Nazewnictwo pierwiastków chemicznych: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
Linia 1:
'''Nazewnictwo pierwiastków chemicznych''' – część [[nomenklatura chemiczna|nomenklatury chemicznej]] dotycząca nadawania i tworzenia nazw dla [[pierwiastek chemiczny|pierwiastków chemicznych]]. Za nadawanie nazw nowym pierwiastkom chemicznym, jak również za zasady [[nazwa systematyczna|systematycznego nazewnictwa]] nieodkrytych pierwiastków, odpowiada [[Międzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej]] (IUPAC).
== Nadawanie nazw pierwiastkom chemicznym ==
Część pierwiastków znana była już w starożytności i ich nazwy pochodzą z tego okresu, choć pochodzenie części z nich jest obecnie niejasne. Pierwiastki odkrywane od średniowiecza aż po XX wiek brały swoje nazwy najczęściej od [[minerał]]ów lub [[ruda|rud]], z których były wyodrębniane, nazw geograficznych, właściwości fizycznych, obiektów astronomicznych czy też z mitologii. Nazwy pochodzące od nazwisk znanych naukowców pojawiać się zaczęły dopiero w XX wieku (np. [[kiur (pierwiastek)|kiur]]). Prawem odkrywcy danego pierwiastka było zawsze zaproponowanie nazwy, jednak nie zawsze nazwa taka przyjmowała się. Dochodziło również do sytuacji, w których pierwiastek miał przez pewien czas więcej niż jedną nazwę (np. [[rutherford (pierwiastek)|rutherford]] był nazywany w państwach [[blok wschodni|bloku wschodniego]] kurczatowem). Pierwsze poważne próby usystematyzowania nazewnictwa pierwiastków były podejmowane dopiero w pierwszej połowie XX wieku w ramach IUPAC. Dotychczas stosowane nazwy oraz ich pisownia zostały zatwierdzone, a spory pomiędzy uczonymi proponującymi różne nazwy dla tego samego pierwiastka zostały zakończone wybraniem jednej z nazw. Nie wydano zaleceń wskazujących jaki powinien być [[Etymologia|źródłosłów]] dla nazw nowych pierwiastków chemicznych, jednak zachowano tradycję, iż propozycję nazwy nowego pierwiastka ma prawo zgłosić jego odkrywca<ref>{{cytuj|autor=Vivi Ringnes |tytuł=Origin of the names of chemical elements |język=en |czasopismo=J. Chem. Educ. |data=1989 |wolumin=66 |numer=9 |s=731–738 |doi=10.1021/ed066p731 |dostęp=z}}</ref>.
Obowiązujące od 2016 roku zalecenia IUPAC wskazują, że nazwa nowego pierwiastka chemicznego może pochodzić z mitologii bądź od obiektu astronomicznego, minerału lub podobnej substancji, miejsca lub rejonu geograficznego, właściwości pierwiastka czy od nazwiska naukowca. Nie może to być nazwa, która była kiedykolwiek używana w stosunku do któregoś z pierwiastków, ale ostatecznie nie została zaakceptowana. Końcówka nazwy powinna być zgodna z dotychczasową praktyką nazewniczą dla określonych [[grupa układu okresowego|grup pierwiastków]]: końcówka „-ium” dla pierwiastków grup 1–16, „-ine” dla [[fluorowce|pierwiastków 17. grupy]] i „-on” dla [[helowce|pierwiastków 18. grupy]]<ref group="uwaga">Końcówki te są standardowe dla nazw pierwiastków w języku angielskim. W tłumaczeniach nazw na język polski reguła ta nie występuje.</ref>. Odkrywca lub odkrywcy nowego pierwiastka mają prawo do zaproponowania nazwy po potwierdzeniu odkrycia przez IUPAC i [[Międzynarodowa Unia Fizyki Czystej i Stosowanej|Międzynarodową Unię Fizyki Czystej i Stosowanej]] (IUPAP). W przypadku braku takiej propozycji lub braku porozumienia pomiędzy odkrywcami, inicjatywę w zakresie nazwania nowego pierwiastka przejmuje IUPAC. Po wstępnym wybraniu nazwy pierwiastka, podlega ona ocenie przez naukowców spoza IUPAC i przy braku przeciwwskazań – jest oficjalnie zatwierdzana i publikowana w czasopiśmie ''[[Pure and Applied Chemistry]]''<ref name="Koppenol2016">{{cytuj|tytuł=How to name new chemical elements (IUPAC Recommendations 2016) |autor=Willem H. Koppenol, John Corish, Javier García-Martínez, Juris Meija, Jan Reedijk |czasopismo=Pure and Applied Chemistry |wolumin=88 |numer=4 |data=2016 |doi=10.1515/pac-2015-0802 |dostęp=o |język=en}}</ref>.
