Aleksandr Orłow (funkcjonariusz NKWD): Różnice pomiędzy wersjami

Urodzony jako Lejba (Lew) Łazariewicz Feldbin w rodzinie [[Żydzi|żydowskiej]]<ref>{{Cytuj|autor= Stephen Schwartz |tytuł= In From the Cold|url=http://articles.latimes.com/2002/feb/24/books/bk-schwartz24|data=24 luty 2002|data dostępu= 2018-03-20}}</ref><ref name=LATimes>{{Cytuj|autor= Philip Mendes |tytuł= Jews and the Left: The Rise and Fall of a Political Alliance|url=https://books.google.pl/books?id=JLquAwAAQBAJ&pg=PT247&lpg=PT247&dq=alexander+orlov+jew&source=bl&ots=XqLA_ZFfTz&sig=u5StSoNY7lGuWZpKx_hVWOmrnFY&hl=pl&sa=X&ved=0ahUKEwiY2cGKr_vZAhWFkiwKHcI6AdIQ6AEIUDAF#v=onepage&q=alexander%20orlov%20jew&f=false|data dostępu= 2018-03-20}}</ref>. Jego ojciec był leśnikiem. Od szesnastego roku życia dorabiał korepetycjami. W 1915 ukończył szkołę średnią w [[Moskwa|Moskwie]] i wstąpił w 1916 na Wydział Prawa [[Moskiewski Uniwersytet Państwowy im. M.W. Łomonosowa w Moskwie|Uniwersytetu Moskiewskiego]] i jednocześnie na {{Link-interwiki|pl=Łazariewski Instytut Języków Wschodnich|lang=ru|tam= Лазаревский институт восточных языков|tekst= Łazariewski Instytut Języków Wschodnich}}. W tym samym roku powołany do [[Armia Imperium Rosyjskiego|armii rosyjskiej]], służył jako szeregowy w 104 pułku piechoty na [[Ural]]u. W początkach 1917 przeniesiony do batalionu studenckiego w [[Wołgograd|Carycynie]], gdzie odbywały służbę „elementy nieprawomyślne”.

Po [[Rewolucja lutowa 1917|rewolucji lutowej]] i obaleniu [[samodzierżawie|caratu]] ukończył szkołę podchorążych. Wstąpił wówczas do [[Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji|Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji]], należał do niewielkiej [[frakcja (polityka)|frakcji]] internacjonalistów, później do socjaldemokratów „niezależnych”, pod przywództwem [[Sołomon Łozowski|Sołomona Łozowskiego]].

Po [[Rewolucja październikowa|przewrocie bolszewickim (rewolucji październikowej)]] pracował jako urzędnik i nauczyciel na prowincji. W 1919 wstąpił do [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]], został przydzielony do kontrwywiadu ([[język rosyjski|ros.]] ''Oсобый отдел'' -– ''Wydział Specjalny'') [[12 Armia (RFSRR)|12 Armii]], był śledczym w [[Kijów|Kijowie]]. W maju 1920, podczas [[Wyprawa kijowska (1920)|ofensywy]] [[Wojsko Polskie (II RP)|Wojska Polskiego]] i [[Armia Czynna Ukraińskiej Republiki Ludowej|armii]] [[Ukraińska Republika Ludowa|Ukraińskiej Republiki Ludowej]] na Ukrainie wstąpił do [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|RKP(b)]]. Został szefem kontrwywiadu 12 Armii, organizował grupy dywersyjne na tyłach Wojska Polskiego, walczył z powstańcami ukraińskimi.

Od grudnia 1920 naczelnik wydziału śledczo-agenturalnego [[Czeka]] [[Gubernia archangielska|guberni archangielskiej]], odpowiadał m.in. za filtrację oficerów [[Biali (Rosja)|Białej Armii]] w [[obóz koncentracyjny|obozach koncentracyjno-filtracyjnych]] na sowieckiej Północypółnocy.

Od lipca 1921 prokurator w najwyższym trybunale przy [[Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy|WCiK]], od stycznia 1923 prokurator Kolegium Karno-Kasacyjnego Sądu Najwyższego RFSRR. Po ukończeniu kursów prawoznawczych przy Uniwersytecie Moskiewskim został w maju 1924 kierownikiem wydziału w Departamencie Finansowym [[OGPU]] (którym kierował jego kuzyn [[Zinowij Kacnelson]]), następnie zastępcą Kacnelsona -– szefa departamentu, później naczelnikiem ochrony pogranicza garnizonu [[Suchumi]].

