Fonologia języka szwedzkiego: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana][wersja nieprzejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
drobne techniczne
drobne redakcyjne
Linia 8:
 
 
''Diagram Jonesa - graficzna reprezentacja miejsca i sposobu artykulacji dla samogłosek szwedzkich''<ref>{{cytuj książkę | autor = Maria Bolander| tytuł = Funktionell svensk grammatik| wydawca = Liber| miejsce = Sztokholm| rok = 2002| strony = 55| isbn = 91-47-05054-3 }}</ref><ref>{{cytuj książkę | autor = С. С. Маслова Т. Т. Толстая| tytuł = Учeбник шведского языка| wydawca = Петро РИФ| miejsce = Санкт-Петербург| rok = 1995| strony = 35| isbn = 5-88141-005X}}</ref>
 
Cechą charakterystyczną języka szwedzkiego jest bogaty i rozbudowany system samogłosek. Prawie każda samogłoska występuje w dwóch wariantach: długim i krótkim. Zjawisko to, zwane [[iloczas]]em, pojawia się w sylabach akcentowanych, które z założenia są długie; jeśli samogłoska jest krótka, jest ona rekompensowana przez długą spółgłoskę (zjawisko to zostało szerzej omówione w rozdziale ''iloczas'').
Linia 136:
 
== Zjawiska fonetyczne w wyrazie ==
Każdy wyraz wypowiadany w izolacji jest akcentowany. Rozróżnia się dwa rodzaje akcentu - przyciskowy (dynamiczny) oraz toniczny. Nieakcentowane są często czasowniki posiłkowe i niektóre przyimki. Charakterystycznym zjawiskiem szwedzkiego systemu fonetycznego jest iloczas, czyli zróżnicowanie głosek pod względem czasu artykulacji.
 
=== Iloczas ===
Linia 146:
 
Samogłoska jest krótka, jeśli w sylabie, w której się znajduje po niej znajduje się:
* spółgłoska długa, np '''kall''' (zimny), '''rott''' - czerwony
* grupa spółgłoskowa, np. '''konst''' (sztuka), '''hast''' - pośpiech
 
=== Akcent dynamiczny ===
Akcent dynamiczny (przyciskowy) polega na głośniejszym wymówieniu akcentowanej sylaby w porównaniu z pozostałymi sylabami danego wyrazu. Nie jest on przypisany do konkretnej sylaby - może padać na każdą sylabę wyrazu, choć najczęściej jest to pierwsza sylaba: '''få'''gel (ptak). Może jednak znajdować się w środku wyrazu, np. be'''ta'''la (płacić) jak również na końcu, np. sensatio'''nel''' (sensacyjny)<ref>{{cytuj książkę | nazwisko = Szulc| imię = Aleksander| autor link = | tytuł = Gramatyka dydaktyczna języka szwedzkiego| wydawca = Uniwersytet Jagielloński| miejsce = Kraków| rok = 1992| strony = 3| isbn = 8323305846}}</ref>. W wyrazach rodzimych akcent główny pada najczęściej na pierwszą sylabę, akcent na sylabę ostatnia występuje głównie w wyrazach obcego pochodzenia.
 
=== Akcent toniczny ===
Cechą charakterystyczną języka szwedzkiego jest występowanie akcentu tonicznego (muzycznego, prozodycznego). W przeciwieństwie do akcentu dynamicznego jego istotę nie jest wymówienie akcentowanej sylaby mocniej, a tonem o innej wysokości - podobnie jak to zwykle dzieje się w zdaniu. Istnieją dwa rodzaje akcentu tonicznego: akcent akutowy (noszący często nazwę akcent nr 1, AT1 itp.) i grawisowy (akcent nr 2, AT2).
 
