Józef Baka: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
Mathiasrex (dyskusja | edycje)
kat.
m lit.
Linia 83:
''Uwagi rzeczy ostatecznych i złości grzechowej'' nie są tekstem jednorodnym. W pierwszej części dominują powaga i nastrój bliski poezji metafizycznej, natomiast część II, najbardziej znana – ''Uwagi śmierci niechybnej'' – emanuje czarnym humorem. Składa się ona ze zbioru kilkunastu wierszy skierowanych do różnych adresatów: do „starych”, „młodych”, „panów”, „dam”, „duchownych”, „cudzoziemców”, „innowierców”, „mieszczan”, „zabawnych czy zatrudnionym chmielem głów”.
 
Baka w sposób żartobliwy i niemalże ocierający się o parodię przywołał średniowieczny motyw tańca śmierci (danse macabre) i przedstawił świat jako sferę dominacji śmierci. Obecny w pierwodruku długi wers, nasycony dokładnymi rymami, rozpada się na drobne, 3- i 4-zgłoskowe całostki („wers siekany”), a strumień obrazów, ludzi i rzeczy, zestawiony z sugestywnym rytmem oddaje wrażenie ruchu, wyścigu ku śmierci, a raczej ucieczki przed śmiercią. Język zawierający dosadne określenia i zwroty, także te przejęte z folkloru, ma na celu zaskoczenie czytelnika i przekazanie mu w sposób szybki, niemal porażający niezwykle ważnej prawdy eschatologicznej. Obiegowe powiedzonka, ludowe przysłowia i porzekadła nie są przytaczane przez Bakę dosłownie, poeta przerabia je, rozbudowywujerozbudowuje albo skraca. Te rozmaite gry językowe służą jednemu – przekonaniu, że śmierć i zabawa to jedno. Mają one ukazać znikomość świata, przedstawić go jako rzeczywistość, w której człowiek jest marionetką, tańczącą w rytmie danse macabre, natomiast śmierć to drapieżnik, bestia uzbrojona w zęby, paszczę, szpony, kolce, szpilki i rogi, która przybiera postaci kota, jeża, sępa, papugi, muchy i robaka. Niekiedy – w postaci osoby ludzkiej – jest ona matką/matulą, macochą, babulą, ciotulą, ale tylko po to, by omamić człowieka i szybko go dopaść. Aleksander Nawarecki nazwał ''Uwagi'' tekstem karnawałowym, zaznaczając, że to czarny karnawał. To jeden wielki opis uczty, ale uczty, którą spożywa samotnie wszechobecna śmierć.
 
''Uwagi śmierci niechybnej'' są przykładem krańcowej realizacji propagandy religijnej. Baka w jednym dziele zestawił rzeczy śmieszne i poważne. Poprzez śmiałe metafory, naruszające dobry smak, np. poprzez zestawienie katafalku ze stołem, a leżących na nim zwłok z potrawą (Uwaga damom), Baka ujawnia nieuchronność biologicznego rozkładu i stwarza w ten sposób własne, drastyczne memento mori.
Linia 106:
Obecnie często widzi się w nim prekursora [[surrealizm]]u, [[poezja lingwistyczna|poezji lingwistycznej]], nowatora, poetę o wielkiej sile wyobraźni oraz intuicji językowej – porównuje się go nawet z [[Donatien-Alphonse-François de Sade|markizem de Sade]]. Antoni Czyż i Aleksander Nawarecki piszą: „Bakański absurd i okrucieństwo, wizyjność i klimat transu, gry językowe i surowość materii znajdują swe echo w naszej współczesności. Kojarzą się z ekspresjonizmem, dadaizmem, surrealizmem, teatrem absurdu, art brut (którą uprawiał Jean Dubuffet). Nie widać końca nasuwających się skojarzeń”. Związki Baki z umysłowością współczesną [[Jarosław Marek Rymkiewicz]] poetycko ujmuje w ostatnim wersie ''Kolędy księdza Baki'': „O Jezu, gadam wierszem, albo coś mną gada”.
 
Czasopismo [[Fronda (czasopismo)|„Fronda”]] ustanowiło nagrodę poetycką jego imienia (w pierwszej edycji w 1995 zwyciężył [[Wojciech Wencel]]). Zespół [[Budzy i Trupia Czaszka]] współtworzony przez [[Tomasz Budzyński|Tomasza Budzyńskiego]] i jego kolegów z zespołu [[Armia (zespół muzyczny)|Armia]] nagrał w 2004 płytę z tekstami ks. Józefa Baki ''Uwagi Józefa Baki''. Pierwsza po latach edycja Baki (''Poezje'') ukazała się w roku 1986; opracowali ją [[Antoni Czyż]] i [[Aleksander Nawarecki]], którzy w 2000 przygotowali poprawioną, krytyczną edycję naukową (''Uwagi''); wykorzystano w niej barwne gwasze, ilustracje do Baki, które w ostatnim okresie życia tworzył [[Jan Lebenstein]]. Czesław Miłosz napisał wiersz ''Na cześć księdza Baki''.
Czesław Miłosz napisał wiersz ''Na cześć księdza Baki''.
 
== Przypisy ==
Linia 125 ⟶ 124:
* ''Popielec'', Warszawa 1788. Druk ulotny (dodatek do „Gazety Warszawskiej”). Przedruk w ''Nabożeństwo codzienne chrześcijańskie...'' (Wilno 1808) zawiera drobne zmiany. Autorstwo niepewne.
* ''Uwagi o śmierci niechybnej''<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Uwagi o śmierci niechybnej wszystkim pospolitej, wierszem wyrażone przez Xiędza ... S. J. professora poetyki [...]. Drugi raz nakładem amatorów z przedmową Raymunda Korsaka na nowo przedrukowane |data = |data dostępu = 2018-07-02 |opublikowany = polona.pl |url = https://polona.pl/item/uwagi-o-smierci-niechybnej-wszystkim-pospolitej-wierszem-wyrazone-przez-xiedza-s-j,NjAzMjQ0Nw/0/#info:metadata}}</ref>, [Wilno] 1807. Wznowienie przedruku części II ''Uwag'' z 1766, z podaniem autora. Zawiera przedmowy poetyckie R. Korsaka (''Przedmowa'') i parodystyczną L. Borowskiego (''Dedykacja'').
* ''NabozeństwoNabożeństwo codzienne chrześcijańskie przez...''<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Nabożeństwo codzienne chrześciańskie / przez Józefa Bakę ułożone, a przez Józefa Legowicza na nowo do druku podane |data = |data dostępu = 2018-07-02 |opublikowany = polona.pl |url = https://polona.pl/item/nabozenstwo-codzienne-chrzescianskie,MTg4MDMwNDY/}}</ref> ''ułożone'', wyd. 2 (pierwsze nieznane), Wilno 1808. Wydał [[Józef Legowicz]]. Zawiera dodatki, w tym także nieautentyczne lub niepewnego autorstwa.
* ''Uwagi o śmierci niechybnej'', Warszawa 1828. Wznowienie wydania wileńskiego z 1807.
* ''Baka odrodzony. Uwagi o śmierci niechybnej...'', Wilno 1855. Wydanie W. Syrokomli stanowiące przedruk wydań z 1807 i 1828, z przedmowami dawniejszymi i nowymi – W. Syrokomli (''Parę słów przedwstępnych'') i stanowiącą życiorys J. I. Kraszewskiego (''Zdanie o ks. Bace''). Zawiera także pastisze.