich oraz stopniowo wyzwalał terytorium Jugosławii. Działania partyzantów sprowokowały Niemców do zemsty na cywilach w postaci masowych mordów (śmierć każdego żołnierza niemieckiego skutkowała zamordowaniem 100 cywilów, za każdego rannego ginęło ich 50). Od 21 grudnia 1941 roku partyzanci zaczęli tworzyć pierwsze Brygady, pierwszą z nich była Pierwsza Brygada Proletariacka na czele z [[Koča Popović|Kocą Popoviciem]]. Brygada ta wygrała pierwszą bitwę już cztery dni po założeniu. Żołnierze Brygady pokonali i rozbili trzy kolumny wojsk włoskich i jedną czetnicką koło miasta [[Rudo]]. Rozbicie kolumn zniszczyło efekty propagandy hitlerowskiej i czetnickiej według której po zniszczeniu republiki, siły partyzanckie na terenie Serbii miały zostać w całości zlikwidowane<ref name="ReferenceB">Jerzy {{odn|Woydyłło, ''Tito jakiego nie znamy'', |1992, |loc=''Rozdział IX: Samotni w walce''.|ref=nie}}</ref>.

Brygada przekroczyła tereny Bośni. Przeciwko Brygadzie, okupanci posłali własne oddziały oraz ustaszy, czetników i domobranów. Ofensywa trwała w dniach 17–23 stycznia 1942 rok. Brygada podzieliła się na dwie grupy – jedna przedostała się do [[Jahorina|Jahoriny]] a druga do [[Trnova|Trnovy]].

1 marca 1942 roku utworzono Drugą Proletariacką Brygadę Szturmową<ref>{{odn|Ramet |2006, |s. =152–153.</ref>}}. Do wojsk partyzantów dołączyło 2000 Żydów uratowanych zprzed [[Zagłada Żydów|holocaustuzagładą]]<ref>[{{Cytuj |url=http://www.holocaustchronicle.org/staticpages/231.html „1941: Mass Murder”. |tytuł=The Holocaust Chronicle. Retrieved 10 June 2011].}}</ref>.

Pod koniec marca doszło do trzeciej wrogiej ofensywy. Partyzanci uciekając przed ofensywą wycofali się w kierunku Czarnogóry. Nową bazę założyli w TjentiśteTjentište-Kalinovnik<ref name="ReferenceB" />.

Ciężkie boje toczono również w Dalmacji i w Słowenii. Szczególnie krwawa bitwa rozegrała się w górach Kozara (gdzie działało wolne terytorium). Do ofensywy antypartyzanckiej przeciwko obrońcom Kozary ruszyło 70 tysięcy żołnierzy wiernych siłom Osi, podczas gdy partyzantów było zaledwie cztery tysiące (a bronili oni aż 100 tysięcy cywili)cywilów. 20 tysięcy osób ewakuowało się, duża część zginęła natomiast w wyniku pacyfikacji hitlerowskiej i po wywózkach do niemieckich obozów śmierci<ref name="ReferenceB" />.

Po zakończeniu marszu wyzwolono kolejne obszary aż do wybrzeża. Bazę przeniesiono do miejscowości [[Bihać]]. Na wolnych terenach sięgających już 1/5 całości kraju NOVJ przeprowadziła wybory samorządowe.

1 listopada utworzono Narodowowyzwoleńcze Wojska Jugosławii, od tego czasu oddziały zaczęły być postrzegane jako regularna armia. 26–27 na spotkaniu delegacji partyzanckich w Bihaću utworzono quasi-rząd tymczasowy, Antyfaszystowską Radę Wyzwolenia Narodowego Jugosławii. Przeciwko temu zaprotestowałazaprotestował ZSRR która przez Komintern oznajmiłaoznajmił partyzantom iż mają „nie tworzyć niczego, co byłoby przeciwstawne emigracyjnemu rządowi w Londynie”.

W grudniu wojskowojska NOVJ liczyły 150 tysięcy żołnierzy. Walczyli oni przeciwko 930 tysiącom żołnierzy okupantów<ref name="ReferenceB" />.

