Jod: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja nieprzejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
Potrzebne źródło, akt., ort. |
Tokyotown8 (dyskusja | edycje) m Wycofano edycje użytkownika 185.108.69.52 (dyskusja). Autor przywróconej wersji to Wostr. Znacznik: Wycofanie zmian |
||
Linia 1:
{{Pierwiastek infobox
|nazwa = Jod
Linia 100:
|wikisłownik = jod
}}
'''Jod''' ('''I''', {{łac.|iodum}}) – [[pierwiastek chemiczny]] z grupy 17 – [[fluor]]owców. Nazwa pochodzi od {{greka|ἰοειδής}} ''ioeides'' – fioletowy.
W naturze występuje tylko jeden trwały [[Izotopy|izotop]] {{chem2|^{127}I}}, [[izotopy promieniotwórcze]]: {{chem2|^{123}I}}, {{chem2|^{125}I}}, {{chem2|^{129}I}}, {{chem2|^{131}I}}.
== Historia ==
Odkryty w 1812 roku przez [[Bernard Courtois|Bernarda Courtois]], co zostało później potwierdzone przez chemików: [[Charles Desormes|Charles’a Desormes’a]] i [[Nicholas Clement|Nicholasa Clémenta]]. Właściwości jodu przebadał dokładniej w 1813 roku inny znany francuski chemik [[Joseph Gay-Lussac|Joseph Louis Gay-Lussac]], który nadał temu pierwiastkowi nazwę<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Eichstaedt |imię = Ignacy |tytuł = Księga pierwiastków |wydawca = Wiedza Powszechna |miejsce = Warszawa |rok = 1973 |strony = 321–322 |oclc = 839118859}}</ref>. Do pierwszeństwa rościł sobie też prawa [[Humphry Davy]], który pracował niezależnie, a opublikował swoje wyniki kilkanaście dni po Desormie i Clémencie.
Zgodnie z zaleceniami [[Międzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej|IUPAC]] symbolem jodu jest „I”<ref name="IUPAC1940">{{cytuj |autor=W.P. Jorissen, H. Bassett, A. Damiens, F. Fichter, H. Remy|tytuł=Rules for Naming Inorganic Compounds: Report of the Committee of the International Union of Chemistry for the Reform of Inorganic Chemical Nomenclature, 1940 |czasopismo=J.Am.Chem.Soc. |wolumin=63 |numer=4 |s=889–897 |data=1941 |doi=10.1021/ja01849a001|język=en}}</ref>, jednak w starszej literaturze spotyka się symbol „J”<ref name="Trzebiatowski">{{cytuj |autor=[[Włodzimierz Trzebiatowski]]|tytuł=Chemia nieorganiczna|wydanie=8|data=1978|wydawca=[[Wydawnictwo Naukowe PWN|Państwowe Wydawnictwo Naukowe]]|miejsce=Warszawa|s=169}}</ref><ref name="Bielanski 1981">{{Cytuj |autor=[[Adam Bielański (chemik)|Adam Bielański]] |tytuł=Chemia ogólna i nieorganiczna|data=1981 |wydawca=[[Wydawnictwo Naukowe PWN|Państwowe Wydawnictwo Naukowe]]|miejsce=Warszawa |isbn=83-01-02626-X}}</ref>.
== Właściwości ==
Jod w temperaturze pokojowej występuje w postaci stałej, jako połyskliwa, niebiesko-czarna substancja krystaliczna, [[Sublimacja|sublimująca]] po podgrzaniu i dająca fioletowe opary o charakterystycznej drażniącej woni. Pary jodu można łatwo zestalić na chłodniejszej powierzchni w procesie [[resublimacja|resublimacji]].
Słabo rozpuszcza się w wodzie, ale jest dobrze rozpuszczalny w wodnym roztworze [[jodek potasu|jodku potasu]] ([[płyn Lugola]]), gdzie tworzy jony {{chem2|I_{n}-}} (przede wszystkim {{chem2|I3-}}), a także w [[Alkohole|alkoholach]], [[chloroform]]ie i innych [[rozpuszczalnik]]ach organicznych.
