Libertarianizm: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m Wycofano edycje użytkownika 194.29.176.246 (dyskusja). Autor przywróconej wersji to BeŻet. Znacznik: Wycofanie zmian |
powoli poprawiam artykuł aby nie skupiał się jedynie na współczesnym prawicowym libertarianizmie |
||
Linia 1:
{{Inne znaczenia|doktryny politycznej|[[Wolna wola#Libertarianizm metafizyczny|Libertarianizm (metafizyka)]]}}
{{Dopracować|Artykuł skupia się jedynie na prawicowym libertarianizmie}}
'''Libertarianizm''' ([[Łacina|łac.]]'' liber'' – wolny) – zbiór powiązanych [[Doktryna polityczna|doktryn]] i [[Filozofia polityczna|filozofii politycznych]], które uznają [[wolność|wolność osobistą]] za najwyższą wartość w polityce<ref>Encyclopedia Britannica. „Libertarianism” http://www.britannica.com/EBchecked/topic/339321/libertarianism.</ref>. Oznacza to położenie nacisku na indywidualną wolność oraz dobrowolność zrzeszania się i wszelkich interakcji międzyludzkich. Libertarian łączy niechęć do władzy publicznej, są oni jednak bardzo zróżnicowani w jej krytyce. Poszczególne nurty libertarianizmu prezentują szeroki zakres poglądów, jak daleko powinna sięgać władza rządu
Libtertarianizm może być terminem określającym poglądy [[lewica|lewicowe]]. [[Lewicowy libertarianizm]] postuluje [[Antykapitalizm|zniesienie kapitalizmu]] i prywatnej własności środków produkcji, i widzi [[własność prywatna|własność prywatną]] jako barierę blokującą wolność osobistą. Wśród lewicowych libertariańskich poglądów znajduje się [[anarchokomunizm]], [[anarchosyndykalizm]], egoizm i [[Mutualizm (ekonomia)|mutualizm]].
Współcześni prawicowi libertarianie, jak np. [[Minarchizm|minarchiści]] i [[Anarchokapitalizm|anarchokapitaliści]], uwłaszczyli<ref>{{Cytuj książkę|nazwisko=Rothbard|imię=Murray N|rok=2009|tytuł=The Betrayal of the American Right|wydawca=Ludwig von Mises Institute|isbn=978-1610165013|język=en|cytat=One gratifying aspect of our rise to some prominence is that, for the first time in my memory, we, 'our side,' had captured a crucial word from the enemy. 'Libertarians' had long been simply a polite word for left-wing anarchists, that is for anti-private property anarchists, either of the communist or syndicalist variety. But now we had taken it over}}</ref><ref>{{Cytuj książkę|nazwisko=Fernandez|imię=Frank|rok=2001|tytuł=Cuban Anarchism. The History of a Movement|wydawca=Sharp Press|strona=9|cytat=Thus, in the United States, the once exceedingly useful term 'libertarian' has been hijacked by egotists who are in fact enemies of liberty in the full sense of the word|język=en}}</ref> termin "libtertarianizm" w połowie XX wieku aby promować kapitalizm, [[leseferyzm]] oraz mocne prawa dotyczące własności prywatnej obejmujące ziemię, infrastrukturę i zasoby naturalne.