Na początku zimy 1943 roku po raz kolejny Niemcy zorganizowali ofensywę antypartyzancką<ref name="ReferenceC">Jerzy {{odn|Woydyłło, ''Tito jakiego nie znamy'', |1992, |loc=''Rozdział X: Sławne bitwy''.|ref=nie}}</ref>. Akcji nadano kryptonim „Weiss” („Biały”). Tym razem przeciwko NVOJ posłanowysłanych zostało 130 tysięcy żołnierzy niemieckich. Ofensywa miała trwać do marca, lecz na skutek walk przedłużyła się do kwietnia. Celem sztabu hitlerowców było zlikwidowanie Republiki Bihaćkej, a także ogniwkomórek konspiracyjnych w Chorwacji<ref name="ReferenceB" />.

Działania IV ofensywy rozpoczęły się w [[Kordun]]uie. Z terenów Chorwacji do Bośni uciekło około 80 tysięcy osób. Już po pierwszym uderzeniu Niemcy wkroczyli na obszar Bośni. Przeciwko wojskom niemieckim w Bośni stanęło 20 tysięcy partyzantów. Naczelny Sztab podjął decyzję o ewakuacji partyzantów w kierunku [[Neretwa|Neretwy]]. Wraz z wojskami ewakuowany został Centralny Szpital w którym przebywało wówczas cztery tysięcy osób<ref name="ReferenceC" />. Ewakuację uniemożliwiały wojska czetników. Na prawym brzegu czetnicy wystawili przeciwko uciekającym partyzantom liczącą 18 tysięcy partyzantów armię czetnicką. Otoczeni przez Niemców, Włochów i czetników, partyzanci zdecydowali się na uderzenia na wojska włoskie. W starciach z Włochami udało się im zdobyć broń maszynową i artylerię oraz autobus który posłużył ewakuacji szpitala<ref name="ReferenceC" />.

Po tym gdy zakończyła się ofensywa Sztab Naczelny Tity rozkazał atak na zajmowane przez Niemców tereny w Macedonii, [[Kosowo|Kosowie]] oraz południowej Serbii (Kosowo). Niemcy zostali wyprzedzeni przez partyzantów i już w marcu zaplanowali kolejną ofensywę. Akcji nadano kryptonim „Schwarz”. Aby uniknąć strat część wojsk NOVJ przeniesiono na obszar Bośni a Naczelny Sztab ruszył do [[Tjentište]] i [[Zelengora|Zelengory]]. W trakcie ewakuacji Sztab Naczelny został zaatakowany przez piechotę przy wsparcie [[Luftwaffe]] i artylerii. Tito rozkazał aby wojska skupiły się w trójkącie pomiędzy Neretwą a Sutjeski. Do ataku na trójkąt przyłączyli się kolaboranci (w tej liczbie czetnicy, którym już w maju emigracyjny rząd królewski zabronił współpracować z okupantem), a także [[Bułgarzy]] oraz Włosi.

W połowie maja rozpoczęła się [[bitwa nad Sutjeską]]. Do walki z partyzantami przystąpiło 127 tysięcy żołnierzy Osi, partyzanci dysponowali raptem 19 &nbsp;700 ludzi. Początkowo planowano wycofać się do Bośni centralnej, lecz zwiady natknęły się tam na silne oddziały niemieckie. W ostateczności zdecydowano o koncentracji w dolinie Sutjeski. Na pomoc partyzantom przybyli brytyjscy oficerowie – major [[William Stuart]] i kapitan [[William Deakin]]. Najbardziej krwawe boje trwały od 6 do 8 czerwca. Po przełamaniu ofensywy, główne oddziały ewakuowały się do [[Sandżak|Sandžaku]]u, oddziały te po przejściu na południu miały oczyścić dorgę dla rannych i KW Rady Antyfaszystowskiej. Broz na czele z częścią oddziałów przedostał się na północ w celu zwrócenia na siebie uwagi Niemców i jednoczesnego niedopuszczenia na szturm na Sandżak. Broz objął osobiste dowództwo nad Pierwszą Proletariacką Brygadą Szturmową. Brygada przełamała wrogie okrążenie 10 czerwca jednak w wyniku nalotu Niemców ranni zostali Deakin i Tito, a na miejscu zginął Stuart<ref name="ReferenceC" />.