==== Akcent akutowy ====
Linia 163:
* wyrazy jednosylabowe: en <sup>o</sup>'''hund''', en <sup>o</sup>'''hus''', <sup>o</sup>'''stor''''. Rzeczowniki tej grupy nie zmieniają akcentu w formie określonej:
 
ett <sup>o</sup>'''barn''' (AT1) - <sup>o</sup>'''barnet''' (AT1)
 
ett <sup>o</sup>'''hus''' (AT1) - <sup>o</sup>'''huset''' (AT1)
 
Reguła ta nie dotyczy liczby mnogiej, gdzie rzeczowniki akcentowane w liczbie pojedynczej akcentem AT1 mogą przyjmować akcent AT2<ref>{{cytuj książkę | nazwisko = Szulc| imię = Aleksander| autor link = | tytuł = Gramatyka dydaktyczna języka szwedzkiego| wydawca = Uniwersytet Jagielloński| miejsce = Kraków| rok = 1992| strony = 6| isbn = 8323305846}}</ref>:
 
en <sup>o</sup>'''hund''' (AT1) - <sup>o</sup>'''hunden''' (AT1) - <sup>x</sup>'''hundarna''' (AT2)
 
* rzeczowniki dwusylabowe zakończone na '''-el''', '''-er''', '''-en''', np. en <sup>o</sup>'''cyckel''', ett <sup>o</sup>'''vatten'''. Nie jest to reguła ścisła, istnieją wyjątki, np. en <sup>x</sup>'''nyckel''', en <sup>x</sup>'''syster'''
Linia 177:
* rzeczowniki należące do deklinacji III a zakończone w liczbie mnogiej na '''-er'''. W tej grupie przeważają wyrazy obcego pochodzenia z akcentem na ostatnią sylabę. Rzeczawniki te zachowują akcent AT1 również w formie określonej liczby pojedynczej a także w formie określonej liczby mnogiej;
 
(en) <sup>o</sup>'''student''' - '''stu'''<sup>o</sup>'''denter'''. (en) <sup>o</sup>'''bok''' - <sup>o</sup>'''böcker'''
 
(en) <sup>o</sup>'''bond''' - <sup>o</sup>'''bönder''' - <sup>o</sup>'''bönderna'''
 
* formy osobowe (czas teraźniejszy i przeszły) czasowników koniugacji II i IV, przy czym bezokolicznik tych czasowników może przyjmować akcent AT2:
 
att <sup>x</sup>'''säga''' - <sup>o</sup>'''säger'''
 
* czasowniki zakończone na '''-era''' zarówno w bezokoliczniku jak i w formach osobowych: '''publi'''<sup>o</sup>'''cera''', '''stu'''<sup>o</sup>'''derade'''
Linia 197:
[[Plik:sv-anden_anden.ogg|right|thumb|Różnica w artykulacji akcentów AT1 i AT2 na przykładzie wyrazu anden.]]<ref>{{cytuj książkę | autor = С. С. Маслова Т. Т. Толстая| tytuł = Учeбник шведского языка| wydawca = Петро РИФ| miejsce = Санкт-Петербург| rok = 1995| strony = 28| isbn = 5-88141-005X}}</ref>
 
Występuje tylko w wyrazach dwu- i więcej sylabowych. Charakteryzuje się dwoma przyciskami na różne sylaby w obrębie tego samego wyrazu. W wyrazach więcej niż dwusylabowych akcent nie musi przypadać na sylaby sąsiednie, a miejsce jego przypadania jest uwarunkowane historycznie. Pierwsza sylaba wypowiadana jest tonem wyższym niż podstawowy, następnie po opadnięciu tonu, po przejściu do następnego wyrazu ton ponownie się wznosi o około jedną tercję - przy czym tę sylabę również należy wymówić z przyciskiem<ref>{{cytuj książkę | nazwisko = Szulc| imię = Aleksander| autor link = | tytuł = Gramatyka dydaktyczna języka szwedzkiego| wydawca = Uniwersytet Jagielloński| miejsce = Kraków| rok = 1992| strony = 8| isbn = 8323305846}}</ref>. Należy być świadomym, iż istnieją znaczne różnice w realizacji wymowy tego akcentu. W niektórych dialektach, np. w ''finlandssvenska'' (szwedzki mniejszości szwedzkojęzycznej w Finlandii) ten typ akcentu nie istnieje<ref>{{cytuj stronę | url = http://lup.lub.lu.se/luur/download?func=downloadFile&recordOId=750474&fileOId=1624497| tytuł = Swedish Accent Navigation| data dostępu = 2011-10-09| autor = Ida Thelander, Gösta Bruce, Johan Frid| opublikowany = | praca = Lund University| data = | język = }}</ref>. W poniższych przykładach oznaczony <sup>x</sup>.
 