== Historia ==
Linia 7 ⟶ 11:
Termin ''libertarianizm'' został użyty po raz pierwszy przez [[Wolnomyślicielstwo|wolnomyślicieli]] [[Oświecenie (epoka)|oświeceniowych]] w nawiązaniu do metafizycznego przekonania o [[Wolna wola|wolnej woli]], stojącego w opozycji do [[inkompatybilizm|inkompatybilistycznego]] [[determinizm]]u<ref>{{Cytuj stronę|url = http://web.archive.org/web/20150108030533/http://www.informationphilosopher.com/freedom/determinism.html|tytuł = Determinism|autor = |data dostępu = 2015-01-08|opublikowany = The Information Philosopher|język = en}}</ref>. Po raz pierwszy pojęcie to zostało użyte w roku 1789 w piśmie [[William Belsham|Williama Belshama]]<ref>{{Cytuj stronę|url = http://web.archive.org/web/20150108025841/http://www.informationphilosopher.com/solutions/philosophers/belsham/|tytuł = William Belsham|autor = |data dostępu = |opublikowany = The Information Philosopher|język = en}}</ref>. Lewicowi anarchiści zaczęli używać pojęcia ''libertarianizm'' na określenie swoich poglądów politycznych w latach pięćdziesiątych XIX wieku. Rewolucyjny anarchista [[Joseph Déjacque]] wydawał ''Le Libertaire, Journal du Mouvement social''''' '''w [[Nowy Jork|Nowym Jorku]] między rokiem 1858 a 1861. Według historyka [[Max Nettlau|Maxa Nettlaua]] używanie określenia ''komunizm libertariański ''datuje się od listopada 1880 roku, kiedy to przyjął je francuski kongres anarchistyczny<ref>Max Nettlau, „Krótka historia anarchizmu”.</ref>. Stosowanie terminu ''libertarianizm ''przez anarchistów stało się bardziej popularne od lat dziewięćdziesiątych XIX wieku, po tym, jak był on używany we [[Francja|Francji]] w celach obejścia praw antyanarchistycznych i uniknięcia negatywnych skojarzeń ze słowem ''[[anarchia]]'' (na przykład [[Sebastien Faure]] i [[Louise Michel]] wydawali gazetę ''Le Libertaire'' ([[Język francuski|fr.]] – Libertarianin) we Francji w 1895 roku. Od lat 60. XX wieku libertarianami zaczęli się określać zwolennicy kapitalizmu wolnorynkowego.
=== Rozwój prawicowej doktryny ===
Wstępne założenia współczesnego, prawicowego libertarinizmu w [[Stany Zjednoczone|USA]] opracował [[Jay Albert Nock]] (1870-1945). Utożsamiał on przymus stosowany przez [[państwo]] z działalnością przestępczą, argumentując że państwo jest legalnym [[monopol]]istą w zakresie popełniania zbrodni (dokonywanych pod pozorem wymierzania kary) i kradzieży (pod pozorem nakładania podatków).
Linia 16 ⟶ 20:
Obok politycznego nurtu libertarianizmu rozwijał się także jego radykalny nurt antypolityczny i stricte anarchistyczny związany głównie z osobami [[Wandy MacElroy]], [[Carl Watner|Carla Watnera]] (twórców pisma „The Voluntaryist”) czy [[Samuel Edward Konkin|Samuela E. Konkina]] (twórcy The Agorist Institute i Movement of Libertarian Left).
== Poglądy prawicowych libertarian ==
{{dopracować|sekcja|źródła=2016-09}}
{{wikibooks|Libertarianizm/Poglądy libertarian}}
{{wikibooks|Libertarianizm/Broń}}
{{wikibooks|Libertarianizm/O cenzurze}}
=== Wolność osobista ===
Wolność osobista jest naczelną wartością prawicowego libertarianizmu. Każdy człowiek jest wyłącznym posiadaczem swojego życia ([[prawo natury|zasada samoposiadania]]). Zdaniem libertarian zanegowanie tego założenia oznaczałoby zezwolenie na przyznanie innym osobom prawa do ingerowania w ich życie.
Naruszenie wolności drugiej osoby nazywane jest agresją. Zgodnie z prawicowym libertariańskim aksjomatem nieagresji, jednostka nie może inicjować agresji, a może jej użyć tylko w wypadku, gdy inna osoba jako pierwsza ją zainicjuje. Użycie siły jest więc dopuszczalne wyłącznie w celu samoobrony.
=== Prawo własności ===
Linia 32 ⟶ 36:
=== Wolny rynek ===
Poglądy prawicowych libertarian odnośnie pieniądza są zazwyczaj zbieżne ze zdaniem przedstawicieli tzw. [[szkoła austriacka|szkoły austriackiej]], wedle której emisja pieniądza winna być domeną prywatnych [[bank]]ów komercyjnych. Generalnie wszystkie odłamy prawicowego libertarianizmu są zgodne w tym, iż rząd nie powinien zajmować się kwestiami monetarnymi.