W bitwie na skutek masakr hitlerowskich zabitych zostało 1300 rannych partyzantów z Trzeciej Dywizji Proletariackiej. Niemcy zamordowali 30 lekarzy i 300 pielęgniarek. W starciachboju zginęło 6000 żołnierzy NOVJ.

ZrozpaczeniZaniepokojeni porażką Włoch Niemcy nakazali wysłanie na Bałkany [[Grupa Armii F|Grupy Armii F]].

Do Jugosławii z całej Europy napływały tysiące ochotników, a z miejscowych powoływano kolejne oddziały. Z wyzwolonej [[Wojwodina|Wojwodiny]] przewożono do Bośni transporty zawierające odzież, leki czy żywność. Wszystkie te rzeczy przekazywane na rzecz ruchu oporu pochodziły z dobrowolnych darów ludności cywilnej przychylnej wobec partyzantów. Armia Tity coraz mniej przypominała partyzantkę a coraz bardziej regularne wojsko, Tito ustanowił nawet odznaczenia wojskowe – Bohatera Narodowego, GwiazdyGwiazdę PartyzanckiejPartyzancką, Wyzwolenia Narodowego, Za Odwagę i Za Dzielność.

Po kapitulacji wojsk włoskich w Słowenii powstało wolne terytorium. W regionach [[Primorje|Primorju]] wybuchło powstanie narodowowyzwoleńcze. Wojsko jugosłowiańskie liczyło już dwadzieścia dywizji i– 120 tysięcy partyzantów.

We wrześniu przeciwko partyzantom, Niemcy posłali 60 tysięcy żołnierzy, w tym kolaborantów. Ofensywa rozpoczęła się 19 września, trwała ona aż do stycznia kolejnego roku. Ofensywa objęła tereny od [[Udine]] do [[Triest]]u, Lublany, KarlovacyKarlovaca i granicy z Chorwacją. Prawdopodobnie nowa ofensywa została zaplanowana i zatwierdzona przez samego Hitlera. Niemcom wbrew przewidywaniom ich dowództwa nie udało rozbić się partyzantki która po kapitulacji Włoch przejęła dużą liczbę broni i zaopatrzenia<ref name="ReferenceD">Jerzy {{odn|Woydyłło, ''Tito jakiego nie znamy'', |1992, |loc=''Rozdział XI: Doniosłe wydarzenia''.|ref=nie}}</ref>.

Już w kwietniu informowano o możliwym ataku na Drvar, do ochrony regionu wysłano więc trzecią brygadę VI6. Dywizji Lickiej. Na początku maja alianci zniszczyli szybowce desantowe nadesłane przez Niemców. W Drvarze pozostawiano tylko liczący 300 partyzantów batalion ochrony Sztabu a resztę brygady oddelegowano. Jak się okazało był to celowy manewr Hitlera który przewidział decyzję partyzantów i zdecydował o wysłaniu na Drvar silnej armii mającej zabić Titę. Za zabicie Tity odpowiadać miał [[Heinrich Himmler]]. Himmler przygotował atak wraz z [[Lothar Rendulic|Lotharem Renduliciem]] któremu oddał swój [[500. batalionBatalion spadochronowyStrzelców Spadochronowych SS]]. Oddziały SS i grupy powierzno-desantowe wsparte miały zostać przez wojska czetnickie. Łącznie w ataku na Drvar uczestniczyć miało 40 tysięcy żołnierzy Osi.