W 1926 przeniesiony do [[I Zarząd Główny KGB|INO]] [[OGPU]] (wywiadu zagranicznego). Początkowo rezydent w [[Paryż]]u po przykrywką urzędnika misji handlowej ZSRR we Francji, w 1928 przeniesiony do rezydentury [[Berlin|berlińskiej]] [[INO]] pod przykrywką radcy handlowego poselstwa ZSRR w [[Republika Weimarska|Republice Weimarskiej]]. W 1930 powrócił do ZSRR, objął funkcję naczelnika VII wydziału (wywiad gospodarczy) [[INO]] [[OGPU]]. W 1932 w czasie krótkiej misji w [[Stany Zjednoczone|USA]] zdobył paszport amerykański na nazwisko Williama Holdina. Z paszportem tym został oddelegowany wiosną 1933 do Paryża, jako nielegał, który miał rozpracowywać francuskie ''[[Deuxieme Bureau]]''. Wiosną 1934, rozpoznany przez byłego pracownika sowieckiej misji handlowej musiał w maju 1934 opuścić Francję. 15 lipca 1934 przeniesiony do [[Londyn]]u. Jako rezydent INO kierował [[Kim Philby|Kimem Philby]], zwerbowanym krótko wcześniej. W końcu października 1935, po powrocie do ZSRR formalnie mianowany na zastępcę szefa wydziału transportowego [[GUGB]] [[NKWD]], faktycznie nadal działał w INO, koordynując działania ''[[Siatka szpiegowska Cambridge|piątki z Cambridge]]''.

Po wybuchu [[Hiszpańska wojna domowa|wojny domowej w Hiszpanii]], we wrześniu 1936, pod przykryciem funkcji [[attaché|attaché politycznego]] w ambasadzie ZSRR w [[Madryt|Madrycie]], został skierowany jako rezydent [[NKWD]] w [[Druga Republika Hiszpańska|Republice Hiszpańskiej]] i jednocześnie główny doradca sowiecki do spraw bezpieczeństwa wewnętrznego i kontrwywiadu przy rządzie republikańskim.

W październiku 1936 nadzorował transport złota z rezerw Banku Narodowego Hiszpanii do ZSRR. Pomoc ZSRR dla republikańskiej Hiszpanii była bowiem w pełni odpłatna i wyniosła ogółem ponad 1,5 miliarda peset. Za dostawy broni i doradców wojskowych z ZSRR rząd republikański zapłacił z rezerw Banku Hiszpanii [[złoto|złotem]] (510 ton złota – ponad dwie trzecie z czwartego wówczas na świecie zapasu złota banku centralnego) o wartości ówczesnych 574 [[milion|mln]] [[dolar amerykański|dolarów]] ([[Ekwiwalent (ekonomia)|ekwiwalent]] ok. 21,5 mld [[Dolar amerykański|USD]] 2014)<ref>Według kursu giełdowego 1313 USD za [[uncja|troy uncję]] – czerwiec 2014 Londyn. Faktyczna wartość depozytu była wyższa, gdyż niemal w całości składał się on ze złotych monet, przeważnie dolarowych, z czego wiele stanowiły rzadkie [[numizmatyka|numizmaty]].</ref><ref>[[Stéphane Courtois]], Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, [[Andrzej Paczkowski]], Karel Bartosek, Jean-Louis Margolin ''Czarna Księga Komunizmu'', Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, {{ISBN|83-7180-326-5}}, s. 319.</ref><ref>„Rząd republikański przekazał na ten cel do Moskwy niemal całą rezerwę Banku Hiszpanii, wynoszącą 140 mln funtów w złocie”: [[Witold Pronobis]] „Świat i Polska w XX wieku”, Editions Spotkania, Warszawa, 1996, {{ISBN|83-86802-11-1}}, s. 157.</ref>. Złoto Banku Narodowego Hiszpanii zostało przewiezione w ciągu trzech nocy ze skarbca w Madrycie do portu w [[Kartagena|Cartagenie]] przez sowieckich czołgistów w mundurach hiszpańskich. 26 października 1936 wysłano je sowieckim statkiem do [[Odessa|Odessy]], gdzie 7900 skrzyń ze złotem przybyło 6 listopada 1937 i pociągiem specjalnym zostało przewiezione do Moskwy. Operację, przeprowadzoną na osobisty rozkaz Stalina, nadzorował Orłow. Gdy hiszpańskie zapasy złota skończyły się w listopadzie 1938, ustały również dostawy sowieckiego sprzętu wojennego dla Republiki Hiszpańskiej.

