Afiksy w języku esperanto: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
+
Linia 16:
 
Prefiks '''MIS'''– oznacza: omyłkowo, błędnie, źle, niewłaściwie, w zły sposób{{odn|Pettyn|1987|s=97}}: ''kompreni'' – rozumieć → ''miskompreni'' – źle zrozumieć, ''kalkuli'' – liczyć → ''miskalkuli'' – pomylić się w obliczeniach, błędnie policzyć. ''Mise'' – omyłkowo
 
Prefiks '''PRA'''– służy do wyrażania dawnego charakteru przedmiotu, zjawiska bądź osoby, którą opisuje rdzeń{{odn|Wimmer|2009|s=55}}: ''arbaro'' – las → ''praarbaro'' – puszcza, ''homo'' – człowiek → ''prahomo'' – praczłowiek, ''nepo'' – wnuk → ''pranepo'' – prawnuk
 
Prefiks '''RE'''– służy do zasygnalizowania powrotu, zmiany kierunku lub powtórzenia czynności{{odn|Pettyn|1987|s=22}}: ''doni'' – dać → ''redoni'' – zwrócić, ''legi'' – czytać → ''relegi'' – przeczytać ponownie, ''veni'' – przyjść → ''reveni'' → wrócić
 
=== Prefiksy powstałe z przyimków ===
Prefiks '''AL''' wywodzi się z przyimka oznaczającego "do", "ku", "w kierunku"{{odn|Wimmer|2009|s=64}}: ''doni'' – dać → ''aldoni'' – dodać, ''porti'' – nosić → ''alporti'' – przynosić
 
Prefiks '''ANTAŬ''' wywodzi się z przyimka oznaczającego "przed" w sensie kierunku, miejsca i czasu{{odn|Wimmer|2009|s=47}}: ''urbo'' – miasto → ''antaŭurbo'' – przedmieście, ''diri'' – mówić → ''antaŭdiri'' – przepowiedzieć, ''paroli'' – mówić → ''antaŭparolo'' – przemowa
 
Prefiks '''APUD'''– oznacza bezpośrednią bliskość{{odn|Wimmer|2009|s=46}}: ''bordo'' – brzeg → ''apudborda'' – przybrzeżny, ''urbo'' – miasto → ''apudurba'' – podmiejski
 
Prefiks '''ĈIRKAU'''– wywodzi się z przyimka oznaczającego "naokoło", "wokół"{{odn|Wimmer|2009|s=65}}: ''iri'' – iść → ''ĉirkauiri'' – obejść, ''kolo'' – szyja → ''ĉirkaŭkolo'' – naszyjnik, obroża
 
Prefiks '''DE'''– oznacza usunięcie czegoś: ''tranĉi'' → ''detranĉi'' – odciąć, ''fali'' – upaść → ''defali'' – odpaść, ''lavi'' → ''delavi'' – zmyć{{odn|Pettyn|1990|s=77}}.
 
Prefiks '''EKSTER'''– wywodzi się do przyimka oznaczającego "na zewnątrz" i sugeruje pozycję zewnątrzną w stosunku do desygnatu zawartego w rdzeniu{{odn|Wimmer|2009|s=65}}: ''lando'' – kraj → ''eksterlando'' – zagranica, ''dubi'' – wątpić → ''eksterduba'' – poza wszelką
 
Prefiks '''EL'''– oznacza wykonanie pracy aż do osiągnięcia zamierzonego rezultatu lub do naturalnego końca czynności: ''baki'' → ''elbaki'' – wypiec (ciasto), ''gladi'' → ''elgladi'' – wyprasować, ''fumi'' → ''elfumi'' – wypalić (papierosa){{odn|Pettyn|1990|s=76-77}}.
 
Prefiks '''EN'''– oznacza wprowadzenie czegoś, włączenie, wprowadzenie do środka, np. ''skribi'' → ''enskribi'' – wpisać, ''gluti'' → ''engluti'' – połknąć{{odn|Pettyn|1990|s=77}}; '''ENE''' – wewnątrz, '''ENA''' – wewnętrzny{{odn|Wimmer|2009|s=46}}
 
Prefiks '''FOR'''– jest użyty, gdy czasownik opisuje zużycie, zniszczenie, usunięcie: ''drinki'' → ''fordrinki'' – przepić (pieniądze){{odn|Pettyn|1990|s=77}}.
 