[[Operacja Rösselsprung (1944)|Operacja Rösselsprung]] rozpoczęła się 25 maja z samego rana, Tito do Drvaru przybył 24 na zorganizowane przez organizację młodzieżową obchody swoich urodzin. Zaskoczeni partyzanci dysponowali jedynie nielicznym garnizonem złożonym ze starszych partyzantów. Na korzyść partyzantów wpłynęło położenie terenu – kilka z samolotów rozbiło się na nierównościach a część z żołnierzy zginęła w katastrofie. Partyzanci nie stawiali oporu zamiast tego skryli się w pobliskich górach a marszałek wraz ze współpracownikami opuścił jaskinię w której mieszkał. W tym czasie Niemcy mozolnie przeszukiwali miejscowość w poszukiwaniu dowódców partyzantki i alianckich doradców. Niemcy dowiedzieli się w którą stronę wycofali się partyzanci i ruszyli za nimi w pościg. SS-manów zatrzymał oddział partyzantów jugosłowiańskich i polskich na czele z AleksanderemAleksandrem Rankovićem. Aby załamać partyzantów SS-mani porwali z Drvaru grupę dziewcząt i ustawili je przed sobą jako żywe tarcze. W chwili gdy Niemcy zbliżyli się wystarczająco blisko do partyzantów, dziewczęta padły na ziemię a partyzanci zasypaliostrzelali SS-manów gradem kul, skutecznie rozbijając grupę prowadzącą pościg.

Na pomoc Drvarowi przybyła trzecia brygada VI6. Dywizji Lickiej oraz uczniowie miejscowej szkoły oficerskiej. Odsiecz powiodła się a partyzantom udało się zabić większość SS-manów,. partyzanciPartyzanci wycofali się na rozkaz Tito po tym gdy w kierunku miasta Niemcy skierowali oddziały pancerne. Atak na Drvar okazała się dla hitlerowców jedynym w historii II wojny światowej nieudanym desantem powietrznym. Niemcy uzyskali olbrzymie straty – zginęło tysiąc żołnierzy a dwa tysiące zostało rannych, dla porównania Jugosłowianie stracili jedynie dwustu partyzantów a rannych zostało czterystu innych.

Jedynym sukcesem napastników okazało się zdobycie munduru Broza który następnie został przedstawiony na wystawie w [[Wiedeń|Wiedniu]]<ref>Jerzy {{odn|Woydyłło, ''Tito jakiego nie znamy'', |1992, |loc=''Rozdział XIII: Desant na Drvar''.|ref=nie}}</ref>.

Tito początkowo uważał że należy dojść z czetnikami do współpracy i zaproponował Mihailovićowi wspólne walki z Niemcami<ref name="ReferenceA" />. 19 września i 27 października 1941 roku, Broz przeprowadził nieudane rozmowy z Mihailovićem<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Kurapovna, |imię=Marcia (|rok=2009). |tytuł=Shadows on the Mountain: The Allies, the Resistance, and the Rivalries That Doomed WWII Yugoslavia. John Wiley and Sons. |s. =87. {{ISBN|isbn=0-470-08456-1}}.</ref>. Po jednym ze spotkań grupa czetnickich oficerów próbowała samowolnie dokonać zamachu na lidera NOVJ, zamachowców powstrzymał Mihailović<ref name="ReferenceE">Jerzy {{odn|Woydyłło, ''Tito jakiego nie znamy'', |1992, |loc=''Rozdział XXV: Jakim był?''.|ref=nie}}</ref>.

Polityka czystek etnicznych prowadzona przez czetników w Bośni i Wschodniej Dalmacji spowodowała brak poparcia dla tejże grupy ze stron Chorwatów i Muzułmanów. Kolaboracja czetników z Włochami w północnej Dalmacji i popełniane przez kolaborantów okrucieństwa w tym regionie spotęgowało wsparcie dla partyzantów Tity ze strony Chorwatów (np. rzeź dokonana przez czetników w Gali w której przedstawiciele tejże formacji zamordowali 200 chorwackich cywili)<ref>cywilów{{odn|Cohen |1996, |s.=77}}) spotęgowało 77.</ref>wsparcie dla partyzantów Tity ze strony Chorwatów.