Gdy tylko statek ze złotem zawinął do [[Odessa|Odessy]], dziennik ''[[Prawda (gazeta)|Prawda]]'' zamieścił informację, że starszy major bezpieczeństwa państwowego ''Nikolski'' (nazwisko operacyjne w NKWD Orłowa, którego awansowano), został odznaczony [[Order Lenina|Orderem Lenina]], za wypełnienie „ważnego zadania państwowego”.

Jako rezydent NKWD w Hiszpanii, Orłow odpowiadał za działania wywiadu i kontrwywiadu, w tym organizację tajnej policji, działalność bojówek podporządkowanej [[Międzynarodówka Komunistyczna|Kominternowi]] [[Gwardia Szturmowa|Gwardii Szturmowej]], nadzorował także dostawy na front. W maju 1937 osobiście nadzorował usunięcie premiera Republiki Hiszpańskiej [[Francisco Largo Caballero]] i zastąpienie go przez marionetkę Moskwy [[Juan Negrín|Juana Negrína]], a następnie masowe aresztowania i egzekucje w [[Katalonia|Katalonii]] członków republikańskich ugrupowań antystalinowskich, przede wszystkim [[Robotnicza Partia MarksistowskiejRobotnicza Zjednoczenia UnifikacjiMarksistowskiego|POUM]]. Jest odpowiedzialny za uprowadzenie i zamordowanie [[Andreu Nin]]a.

16 czerwca 1937 Negrin zdelegalizował POUM i kazał aresztować członków jej Komitetu Wykonawczego. Tego dnia [[Andreu Nin]] został wezwany na przesłuchanie przez policję. Na polecenie Orłowa był przesłuchiwany i torturowany przez Ricarda Burillo i [[Ernő Gerő]], a ponieważ pomimo tortur nie podpisał żadnej deklaracji, ani nie potwierdził zarzutów stawianych jego partii, został skrytobójczo zamordowany<ref>[[Stéphane Courtois]], [[Jean-Louis Panné]], ''Cień NKWD nad Hiszpanią'', w: [[Stéphane Courtois]], [[Nicolas Werth]], [[Jean-Louis Panné]], [[Andrzej Paczkowski]], [[Karel Bartošek]], [[Jean-Louis Margolin]], ''[[Czarna księga komunizmu|Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania]]'', {{ISBN|83-7180-326-5}}, s. 322.</ref>.

Orłow przy udziale kadr sowieckich zorganizował sześć szkół dywersyjno-sabotażowych szkolących do działania na zapleczu frankistów, które wyszkoliły co najmniej 1000 dywersantów. W końcu 1937, w tajemnicy przed władzami Republiki, zorganizował szkołę wywiadu NKWD pod [[kryptonim]]em ''Budowa'' ([[język rosyjski|ros.]] ''Строительство''). Do szkoły rekrutowano kandydatów na żołnierzy [[Brygady Międzynarodowe|Brygad Międzynarodowych]]. Po przeszkoleniu byli przerzucani przez Francję na cały świat, przy użyciu paszportów odbieranych kandydatom na żołnierzy Brygad Międzynarodowych po ich przybyciu do Hiszpanii i przy wykorzystaniu ich tożsamości. W tym czasie Orłow zwerbował [[Morris Cohen (szpieg)|Morrisa Cohena]], przyszłego sowieckiego szpiega atomowego, prowadzonego później przez [[William Fisher|Rudolfa Abla]]. Orłow kierował również działalnością [[Kim Philby|Kima Philby]], który był wówczas korespondentem wojennym ''[[The Times]]'' przy rządzie frankistowskim w [[Burgos]].

[[Kim Philby]] tak scharakteryzował Orłowa we wspomnieniach ''My Silent War'' (1969):

<blockquote>''Był energiczną, powiedziałbym nawet, desperacko energiczną osobą. Wszędzie, na przykład, chodził uzbrojony -– było to prawdopodobnie wynikiem jego niespożytej energii i ekstrawagancko-romantycznej postawy wobec zawodu, jaki uprawiał. Czasami Orłow pod płaszczem nosił nawet pistolet maszynowy<ref>[[Kim Philby]] ''My Silent War (1969) [wyd. pol.Moja cicha wojna, 1994] za: ''Orłów Aleksandr mjr (1895-1973)'' w: [[Norman Polmar]], Thomas B. Allen, ''Księga szpiegów. Encyklopedia'', Warszawa 2000, Wyd. Magnum, {{ISBN|83-85852-27-1}} s. 427-428.</ref>''</blockquote>