Do czasu oficjalnego zatwierdzenia nazwy przez IUPAC, dopuszczalne jest nazewnictwo systematyczne lub określanie pierwiastka jego [[liczba atomowa|liczbą atomową]] (np. „pierwiastek 120”)<ref name="Koppenol2016" />.
== Nazewnictwo systematyczne ==
Nomenklaturę systematyczną dla pierwiastków o liczbie atomowej większej niż 100 zatwierdzono w 1979 roku. Nazwa systematyczna pierwiastka pochodzi od jego liczby atomowej i tworzy się ją łącząc rdzenie przyporządkowane każdej cyfrze w takiej kolejności, w jakiej cyfry te występują w liczbie atomowej pierwiastka<ref group="uwaga">W języku angielskim do tak utworzonej nazwy dodaje się zawsze końcówkę „-ium”. Stąd też w przypadku, gdy liczba atomowa pierwiastka kończy się cyfrą 2 lub 3, pomija się jedną literę „i”, by nie tworzyć zbitek „biium” lub „triium”. Według zaleceń [[Polskie Towarzystwo Chemiczne|Polskiego Towarzystwa Chemicznego]] końcówki „-ium” nie stosuje się w polskich nazwach systematycznych pierwiastków.</ref>. Podczas wymawiania nazwy systematycznej każdy rdzeń należy wymawiać oddzielnie. Symbol takiego pierwiastka jest zawsze trzyliterowy i pochodzi od pierwszych liter użytych rdzeni liczbowych, przy czym pierwsza litera takiego symbolu jest zawsze duża<ref>{{cytuj|s=46–48 |tytuł=Nomenklatura chemii nieorganicznej. Zalecenia 1990 |inni=Zofia Stasicka (red.) |opis=Komisja Nomenklatury Chemii Nieorganicznej [[Polskie Towarzystwo Chemiczne|Polskiego Towarzystwa Chemicznego]] |wydawca=Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego |data=1998 |isbn=8322918739}}</ref><ref>{{RedBook2005|s=46–47}}</ref>.
{| class="wikitable" style="text-align:center; float:left"
|+ Rdzenie liczbowe w nazwach systematycznych
! Cyfra
! Rdzeń<br />liczbowy
! Odpowiednik<br />w języku angielskim
! Litera
|
| 0 || nil || nil || n
|
| 1 || un || un || u
|
| 2 || bi || bi || b
|
| 3 || tri || tri || t
|
| 4 || kwad || quad || q
|
| 5 || pent || pent || p
|
| 6 || heks || hex || h
|
| 7 || sept || sept || s
|
| 8 || okt || oct || o
|
| 9 || enn/en<ref group="uwaga">Jedną literę „n” pomija się w sytuacji, gdy w liczbie atomowej pierwiastka cyfra 9 poprzedza cyfrę 0, by nie tworzyć zbitki „ennnil”.</ref> || enn/en || e
|}
{| class="wikitable" style="text-align:center; float:left; margin-left:20px"
|+ Przykładowe nazwy systematyczne pierwiastków
! Liczba atomowa
! Rdzenie liczbowe
! Nazwa systematyczna
! Odpowiednik<br />w języku angielskim
! Symbol
|-
| 119 || un + un + enn || [[ununenn]] || ununennium || Uue
|-
| 122 || un + bi + bi || [[unbibi]] || unbibium || Ubb
|-
| 124 || un + bi + kwad || [[unbikwad]] || unbiquadium || Ubq
|-
| 126 || un + bi + heks || [[unbiheks]] || unbihexium || Ubh
|-
| 130 || un + tri + nil || untrinil || untrinilium || Utn
|-
| 148 || un + pent + kwad || unpentkwad || unpentquadium || Upq
|-
| 184 || un + okt + kwad || unoktkwad || unoctquadium || Uoq
|-
| 190 || un + en + nil || unennil || unennilium || Uen
|-
| 195 || un + enn + pent || unennpent || unennpentium || Uep
|-
| 199 || un + enn + enn || unennenn || enennennium || Uee
|}
{{clear|left}}
==
{{Uwagi}}
== Przypisy ==
{{Przypisy}}
[[Kategoria:Nomenklatura chemiczna| ]]
[[Kategoria:Pierwiastki chemiczne| ]]
| |||