Pod koniec lata 1944 roku Niemcy ponieśli dotkliwe straty na [[UkrainaFront wschodni (II wojna światowa)|Ukrainiefroncie wschodnim]], a na stronę aliantów przeszło [[Królestwo Rumunii]]. Rozentuzjazmowani przywódcy ruchu oporu ruszyli do ataków na pozostałe w kraju siły okupacyjne często ponosząc przy tym dotkliwe straty w ludziach. Broz zaapelował do oficerów aby atakowali siły Osi w sposób bardziej rozważny, gdyż wojna może się przedłużyć, a nadmierne straty w ludziach nie są Jugosławii potrzebnekonieczne. 29 sierpnia [[Ivan Šubašić]] wedługuznał któregoże jedynym dowódcą sił walczących z Niemcami jest marszałek Broz, w rezultacie Mihailović został zdymisjowany. Tito wykorzystał tę sytuację i ogłosił [[amnestia|amnestię]] dla niektórych członków kolaboracyjnych formacji wojskowych w tym czetników czy domobranów. warunkiemWarunkiem było przejście na stronę NOVJ,. ciCi którzy nie skorzystali z oferty byli uznani za kolaborantów i często sądzeni przed trybunałami wojskowymi. W efekcie na stronę Tity przeszły całe oddziały z pełnym wyposażeniem.

Tito chcąc wyzwolić kraj przed wkroczeniem do niego Armii Czerwonej, nakazał niszczyć szlaki komunikacyjne oraz spotęgować walki z Niemcami. Marszałek, licząc na odwleczenie wkroczenia czerwonoarmistów na tereny kraju, poprosił ZSRR o dostarczeniu czołgów i zaopatrzenie które miałoby zostać dostarczone poprzez Rumunię. 6 września w obliczu wkroczeniawejścia Armii Czerwonej do kraju Tito wydał rozkaz o nawiązaniu łączności ze stroną radziecką. Jak się okazało jeszcze tego samego dnia do Serbii wkroczył [[3 Front Ukraiński]].

Wraz z wyzwoleniem kraju, Šubašić zaproponował utworzenie nowego rządu komunistów i monarchistów. Jego pomysł poparł brytyjski minister spraw zagranicznych który obawiał się, że Jugosławii może grozić [[wojna domowa]].

9 września na stronę aliantów przeszło [[Carstwo Bułgarii]] w którym doszło do powstania w wyniku którego obalono tamtejszy reżim carski i utworzono rząd składający się z komunistów. Równocześnie Niemcy ewakuowali się z Grecji a partyzanci rozpoczęli ataki na wycofujących się żołnierzy w celu uniemożliwienia im zajęcia jugosłowiańskich obiektów<ref name="ReferenceF">Jerzy {{odn|Woydyłło, ''Tito jakiego nie znamy'', |1992, |loc=''Rozdział XIV: Decydujące miesiące''.|ref=nie}}</ref>.

Broz połączył dziewięć dywizji, które wspólnie ruszyły w stronę [[Belgrad]]u zamienionego przez okupanta w twierdzę. Bitwa rozpoczęła się 14 września. Przeciwko Niemcom w szranki wkroczyły armie radzieckie i jugosłowiańskie w sile 55 tysięcy żołnierzy. Wojska niemieckie liczyły natomiast 30 tysięcy żołnierzy z 70 czołgami, samochodami pancernymi i 400 działami. Bitwa trwała sześć dni a wyzwolicieli wsparli cywile.