Prefiks '''ENĜIS'''– oznaczapochodzi wprowadzenieod czegoś,przyimka włączenie,oznaczającego wprowadzenie"aż do" środka,i np.oznacza zakończenie czynności{{odn|Wimmer|2009|s=49}}: ''skribivivi'' – żyć → ''enskribiĝisvivi'' – wpisaćdożyć, ''glutimorto'' – śmierć → ''englutigismorta'' – połknąć{{odn|Pettyn|1990|s=77}}.dośmiertny
 
Prefiks '''DEINTER'''– oznaczapochodzi usunięcieod czegośprzyimka oznaczającego "pomiędzy" i wskazuje na wzajemną relację bądź polóżenie między dwoma obiektami{{odn|Wimmer|2009|s=65-66}}: ''tranĉilinio'' – linia → ''detranĉiinterlinio'' – odciąćinterlinia, ''falinacia'' – upaśćnarodowy → ''defaliinternacia'' – odpaśćmiędzynarodowy, ''lavireto'' – sieć → ''delaviinterreto – internet, ''paroli'' – zmyć{{odn|Pettyn|1990|s=77}}.mówić → ''interparoli'' – rozmawiać
 
Prefiks '''KUN'''– występuje tam, gdzie czynność wyrażona czasownikiem polega na łączeniu, działanie w tym samym celu: ''preni'' → ''kunpreni'' – zabrać ze sobą, ''meti'' → kunmeti – złożyć razem, ''labori'' → ''kunlabori'' – współpracować, ''veni → ''kunveni'' – zebrać się{{odn|Pettyn|1990|s=77}}
 
Prefiks '''LAŬ'''– pochodiz od przyimka oznaczającego "według", "wzdłuż", "zgodnie z"{{odn|Wimmer|2009|s=67-68}}: ''eble'' – może → ''laŭebla'' – w miarę możliwości, ''diri'' – mówić → ''laŭdire'' – jak powiadają
 
Prefiks '''PER'''– zmiania aspekt czasownika z niedokonanego na dokonany. Używa się go w czasownikach oznaczających zdobycie czagoś w wyniku czynności przedstawionej czasownikiem: ''labori'' → ''perlabori'' (''monon'') – zarobić (pieniądze), ''konstrui'' → ''perkonstrui'' – wybudować{{odn|Pettyn|1990|s=78}}
 
Prefiks '''POST'''– pochodzi od przyimka oznaczającego "po", "za" w sensie miejsca, kierunku lub czasu{{odn|Wimmer|2009|s=46}}: ''morgaŭ'' – jutro → ''postmorgaŭ'' – pojutrze, ''iri'' – iść → ''postiri'' – iść za kimś, śledzić kogoś
 
Prefiks '''PRETER'''– pochodzi od przedimka oznaczającego "wzdłuż", "obok"{{odn|Wimmer|2009|s=66}}: ''iri'' – iść → ''preteriri'' – przejść obok, ''vidi'' – widzieć → ''pretervidi'' – przeoczyć
 
Prefiks '''PRI'''– zmienia nieprzechodnią formę czasownika w przechodnią, przy okazji tworząc postać dokonaną{{odn|Pettyn|1990|s=78}}: ''pensi'' – myśleć → ''pripensi'' – przemyśleć (coś), ''paroli'' – mówić → ''priparoli'' – omówić
 
Prefiks '''SUB'''– pochodiz od przyimka oznaczającego "pod" i oznacza pozycję niższą względem tej, któ©ą zajmuje desygnat określony rdzeniem{{odn|Wimmer|2009|s=67}}: ''tera'' – ziemia → ''subtera'' – podziemny, ''meti'' – kłaść → ''submeti'' – podkładać
 
Prefiks '''SUR'''– wskazuje na pozycję "na" i również zamienia postać czasownika na dokonaną{{odn|Pettyn|1990|s=78}}: ''meti'' – położyć – ''surmeti'' – włożyć, nałożyć (ubranie), ''iri'' – iść → ''suriri'' – wejść (na szczyt)
 
Prefiks '''TRA'''– pochodzi od przyimka oznaczającego "przez", "poprzez", "na wskroś"{{odn|Wimmer|2009|s=49}}: ''legi'' – czytać → ''tralegi'' – przeczytać całość, ''konduki'' – prowadzić → ''trakonduki'' – przeprowadzić
 
Prefiks '''TRANS'''– jest odpowiednikami polskiego przedrostka "prze–"{{odn|Pettyn|1990|s=78}} i pochodzi od przyimka oznaczającego "z tamtej strony"{{odn|Wimmer|2009|s=49}}: ''planti'' – sadzić (roślinę) – ''transplanti'' – przesadzić, ''porti'' – nosić → ''transporti'' – transportować
 