== Występowanie ==
{{fakt|Jod należy do pierwiastków mało rozpowszechnionych w przyrodzie. Większe jego ilości występują w wodzie morskiej i solankach, towarzyszy także pokładom [[Azotan potasu|saletry potasowej]], np. w [[Chile]]. Występuje również w wielu codziennych produktach spożywczych takich jak mleko, jaja, warzywa czy ryby, o ile pochodzą z terenów, gdzie jod występuje w glebie i w wodzie.}}
== Związki i reaktywność jodu ==
=== [[Chemia nieorganiczna]] ===
Jod podobnie jak inne [[Fluorowce|chlorowce]] jest bardzo reaktywny, szczególnie wobec [[metale|metali]], z którymi daje [[jodki]]. Tworzy liczne [[związek chemiczny|związki chemiczne]], w których występuje jako jedno-, trój-, pięcio- lub siedmiowartościowy. W reakcji z amoniakiem tworzy wybuchowy [[Trijodek azotu|jodek azotu]]. Własności związków jodu są podobne do analogicznych związków [[brom]]u i [[chlor]]u. Najważniejszymi nieorganicznymi związkami jodu są [[jodek potasu]], [[jodowodór]], [[Pochodne tlenowych kwasów jodu|jodany]] i [[Pochodne tlenowych kwasów jodu|nadjodany]].
=== [[Chemia organiczna]] ===
Wiązanie {{chem2|C\sI}} jest najmniej trwałe spośród połączeń [[Fluorowce|halogenów]] z [[Węgiel (pierwiastek)|węglem]] (anion jodkowy jest dość dobrą [[grupa opuszczająca|grupą opuszczającą]]) i ulega stosunkowo łatwemu [[substytucja nukleofilowa|podstawieniu]] przez [[nukleofil]]e. Reaktywność jodków [[Grupa alkilowa|alkilowych]] wykorzystywana jest w reakcjach [[Alkilowanie|alkilowania]], szczególnie do [[metylowanie|metylowania]] za pomocą [[Jodometan|jodku metylu]] {{chem2|CH3I}} (łagodniejszego od [[siarczan dimetylu|siarczanu dimetylu]]). Jest to przyczyną silnie toksycznych właściwości tych związków.
Jod może tworzyć [[związki kompleksowe]] z niejonowymi [[surfaktanty|związkami powierzchniowo czynnymi]] (tzw. [[jodofory]]). W takich kompleksach jod wiąże się z wodorem grupy hydroksylowej niejonowego związku za pomocą [[wiązanie koordynacyjne|wiązania koordynacyjnego]] typu [[Wiązanie wodorowe|mostka wodorowego]]. Takie wiązanie nadaje jodoforom własności łagodności dla skóry przy jednoczesnym silnym działaniu mikrobiobójczym oraz własnościach myjących.
Jod posiada łagodne własności [[utleniacz|utleniające]], np. wobec [[Estry fosforanowe|organicznych związków fosforu]]:
: {{chem2|P^{III} → P^{V}|}}
W środowisku zasadowym wiązanie {{chem2|P\sI}} w [[estry|diestrach]] [[Kwas jodofosforowy|kwasu jodofosforowego]] {{chem2|(RO)2P(O)I}} jest niezwykle reaktywne wobec [[nukleofil]]i, w wyniku czego powstają różnorodne pochodne [[kwas fosforowy|kwasu fosforowego]] (diestry, triestry, amidoestry, [[Difosforany|pirofosforany]]).
W środowisku zasadowym jod reaguje bardzo łatwo z [[Aldehydy|aldehydami]] i [[ketony|ketonami]] posiadającymi [[grupa alkilowa|grupę metylową]] w pozycji α z wytworzeniem [[jodoform]]u ([[reakcja haloformowa]]). Reakcja ta jest wykorzystywana w [[chemia analityczna|analityce]]. Jodoform był jednym z pierwszych [[Antyseptyka|antyseptyków]].