Jednym z ostatnich epizodów wojny były odwrót chorwackich kolaborantów do Austrii w celu poddania się wojskom brytyjskim nacierającym na północ do Włoch. Po ostrzałach armii jugosłowiańskiej duża część cywilicywilów wróciła do domów uważając że cywile są traktowani przez ustaszy jedynie jako ludzkie tarcze<ref>Vuletić,{{Cytuj |autor=Dominik (DecemberVuletić |data=2007). „Kaznenopravni|tytuł=Kaznenopravni i povijesni aspekti bleiburškog zločina”.zločina Lawyer (in Croatian) (Zagreb, Croatia: Law student association „Pravnik”)|czasopismo=Pravnik |wolumin=41 (|numer=85): 125–150. {{ISSN|issn=0352-342x}}. Retrieved 2012-05-28. |s.=140 140.|język=sh}}</ref>. Do wycofujących się ustaszy dołączyły garstki [[Słoweńska Domobrana|słoweńskich żołnierzy domobrany]] (słoweńska policja kolaboracyjna) i czetników, a także oddziały [[Waffen-SS<ref>Tomasevich, Jozo (2001). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: Occupation and Collaboration 2. San Francisco: Stanford University Press. ]]{{ISBNodn|Tomasevich|2001|0-8047-3615-4}}. s. =752.</ref><ref>Dizdar, Zdravko (December 2005). „Prilog istraživanju problema Bleiburga i križnih putova (u povodu 60. obljetnice)” [An addition to the research of the problem of Bleiburg and the Way of the Cross (dedicated to their 60th anniversary)]. The Review of Senj (in Croatian) (Senj, Croatia: City Museum Senj – Senj Museum Society) 32 (1): 117–193. {{ISSN|0582-673X}}. Retrieved 2012-05-28. s. 134.</ref>. 6 maja 1945 z Zagrzebia wycofał się rząd kolaboracyjny ustaszy a 7 maja dotarł w pobliże austirackiegoaustriackiego [[Klagenfurt am Wörthersee|Klagenfurtu]]<ref>Dizdar,{{Cytuj |autor=Zdravko (DecemberDizdar |data=2005).-12 „Prilog|tytuł=Prilog istraživanju problema Bleiburga i križnih putova (u|czasopismo=Senjski povodu 60. obljetnice)” [An addition to the research of the problem of Bleiburg and the Way of the Cross (dedicated to their 60th anniversary)]. The Review ofzbornik |miejsce=Senj (in Croatian) (Senj, Croatia: City Museum Senj – Senj Museum Society) |wolumin=32 (|numer=1): 117–193. {{ISSN|issn=0582-673X}}. Retrieved 2012-05-28. |s.=132 132.|język=hr}}</ref>. Choć Niemcy poddali się 8/9 maja tym samym formalnie kończąc wojnę w Europie, ustasze nie chcieli się jednak poddać, 14 maja tydzień po formalnym zakończeniu wojny zakończyły się walki między siłami Jugosławii a siłami kolaboracyjnymi znajdującymi się w Słowenii i w Austrii. Największym starciem była [[bitwa pod Poljaną]], 14 maja, która zakończyła się zwycięstwem Jugosłowian i [[Brytyjczycy|Brytyjczyków]]<ref>Autobiographic annotations prepared by{{Cytuj |autor=Zvonko Springer (ZS) (|data=1999). „Croatian tragedy of Bleiburg & death marches in 1945”. |tytuł=Memories of a Croatian Soldier: Zvonko’s Story. Anif, |miejsce=Salzburg.}}</ref>. Wojska NDH poddały się dzień później<ref>{{Cytuj |autor=Martina Grahek Ravančić, Martina (January |data=2008). „Izručenja|tytuł=Izručenja zarobljenika s bleiburškog polja i okolice u svibnju 1945.” [The|język=sh handing|czasopismo=Časopis overza ofsuvremenu prisonerspovijesti from Bleiburg field and its surroundings in May 1945]. Journal of Contemporary History (in Croatian) (|miejsce=Zagreb, Croatia:|wydawca=Hrvatski CroatianInstitut Instituteza of History)povijest |wolumin=39 (|numer=3): 531–550. {{ISSN|issn=0590-9597}}. Retrieved 2012-06-01. s. 535.</ref>. W trakcie marszu zabitych zostało wielu przedstawicieli kolaboracyjnych formacji – ten kontrowersyjny rozdział historii ruchu oporu była w Jugosławii aż do lat 80. tematem tabu w wyniku dekada oficjalnej ciszy umożliwiła nacjonalistom wykorzystanie tych wydarzeń do własnych celów i zawyżania liczby ofiar tzw. ''[[masakra w Bleiburgu|masakry w Bleiburgu]]'' (termin wymyślony przez powojenną propagandę emigracyjnych ustaszy<ref>MacDonald,{{Cytuj książkę |imię=David B.|nazwisko=MacDonald (|data=2002). |tytuł=Balkan Holocausts?: Serbian and Croatian Victim Centred Propaganda and the War in Yugoslavia. |wydawca=Manchester University Press. {{ISBN|isbn=0-7190-6467-8 |język=en}}).</ref>).