W lipcu 1938 otrzymał rozkaz wyjazdu do [[Antwerpia|Antwerpii]] i spotkania z wysłannikiem Centrali [[Siergiej Szpigelglas|Siergiejem Szpigelglasem]]<ref>Specjalnością Szpigelglasa, pełniącego po śmierci otrutego [[Abram Słucki|Abrama Słuckiego]] obowiązki szefa INO były porwania i skrytobójstwa (w tym [[Ignacy Porecki|Ignatija Reissa-Poreckiego]])</ref> na pokładzie sowieckiego parowca ''Swir''. Obawiając się uprowadzenia do Moskwy i egzekucji w ramach aresztowań starych funkcjonariuszy [[NKWD]] przez ekipę [[Nikołaj Jeżow|Nikołaja Jeżowa]], wyjechał przez Francję i [[Kanada|Kanadę]] do [[Stany Zjednoczone|USA]] wraz z żoną i córką, a także z archiwum i 68 000 [[dolar amerykański|dolarów]] z kasy rezydentury, posługując się zdobytym w 1932 paszportem amerykańskim. W USA zamieszkał w [[Cleveland]] pod nazwiskiem ''Igora Konstantinowicza Berga'', pozostając do 1953 nieznanym [[Federalne Biuro Śledcze|FBI]], utrzymując się z przywiezionych środków.

W początkach 1953, na krótko przed śmiercią Stalina, opublikował w magazynie ''[[Life (czasopismo)|Life]]'' cykl artykułów, które złożyły się na wydaną wkrótce potem w [[Nowy Jork|Nowym Jorku]] książkę ''The Secret History of Stalin’s Crimes'' ([[język polski|pol.]] ''Tajna historia zbrodni Stalina''), opisującą wydarzenia, które doprowadziły do [[Wielki terror (ZSRR)|wielkiego terroru lat 1936–1939]] i przekazującej znane Orłowowi osobiście, lub z przekazów bezpośrednich kulisy wielkiej czystki. Jednym z informatorów Orłowa miał być {{Link-interwiki|pl= Paweł Alliłujew|lang=ru|tam= Аллилуев, Павел Сергеевич|tekst= Paweł Alliłujew}}, szwagier Stalina, który służył po kierownictwem Orłowa w Niemczech w latach 20.

Książka Orłowa została przetłumaczona na wiele języków. Po szerokim ujawnieniu części archiwów sowieckich w czasie ''[[pieriestrojka|pieriestrojki]]'' (od 1986), a szczególnie po [[Rozpad ZSRR|rozpadzie ZSRR]] (1991) informacje w niej zawarte zostały w przeważającej części zweryfikowane jako autentyczne. Publikacje Orłowa w ''Life'' miały być szokiem dla dyrektora FBI [[J. Edgar Hoover|J. Edgara Hoovera]], który nie zdawał sobie sprawy z piętnastoletniego pobytu byłego wysokiego funkcjonariusza wywiadu NKWD na terytorium Stanów Zjednoczonych.

W 1962 Orłow opublikował drugą książkę: ''A Handbook of Intelligence and Guerilla Warfare''<ref>Orlov Alexander ''A Handbook of Intelligence and Guerilla Warfare'', University of Michigan Press, Ann Arbor, 1962</ref> -– podręcznik zasad [[kontrwywiad]]u i [[Partyzantka|wojny partyzanckiej]], który nie wywołał już takiego rezonansu jak jego pierwsza publikacja.

Jako wieloletni funkcjonariusz OGPU/NKWD osobiście je współtworzył i wiedział jak działają. Pomimo wielokrotnych przesłuchań przez FBI i inne amerykańskie służby specjalne po 1953 przekazał wprawdzie informacje o funkcjonowaniu sowieckich służb specjalnych, w czasie gdy był ich funkcjonariuszem, nigdy jednak nie ujawnił tożsamości zwerbowanych przez siebie, lub prowadzonych agentów sowieckich -– w tym [[Kim Philby|Kima Philby]] i całej ''[[Siatka szpiegowska Cambridge|piątki z Cambridge]]''. W związku z tym, w 1964 [[KGB]] miało zrezygnować wobec Orłowa z zarzutu zdrady, gdyż wszyscy znani mu osobiście agenci kontynuowali bez przeszkód działalność po roku 1953, aż do ich wycofania w 1963 w granice ZSRR. W 1969 i 1971 miał się też spotkać ze skierowanymi do niego wysłannikami KGB.

Żona Maria Władysławowna Rożniecka (1903-19711903–1971), córka Weronika (1922-19491922–1949). Jego kuzynem był [[Zinowij Kacnelson]].