Tsunami: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja nieprzejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
Usuwam to Znaczniki: Usunięcie całej zawartości strony blanking (filtr nadużyć) VisualEditor: przełączono |
m Wycofano edycje użytkownika 2A02:A319:C044:B000:F926:DC8B:8607:4FC (dyskusja). Autor przywróconej wersji to Cybularny. Znacznik: Wycofanie zmian |
||
Linia 1:
{{inne znaczenia|zjawiska przyrodniczego|[[Karate do Tsunami|styl Karate do Tsunami]]}}
{{wikisłownik|tsunami}}
[[Plik:2004 Indonesia Tsunami.gif|thumb|245px|Animacja przedstawiająca tsunami po [[Trzęsienie ziemi na Oceanie Indyjskim (2004)|trzęsieniu ziemi na Oceanie Indyjskim]] w 2004]]
[[Plik:Tsunami travel time Valdivia 1960.jpg|thumb|245px|Prędkość rozchodzenia się tsunami po trzęsieniu ziemi w [[Chile]] w [[1960]]]]
[[Plik:2004-tsunami.jpg|thumb|245px|Tsunami w [[Tajlandia|Tajlandii]], [[grudzień]] [[2004]]]]
{{nihongo|'''Tsunami'''|津波|tsunami|pol. fala portowa (''tsu'' – port, przystań; ''nami'' – fala}} – [[fala]] [[ocean]]iczna, wywołana podwodnym [[trzęsienie ziemi|trzęsieniem ziemi]], wybuchem [[wulkan]]u, osuwiskiem ziemi lub [[cielenie się lodowca|cieleniem się lodowców]], rzadko w wyniku [[katastrofa kosmiczna|upadku meteorytu]].
Fale rozchodzą się pierścieniowo od miejsca jej wzbudzenia. Na pełnym morzu przejście fali tsunami, poruszającej się z wielką prędkością (do 900 km/h), może być nawet niezauważone, ponieważ długość tych fal dochodzi do kilkuset kilometrów, ale ich wysokość nie przekracza kilkudziesięciu centymetrów. Dopiero w strefie brzegowej fala ulega spiętrzeniu i może osiągnąć wysokość kilkudziesięciu metrów niszcząc nadbrzeżne miejscowości. Najczęściej występuje w basenie [[Ocean Spokojny|Oceanu Spokojnego]]. Może osiągać brzeg jako: łamiąca się fala (bo każda fala się w końcu łamie), ściana wody (gdy jest przed złamaniem), zalanie podobne do przypływu (gdy złamie się już w drodze).
== Rodzaje tsunami ==
Wyróżnia się trzy rodzaje tsunami:
# lokalne – miejsce wzbudzenia fali znajduje się blisko wybrzeża, a czas jej przybycia wynosi do pół godziny;
# regionalne – fale mogą zagrozić większemu obszarowi przybrzeżnemu. Czas przybycia do 5 godzin od wzbudzenia.
# ponadregionalne (pacyficzne) – mogą objąć wiele obszarów po obu stronach Pacyfiku. Czas przybycia fali od kilku do kilkunastu godzin w zależności od odległości wzbudzenia.