Już po wyzwoleniu partyzantkę przeorganizowano w [[Jugosłowiańska Armia Ludowa|Jugosłowiańską Armię Ludową]] (''{{k|sh|Jugoslavenska NarodnejNarodna armija''}}, JNA). Była ona wówczas czwartą najsilniejszą armią Europy<ref>{{Cytuj |autor=Leffler, Melvyn P. (|data=2009). |tytuł=The Cambridge History of the Cold War. Cambridge University Press. |s. =201. {{ISBN|isbn=0-521-83719-7 |język=en}}.</ref>. Większość stanowisk państwowych zajęli weterani partyzantki<ref>Jerzy {{odn|Woydyłło, ''Tito jakiego nie znamy'', |1992, |loc=''Rozdział XVII: Trudna próba''.|ref=nie}}</ref>. W miejsce dotychczasowej Jugosławii utworzono nowe federacyjne i socjalistyczne państwo o nazwie [[Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii]].

Dopiero 12 września 1944 roku, Piotr II wezwał Jugosłowian do uznania rządu Tity i stwierdził że ci„ci którzy są przeciwnikami partyzantów są „zdrajcami”<ref>zdrajcami”{{odn|Ramet |2006, |s. =158.</ref>}}.

NOVJ była krytykowana przez Komintern ze względu na odrzucenie frontu ludowego. Sam Tito uważał że „Wynikająca z hiszpańskiej wojny domowej nauka, że należy budować od dołu nowy, rewolucyjny rząd, stała w centrum polityki prowadzonej wówczas przez KPJ”<ref>G. {{r|Swain, „Tito and the Twilight of the Comintern”, w: T. Rees, A. Thorpe (red.), International Communism and the Communist International, 1919-43, Manchester – New York, Manchester University Press 1998, s. 205, 216. Zob. tenże, „Tito: The Formation of a Disloyal Bolshevik”, International Review of Social History t. 34, nr 2, 1989; tenże, „The Cominform: Tito’s International?”, The Historical Journal t. 35 nr 3, 1992.</ref>}}.

W czerwcu 1943 roku NOVJ wysłała do Międzynarodówki Komunistycznej telegram w którym zażądała aby rząd ZSRR wycofał swoje poparcie dla czetników. Komintern odmówił jednak argumentując to tym że ZSRR nie mogło poddać krytyce lub zaprzestać wspierania sił lojalnych wobec rządu z którym mają zawarty sojusz (chodziło o rząd królewski na emigracji). 21 czerwca wysłano kolejny telegram, w telegramie partyzanci czarnogórscy poinformowali o zdradzie i kolaboracji z okupantami prowadzonej przez czetników. 6–7 lipca treść telegramu została przedstawiona w radiu „Slobodna Jugoslavija”. 21 lipca przedruk telegramu umieszczony został w organie komunistów szwedzkich, „[[Ny Dag]]”. Po publikacji w [[Szwecja|Szwecji]], przedruki ukazały się w gazetach obu [[Ameryka|Ameryk]], [[Australia|Australii]] i w [[Nowa Zelandia|Nowej Zelandii]] (były to główne skupiska emigrantów jugosłowiańskich). Czetników skrytykował nawet biuletyn ambasady radzieckiej w [[Londyn]]ie<ref name="ReferenceB" />.

Doszło do pierwszych starć na linii Tito-Stalin. NOVJ wbrew zaleceniom Stalina, odmówiła zawiązania przymierza z czetnikami a obie grupy niekiedy toczyły ze sobą zbrojne walki. Pod koniec 1943 roku, wbrew postulatom Stalina, zorganizowany przez ruch oporu parlament w praktyce proklamował republikę i powołał rząd tymczasowy. Sekretarz KW Międzynarodówki Komunistycznej, [[Dmytro Manuilśkyj]], informował o tym że „Gospodarz Stalin jest niebywale wściekły. Uważa, że to cios w plecy ZSRR i decyzji podjętych w Teheranie”<ref>V.{{Cytuj |autor=Vladimir Dedijer, |tytuł=Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita t. |wolumin=1, Rijeka, Liburnija |data=1981, |s. =358.}}</ref>. Stalinowskie ZSRR nie chciało aby w Jugosławii czy w innym kraju doszło do rewolucji, według strategii Moskwy najpierw do danego kraju musiały wkroczyć oddziały Armii Czerwonej a dopiero później miała tam powstać władza komunistów – miał to być gwarant utrzymywania w tym kraju wpływów ZSRR<ref name="Zbigniew Marcin Kowalewski 2013">Zbigniew Marcin Kowalewski ''Jugosławia między Stalinem a rewolucją'' [[Le Monde diplomatique]] – Edycja polska, lipiec 2013.</ref>{{r|LMd}}.