== Zastosowanie ==
Jod ma zastosowanie w produkcji barwników oraz w fotografii. W medycynie stosowany jest w leczeniu i profilaktyce chorób tarczycy oraz jako [[Dezynfekcja|środek dezynfekujący]] w formie [[jodyna|jodyny]]. [[Izotopy]] promieniotwórcze {{chem2|^{123}I}} oraz {{chem2|^{131}I}} mają zastosowanie w rozpoznawaniu i leczeniu chorób tarczycy<ref name="Hupf">{{cytuj |autor=H.B. Hupf, J.S. Eldridge, J.E. Beaver |tytuł=Production of Iodine-123 for medical applications |czasopismo=The International Journal of Applied Radiation and Isotopes|wolumin=19|numer=4|s=345–351|data=1968 |doi=10.1016/0020-708X(68)90178-6|pmid=5650883}}</ref><ref name="Doskocz">{{Cytuj |autor=Marek Doskocz|tytuł=<sup>131</sup>I – nie taki straszny. Wywiad z panem Cyprianem Świętaszczykiem|url=http://web.archive.org/web/20160305023053/http://otwarta-innowacja.pl/index.php/wydania/104-wydanie-2013-3/183-131i-nie-taki-straszny-wywiad-z-panem-cyprianem-swietaszczykiem|czasopismo=Otwarta Innowacja|wolumin=nr 3|s=9–12|data=2013|data dostępu=2013-11-04}}</ref>. Jod służy też do wykrywania [[skrobia|skrobi]] w analizie chemicznej ([[próba jodowa]]), w formie jodyny bądź [[Płyn Lugola|płynu Lugola]]. Ponadto pary jodu wykorzystywane są do wywoływania płytek do [[TLC (chemia)|chromatografii cienkowarstwowej]].
== [[Biologiczne znaczenie pierwiastków|Znaczenie biologiczne]] ==
{{dopracować|sekcja|więcej przypisów=2018-06}}
Jod jest dla człowieka niezbędnym [[Biologiczne znaczenie pierwiastków|mikroelementem]]. Jest dostarczany z pożywieniem i wodą. Gleby i woda okolic nadmorskich są najbogatsze w jod, im dalej od morza gleby są coraz uboższe w ten pierwiastek. Najmniej jodu jest w glebie i wodzie okolic górskich i podgórskich. Ciało zdrowego człowieka zawiera 30–50 mg jodu. Najwięcej jodu występuje w [[Tarczyca|tarczycy]], która ma zdolność aktywnego gromadzenia tego pierwiastka. Bez jodu niemożliwa jest produkcja w pęcherzykach tarczycy [[tyroksyna|tyroksyny]] (T4) i [[Trijodotyronina|trójjodotyroniny]] (T3), niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania wszystkich komórek organizmu.
Niedobór jodu w pożywieniu i w wodzie po pewnym czasie może prowadzić do powstania [[wole (tarczyca)|wola]] tarczycy. Zagrożenia takie występuje przede wszystkim w okolicach górskich. Dawniej takie tereny były miejscami endemicznego występowania wola u osób dorosłych i wrodzonego [[Wrodzony zespół niedoboru jodu|kretynizmu]] u dzieci. Niedobór jodu niweluje się współcześnie przez jodowanie [[sól kuchenna|soli kuchennej]] lub dodatek związków jodu do mąki.
Niedostatek jodu u dzieci zmniejsza zdolność uczenia się, spowalnia wzrost i rozwój fizyczny w okresie pokwitania. U dorosłych może upośledzać funkcje rozrodcze, utrudniać utrzymanie ciąży, prowadzić do niewydolności tarczycy i w konsekwencji do zahamowania funkcji wielu narządów i procesów życiowych organizmu.
Dobowe zapotrzebowanie na jod jest bardzo małe, ok. 200 [[mikrogram]]ów, w ciągu całego życia potrzeba zatem zaledwie kilka gramów jodu. Niektóre warzywa głównie z rodziny kapustowatych (np. [[kapusta]]) zawierają [[rodanki]], które działając antagonistycznie do jodków, mogą pogorszyć przebieg niektórych schorzeń tarczycy.
{| class="wikitable"
| |||