[[File:Akcent grawisowy.png|300 px|center]]
Linia 210:
Akcent toniczny jest czasem cechą dystynktywną: wyrazy różniące się akcentem przyjmują inne znaczenie. Oto przykłady<ref>{{cytuj książkę | nazwisko = Szulc| imię = Aleksander| autor link = | tytuł = Gramatyka dydaktyczna języka szwedzkiego| wydawca = Uniwersytet Jagielloński| miejsce = Kraków| rok = 1992| strony = 11| isbn = 8323305846}}</ref>:
 
<sup>o</sup>'''allting ''' - ''wszystko'' <sup>x</sup>'''allting''' -'' parlament islandzki''
 
<sup>o</sup>'''anden''' - ''kaczor'', <sup>x</sup>'''anden''' - ''duch''
 
<sup>o</sup>'''biten''' - ''kawałek'', <sup>x</sup>'''biten''' - ''ugryziony''
 
<sup>o</sup>'''brunnen''' - ''studnia'', <sup>x</sup>'''brunnen''' - ''spalony''
 
<sup>o</sup>'''stegen''' - ''krok'', <sup>x</sup>'''stegen''' - ''drabina''
 
<sup>o</sup>'''värden''' - ''gospodarz'', <sup>x</sup>'''värden''' - ''wartości''
 
== Cechy prozodyczne języka ==
[[Plik:Sv-The North Wind and the Sun.ogg|right|thumb|Brzmienie języka szwedzkiego - melodia i akcent]]
Język szwedzki jest językiem o wyraźnym systemie prozodycznym. O jego brzmieniu decydują zarówno akcenty wyrazowe: dynamiczny i toniczny, jak też rytm i melodia zdania. Są one specyficzne dla szwedzkiego i różnią się od używanych w innych językach. O ile akcent wyrazowy posiada cechy dystynktywne, o tyle rytm i melodia nie mają znaczenia ściśle gramatycznego, a jedynie nadają określony wyraz zdaniu i wpływają na reakcję językową rozmówcy.
 
Linia 229:
System rytmiczny języka jest odpowiedzialny za to, który wyraz otrzymuje w zdaniu mocniejszy nacisk. Decyduje o tym (jak w wielu innych językach) emocjonalny kontekst wypowiedzi. W wypowiedziach o neutralnym kontekście emocjonalnym akcent przypada na [[leksem]]y, natomiast nie akcentuje się wyrazów funkcyjnych i gramatycznych: rodzajników, zaimków, spójników, partykuł i czasowników modalnych<ref>{{cytuj książkę | nazwisko = Szulc| imię = Aleksander| autor link = | tytuł = Gramatyka dydaktyczna języka szwedzkiego| wydawca = Uniwersytet Jagielloński| miejsce = Kraków| rok = 1992| strony = 12| isbn = 8323305846}}</ref>.
 
Ett '''högt''' '''hus''' - ''wysoki dom''
 
'''Vad''' har han '''redan''' '''gjort'''? - ''co on już zrobił''?
 
Natomiast w przypadku wypowiedzi nacechowanej emocjonalnie (emfatycznej) akcent pada na ten element zdania, który normalnie byłby nieakcentowany, lecz mówiący decyduje się wybić.
 
=== Intonacja zdania ===
Nie jest ona tożsama z intonacją wyrazową ani akcentami tonicznymi AT1 i AT2. Przede wszystkim dlatego, że w przeciwieństwie do akcentu tonicznego nie jest cechą dystynktywną - nie wpływa na zmianę znaczenia wyrazu. Intonacja zdaniowa to opadanie lub wznoszenie się tonu w zależności od typu zdania. Najwyższy ton przyjmuje najważniejszy wyraz w zdaniu, noszący akcent logiczny:
 
[[File:Vadheterdu.png|center|400px]]
Linia 242:
Pod względem przebiegu linii melodycznej intonację dzielimy na wznoszącą i wznosząco-opadającą. Intonacja wznosząco opadająca polega na tym, że linia melodyczna wznosi się aż do najważniejszego elementu w zdaniu mającego akcent logiczny a następnie opada. Ten typ intonacji występuje w:
* zdaniach twierdzących i przeczących nienacechowanych emocjonalnie
* rozkazach: Hämta min '''tröja''', är du snäll. - ''Przynieś mi mój sweter, proszę.''
* pytaniach szczegółowych: Hur gammal '''är''' han? -''Ile on ma lat?''
 