28 września 1944 roku Tito podpisał umowę zezwalającą wojskom radzieckim na wkroczenie na terytorium Jugosławii w celu pokonania sił osi w północno-wschodnich obszarach Jugosławii<ref name="Tomasevich 1969, s. 157">Tomasevich 1969, s. 157.</ref>. Pod koniec wojny partyzanci utworzyli regularną, liczącą 800 tysięcy żołnierzy armię<ref name="Zbigniew Marcin Kowalewski 2013" />. Wspomagani przez Armię Czerwoną partyzanci wyzwolili swój kraj w 1945 roku{{r|LMd}}.

NOVJ, jako jedna z pierwszych formacji wojskowych w całej historii Jugosławii, na równych prawach przyjmowała kobiety. Lider partyzantki uważał, że kobiety nie walczą tylko przeciwko okupantom, lecz walczą też o równouprawnienie. Uprawianie seksu w czasie służby było zabronione, dlatego też w jednej jednostce nie mogła służyć para małżonków, zezwalano na flirty czy wzajemną miłość bez kontaktów seksualnych. (byłoByło to zgodne z tradycją ludową, według której czas wojny był czasem żałoby, w której stosunki seksualne były wstrzymywane)<ref name="ReferenceE"/>.

Po wojnie kobiety powróciły do tradycyjnych ról płciowych, jednak Jugosławia była wyjątkiem, jeśli chodzi o historyczne upamiętnianie kobiet w ruchu oporu. Tradycja ta zanikła w latach 80., a następnie pamięć kobiet-żołnierzy zanikła<ref>{{Cytuj |autor=[[Vesna Drapac]], „Resistance|tytuł=Resistance and the Politics of Daily Life in Hitler’s Europe: The Case of Yugoslavia in a Comparative Perspective,” |wydawca=Aspasia |data=2009 3: 55-78.}}</ref><ref>{{Cytuj |autor=Barbara Jancar-Webster, ''|tytuł=Women and Revolution in Yugoslavia 1941–1945'', |data=1990.}}</ref>.

Stopnie wojskowe do NOV i POJ wprowadzone zostały dopiero 1 maja 1943<ref>{{Cytuj | url=http://www.znaci.net/00001/10_133.htm | tytułpraca=NARODNINarodni HEROJIHeroji JUGOSLAVIJE -Jugoslavije |tytuł=Kovačević Blagoja Sava<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> | opublikowany=znaci.net | data dostępu=2019-04-07}}</ref>. Uprzednio stosowany był podział na dowódców i komisarzy poszczególnych formacji<ref>Identycznie, podobnie jak w [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] między 1918 a 1935.</ref>.

Wprowadzony w 1943 system stopni noszonych na rękawach prezentował się następująco (sposób oznaczania stopni zachowano w [[Jugosłowiańska Armia Ludowa|Jugosłowiańskiej Armii Ludowej]] do 1947)<ref>{{Cytuj | url=http://www.uniforminsignia.org/?option=com_insigniasearch&Itemid=53&result=1587 | tytuł=ArmyYugoslavia /<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->1943–1992 | opublikowany=uniforminsignia.org | język=en | data dostępu=2019-04-07}}</ref>:

Według [[Vladimir Dedijer|Vladimira Dedijera]], ponad 40 000 dzieł poezji ludowej było inspirowanych partyzantką<ref>Dedijer,{{Cytuj |autor=Vladimir (1980).Dedijer |tytuł=Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita. Mladost. |s. =929.}}</ref>.