=== Państwo ===
Kwestia istnienia państwa jest głównym przedmiotem sporu pomiędzy dwoma głównymi nurtami prawicowego libertarianizmu: [[minarchizm]]em i [[anarchokapitalizm]]em. Minarchiści dopuszczają istnienie państwa minimalnego oraz pozostawienie w jego gestii funkcji takich jak [[siły zbrojne]], [[policja]] i [[wymiar sprawiedliwości]]. Anarchokapitaliści natomiast uważają, że usługi te mogą i powinny być świadczone przez [[Prywatne agencje ochrony|prywatne przedsiębiorstwa]] lub dobrowolne stowarzyszenia, natomiast istnienie jakiegokolwiek rządu jest potencjalnym zagrożeniem dla wolności (oraz złem moralnym).
=== Przestępstwa ===
=== Edukacja ===
Zdaniem prawicowych libertarian, państwowe systemy edukacyjne nie sprawdzają się. Powołują się przy tym na regularnie spadający poziom edukacji w XX-wiecznych Stanach Zjednoczonych oraz na fakt, że usługi świadczone na wolnym rynku bez interwencji państwa odznaczają się wyższą jakością, niż te państwowe. Są oni przeciwni również ministerstwom edukacji, odgórnie narzuconym przez państwo programom szkolnym oraz obowiązkowi szkolnemu; w tym ostatnim przypadku zwracają również uwagę na fakt, że w niektórych rodzinach dobrowolna edukacja indywidualna bądź domowa przyniosłaby lepsze skutki.
=== Służba zdrowia ===
Służba zdrowia według prawicowego libertarianizmu miałaby zostać zastąpiona prywatnymi firmami świadczącymi usługi zdrowotne, a obowiązkowe ubezpieczenia zdrowotne miałyby ustąpić miejsca dobrowolnym.
=== Własność intelektualna ===
{{Zobacz też|Infoanarchizm}}
Kwestia [[własność intelektualna|własności intelektualnej]] jest przedmiotem sporu w ramach prawicowego libertarianizmu. Jej obrońcami byli przede wszystkim obiektywiści: [[Ayn Rand]], [[David Kelley (filozof)|David Kelley]], [[Murray Franck]]. Zwolennikami IP byli także: [[Andrew Galambos]], [[J. Neil Schulman]]. Najważniejsi infoanarchiści w ruchu to: [[Samuel Edward Konkin]], [[N. Stephan Kinsella]]. Zaś [[Murray Rothbard]] popierał część prawa autorskiego dotyczącej kopiowania, ale stanowczo sprzeciwiał się [[patent]]om.
== Rodzaje libertarianizmu ==
Istnieje wiele nurtów libertarianizmu, przez co niełatwo jest go jednoznacznie umiejscowić na scenie politycznej. Według tradycyjnego podziału dwuosiowego, libertarianizm jest w zdecydowanej większości nurtem [[prawica|prawicowym]]{{Fakt}}. Sam termin ''libertarianizm'' zaczął być powszechnie używany w latach 50tych XX wieku w Stanach Zjednoczonych{{Fakt}}, dla odróżnienia od ''liberalizmu'', który tam ewoluował w kierunku lewicowym (w terminologii europejskiej, w kierunku [[socjalliberalizm]]u){{odn|Tucker|2005|s=737-738}}. W konsekwencji, w Stanach Zjednoczonych liberalizm jest obecnie uznawany za lewicę, a libertarianizm za prawicę. W Europie to rozróżnienie nie jest tak jednoznaczne i libertarianizm jest często uznawany za radykalny liberalizm.
Istnieją również lewicowe nurty libertarianizmu, które są jednak w mniejszości{{Fakt}}. Lewicowi libertarianie również cenią wysoko wolność osobistą, podmiotowe prawa jednostek, zasadę samoorganizacji i dążenie do minimalnego rządu. Podkreślają jednak konieczność dążenia za ich pomocą do bardziej równego podziału dóbr ekonomicznych{{odn|Tucker|2005|s=738}}.
=== Minarchizm ===
| |||