Linia 248:
 
== Wymowa a ortografia ==
System zapisu samogłosek szwedzkich jest etymologiczny i niekiedy nie odpowiada wymowie. Istnieją pewne reguły, zwłaszcza przy rozstrzyganiu o długości samogłosek. System zapisu jest skomplikowany i obfituje w liczne wyjątki. Spółgłoski szwedzkie (poza kilkoma wyjątkami) wymawiane są zgodnie z zapisem. Jednym z charakterystycznych zjawisk w systemie konsonantycznym jest koegzystencja niektórych pojedynczych spółgłosek z określoną grupą samogłosek - przednimi lub tylnymi. Przykładowo, spółgłoska /k/ łączy się tylko z samogłoskami tylnymi, np. /o:/, /u/: '''korna''', '''kall'''. Jej odpowiednikiem dla samogłosek przednich jest /ç/ np. '''kilo''' wym. /çilo/<ref>{{cytuj stronę | url = http://www.omniglot.com/writing/swedish.htm | tytuł = Swedish (Svenska)| data dostępu = 2011-10-06| autor = | opublikowany = | praca = | data = | język = }}</ref>.
 
[[File:Czytanie.png|500px|center]]
Linia 255:
== Wymowa a zapis spółgłosek szwedzkich ==
 
c: przed – i, y, e, ä, ö najczęściej wymawiamy jak s, a przed - a, u, o, å najczęściej jako k.
 
g: przed – i, y, e, ä, ö najczęściej wymawiamy jak j, a przed - a, u, o, å najczęściej jako g.
 
k: przed – i, y, e, ä, ö najczęściej wymawiamy jak ś, ale z lekko cofniętym językiem, a przed – a, u, o, å najczęściej jako k.
Linia 275:
dj, hj, lj, gj: wymawiamy jako j.
 
sj, stj, skj oraz sk przed i,y,e,ä,ö: wymawiamy jako dźwięk-sj tzw. sje-ljudet. Wymawiamy go w ten sposób, że przy lekko zaciśniętym gardle i ustach zaokrąglonych (jak do wymowy polskiego "u"„u”) wymawiamy dźwięk "sz"„sz”.
 
ch oraz sch: wymawiamy jako sje-ljudet, ale na końcu wyrazu jako zwykłe sz, takie jak w polskim.
Linia 283:
rg, lg: wymawiamy odpowiednio jako: rj, lj
 
ng: czytamy tak angielskie ng w końcówce -ing, czyli /{{IPA|ŋ}}/. Taki sam dźwięk pojawia się w języku polskim jako alofon /{{IPA|n}}/ przed /{{IPA|k, ɡ}}/, np. w wyrazie "bank"„bank” [{{IPA|baŋk}}].
 
nk oraz gn: czytamy tak jakby było napisane: ngk oraz ngn (przy czym ng jako jeden dźwięk, tak jak w poprzednim punkcie), czyli /{{IPA|ŋk}}/ i /{{IPA|ŋn}}/.
Linia 328:
 
* "u" – wymowa szwedzkiego "u" ma 2 warianty fonemowe. Inny dla krótkiego, a inny dla długiego "u". Oba te dźwięki są charakterystyczne dla języka szwedzkiego.
 
== Zobacz też ==
* [[Gramatykagramatyka języka szwedzkiego]]
 
== Przypisy ==
{{Przypisy}}
 
== Zobacz też ==
* [[Język szwedzki]]
* [[Gramatyka języka szwedzkiego]]
 
[[Kategoria:Język szwedzki]]