== Historyczne tsunami ==
Tsunami od najnowszych wystąpień po najstarsze:
* 22 grudnia 2018 – [[tsunami w Cieśninie Sundajskiej]] po wybuchu wulkanu [[Krakatau|Anak Krakatau]]
* 28 września 2018 – fala tsunami powstała w wyniku [[Trzęsienie ziemi na Celebesie (2018)|trzęsienia ziemi]] uderzyła w wybrzeże [[Indonezja|Indonezji]]
* 11 kwietnia 2012 – metrowa fala tsunami uderzyła w wybrzeże [[Indonezja|Indonezji]]
* 12 marca 2011 – niszczycielska fala zalała Santa Cruz Crescent City;
* 11 marca 2011 – po [[Trzęsienie ziemi u wybrzeży Honsiu (2011)|silnym trzęsieniu ziemi]] u wybrzeży Japonii<ref>{{cytuj stronę |url=http://forsal.pl/artykuly/494775,silne_trzesienie_ziemi_i_fala_tsunami_w_japonii_wideo.html |rok=2011 |tytuł=Silne trzęsienie ziemi i fala tsunami w Japonii | autor= |opublikowany=Forsal.pl | data dostępu=2011-03-14 |język=pl}}</ref>
* 27 lutego 2010 – [[Trzęsienie ziemi w Chile (2010)|trzęsienie ziemi u wybrzeży Chile]] wywołało falę tsunami o wysokości ponad 2 m, która dotarła do: [[Chile]], wyspy [[Juan Fernández (archipelag)|Juan Fernández]], [[Hawaje (archipelag)|Hawajów]], [[Polinezja Francuska|Polinezji Francuskiej]], [[Nowa Zelandia|Nowej Zelandii]] i [[Australia|Australii]];
* 29 września 2009 – [[Trzęsienie ziemi na Wyspach Samoa (2009)|trzęsienie ziemi]] na [[Ocean Spokojny|Pacyfiku]] wywołało tsunami, które uderzyło w archipelag wysp [[Samoa]] na [[Ocean Spokojny|Oceanie Spokojnym]];
* 28 marca 2005 – tsunami, które zabiło ok. 1000 osób, powstałe po [[Trzęsienie ziemi na Sumatrze (2005)|trzęsieniu ziemi na Sumatrze]];
* 26 grudnia 2004 – [[trzęsienie ziemi na Oceanie Indyjskim (2004)|trzęsienie ziemi na Oceanie Indyjskim]]. Zniszczyło wybrzeża kilku krajów [[Azja|Azji]] i [[Afryka|Afryki]], ok. 294 tys. zabitych;
* 17 lipca 1998 – [[trzęsienie ziemi w Papui-Nowej Gwinei (1998)|trzęsienie ziemi u wybrzeży Papui-Nowej Gwinei]], 2200 zabitych;
* 1993 – trzęsienie ziemi u wybrzeży Japonii, fala o wysokości 60 cm na otwartych wodach wzrosła do 30 metrów, zbliżając się do lądu;
* 27 marca 1964 – "[[Trzęsienie ziemi na Alasce (1964)|trzęsienie wielkopiątkowe]]" wywołało tsunami, które zniszczyło zachodnie wybrzeże [[Ameryka Północna|Ameryki Północnej]];
* 22 maja 1960 – [[trzęsienie ziemi w Chile (1960)|trzęsienie ziemi w Chile]] wywołało jedną z najwyższych fal tsunami, która dotarła do wybrzeży [[Japonia|Japonii]];
* 9 lipca 1958 – największe zarejestrowane w historii tsunami (megatsunami, iminami) zanotowano w [[Lituya Bay]] na [[Alaska|Alasce]], fala powstała w wyniku trzęsienia ziemi, rozprysnęła się na wysokości 524 m, zdzierając grunt wraz z roślinnością. Naoczni świadkowie ocenili wysokość fali na 15–30 m. Bezpośrednią przyczyną uzyskania przez falę gigantycznych rozmiarów było osunięcie się gruntu wywołane trzęsieniem<ref>{{cytuj stronę |url=https://www.uwgb.edu/dutchs/LituyaBay/Lituya0.HTM |rok=1960 |tytuł=Giant Waves in Lituya Bay, Alaska; USGS PP 354-C | autor=Miller, Don J. |opublikowany=Steven Dutch, Natural and Applied Sciences, University of Wisconsin - Green Bay | data dostępu=2014-09-16 |język=en}}</ref>;
* 9 marca 1957 – tsunami po [[Trzęsienie ziemi na Alasce (1957)|trzęsieniu ziemi na Alasce]];