== Sufiksy ==
Linia 60 ⟶ 92:
Sufiks –'''U''' jest cechą trybu rozkazującego i łączącego{{odn|Wimmer|2009|s=29}}: ''preni'' → ''prenu'' – przynieś, abym przyniósł, ''montri'' → ''montru'' – pokaż, abym pokazał, ''fari'' → ''faru'' – rób, abyś robił
 
==== Sufiksy zaimkoweimiesłowowe ====
==== Sufiksy imiesłowowe czynne ====
Sufiks –'''ANT''', mogący przyjmować formy: rzeczownikową (–'''ANTO'''), przymiotnikową ('''ANTA''') i przysłówkową (–'''ANTE''') służy do tworzenia [[imiesłów|imiesłowów]] czynnych teraźniejszych z tematu czasownika{{odn|Wimmer|2009|s=59-60}}: ''legi'' – czytać → ''leganto'' – (ktoś) czytający, ''rigardi'' – patrzeć → ''rigardanta'' – patrząc
 
Sufiks –'''INT''', mogący przyjmować formy: rzeczownikową (–'''INTO'''), przymiotnikową ('''INTA''') i przysłówkową (–'''INTE''') służy do tworzenia imiesłowów czynnych przeszłycyh z tematu czasownika{{odn|Wimmer|2009|s=59-60}}: ''kreski'' – rosnąć → ''kreskinta'' – ten, który urósł, ''provi'' – próbować → ''provinte'' – spróbowawszy, ''ŝteli'' – kraść → ''ŝtelinta'' – ten, któ©y ukradł
 
Sufiks –'''ONT''', mogący przyjmować formy: rzeczownikową (–'''ONTO'''), przymiotnikową ('''ONTA''') i przysłówkową (–'''ONTE''') służy do tworzenia imiesłowów czynnych przyszłych z tematu czasownika{{odn|Wimmer|2009|s=59-60}}: ''reveni'' – wrócić → ''revenonto'' – ten, któ©y ma wrócić, ''friti'' – smażyć → ''fritonta ovo'' – jajko do usmażenia
 
==== Sufiksy imiesłowowe bierne ====
Sufiks –'''AT''', mogący przyjmować formy: rzeczownikową (–'''ATO'''), przymiotnikową ('''ATA''') i przysłówkową (–'''ATE''') służy do tworzenia imiesłowów biernych teraźniejszych z tematu czasownika{{odn|Wimmer|2009|s=59-60}}: ''ŝanĝi'' – zmieniać → ''ŝanĝata'' – zmieniany (teraz), ''ornami'' – ozdabiać → ''ornamata'' – ozdabiany
 
Sufiks –'''IT''', mogący przyjmować formy: rzeczownikową (–'''ITO'''), przymiotnikową ('''ITA''') i przysłówkową (–'''ITE''') służy do tworzenia imiesłowów biernych teraźniejszych z tematu czasownika{{odn|Wimmer|2009|s=59-60}}: ''preni'' – wziąć → ''prenite'' – wziąwszy; ''manĝi'' – jeść → ''mangita'' – zjedzony
 
Sufiks –'''OT''', mogący przyjmować formy: rzeczownikową (–'''OTO'''), przymiotnikową ('''OTA''') i przysłówkową (–'''OTE''') służy do tworzenia imiesłowów biernych teraźniejszych z tematu czasownika{{odn|Wimmer|2009|s=59-60}}: ''vendi'' – sprzedać → ''vendota tablo'' – stół, któ©y będzie sprzedany
 
==== Sufiksy specjalne –''ig''– i –''iĝ''– ====
Sufiks –'''IG'''– służy do dawania czasownikom aspektu przechodniości: ''sidi'' – siedzieć → ''sidigi'' – sadzać. Czasowniki przechodnie można tworzyć również z innych części mowy: ''pura'' – czysty → ''purigi'' – czyścić, ''ruino'' – ruina → ''ruinigi'' – rujnować{{odn|Pettyn|1987|s=52}}.
 
Sufiks –'''IĜ'''– sluży do tworzenia czasownikjów nieprzechodnich i ma działanie przeciwne do sufiksu –'''IG'''–: veki'' – budzić (kogoś) → ''vekiĝi'' – budzić się{{odn|Seppik|1937|s=67}}.
 
=== Sufiksy zaimkowe ===
Stosowane są przy tworzeniu zaimków.