* 4 listopada 1952 – tsunami po [[Trzęsienia ziemi na Kamczatce|trzęsieniu ziemi na Kamczatce]];
* 1946 – [[trzęsienie ziemi na Aleutach, 1946|trzęsienie ziemi na Aleutach]] i [[tsunami na Hawajach (1946)|tsunami na Hawajach]], tsunami zaatakowało [[Hawaje (archipelag)|Hawaje]] i [[Alaska|Alaskę]], 196 ofiar, po tej katastrofie powstał [[system ostrzegania przed tsunami]] na Pacyfiku, gdyż Hawajczycy uznali doniesienie o tsunami za żart [[Prima aprilis|primaaprilisowy]];
* 4-8 sierpnia 1946 – seria trzęsień ziemi i tsunami w [[Trzęsienie ziemi w Dominikanie (1946)|Dominikanie]];
* 11 lipca 1927 – niewielkie tsunami (fale wysokości ok. 1 m) na powierzchni [[Morze Martwe|Morza Martwego]] po [[Trzęsienie ziemi w Palestynie (1927)|trzęsieniu ziemi w Palestynie]];
* 28 grudnia 1908 – tsunami po [[Trzęsienie ziemi w Mesynie (1908)|trzęsieniu ziemi w Mesynie]];
* 31 stycznia 1906 – tsunami po [[Trzęsienie ziemi u wybrzeży Ekwadoru (1906)|trzęsieniu ziemi u wybrzeży Ekwadoru]];
* 27 sierpnia 1883 – wybuch wulkanu [[Krakatau]] wywołał fale tsunami na [[Ocean Indyjski|Oceanie Indyjskim]] i Spokojnym;
* 23 grudnia 1854 – po [[Trzęsienia ziemi ery Ansei|trzęsieniu ziemi Ansei Tōkai]];
* 1792 – tsunami po zapadnięciu się jednego ze stożków wulkanu [[Unzen (wulkan)|Unzen]]: 100-metrowe fale zabiły ok. 15 tysięcy osób;
* 1 listopada 1755 – [[trzęsienie ziemi w Lizbonie (1755)|trzęsienie ziemi w Lizbonie]] i wywołane przez nie tsunami zniszczyło stolicę [[Portugalia|Portugalii]];
* 16 października 1737 – tsunami po [[Trzęsienia ziemi na Kamczatce|trzęsieniu ziemi na Kamczatce]];
* 1497 rok – [[Morski niedźwiedź|tsunami na Bałtyku w rejonie Darłówka]]. Fala wdarła się około trzy kilometry w głąb lądu powodując liczne zniszczenie w porcie w [[Darłówko|Darłówku]] oraz niszcząc bramy miasta i wieżę kościoła w [[Darłowo|Darłowie]].
* ok. 1450 p.n.e. – wybuch wulkanu na [[Grecja|greckiej]] wyspie [[Santoryn]];
* ok. 6000 p.n.e. – [[osuwisko]] ze zbocza [[Etna|Etny]] spowodowało tsunami, które dotarło do terenów dzisiejszego [[Izrael]]a. Objęło swoim zasięgiem południowe Włochy, wschodnią część północnego brzegu Afryki, zachodnią Grecję, wyspę Kretę, południową Turcję, Cypr i zachodni brzeg Bliskiego Wschodu;
* 6100 p.n.e. i wcześniej – osuwiska [[Storegga]] wywołały kilka tsunami w północnej części [[Ocean Atlantycki|Atlantyku]].
== Zobacz też ==
{{commons|Tsunami}}
* [[upadek planetoidy Eltanin]]
* [[morski niedźwiedź]]
== Przypisy ==
{{Przypisy}}
== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.drgeorgepc.com/Tsunami1958LituyaB.html Lituya Bay Mega Tsunami]
* [http://www.wiadomosci24.pl/artykul/tsunami_potwor_z_glebin_64529.html Artykuł: "Tsunami – potwór z głębin"]
* [http://www.geophys.washington.edu/tsunami/general/physics/runup.html Tsunami – animacja komputerowa]
* [http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=71&Itemid=122 А.С.Алексеев, В.К.Гусяков. О ВОЗМОЖНОСТИ КОСМОГЕННЫХ ЦУНАМИ В МИРОВОМ ОКЕАНЕ.]
materiał pochodzi z '''[http://atvn.pl Akademickiej Telewizji Naukowej – ATVN.pl]'''
* http://atvn.pl/archiwum_pliki/tsunami_cz_1.ram – 25 min – 6 IV 2005
* http://atvn.pl/archiwum_pliki/tsunami_cz_2.ram – 29 min – 7 IV 2005
{{Kontrola autorytatywna|WORLDCATID=}}
[[Kategoria:Fale wodne]]
[[Kategoria:Tsunami|!]]
| |||