Historia Cypru: Różnice pomiędzy wersjami

Według legendy to miejsce urodzinnarodzin [[Afrodyta|Afrodyty]]. Z terenu Cypru pochodzą pierwsze w Europie ślady gospodarki [[neolit]]ycznej{{Odn|Misztal|2013|s=16}}. Około roku 8500 p.n.e. teren wyspy skolonizowany został przez osadników z obszaru wybrzeża [[ekumena|ekumeny]] [[haplogrupa J|haplogrupy J]]. Wraz z ludźmi na wyspę dotarły pierwsze zwierzęta hodowlane oraz nasiona roślin uprawnych<ref>Praca zbiorowa pod redakcją naukową [[Joachim Śliwa|Joachima Śliwy]], ''Wielka Historia Świata Tom 2 Stary i Nowy Świat od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego'',Kraków,2005, ss. 103-105. ISBN 83=85719-83-0.</ref>. Epoka [[chalkolit]]u na wyspie trwała od [[3800 p.n.e.|3800]]- do 2300 p.n.e.;, wzaś środkowym ([[2000epoka p.n.e.|2000brązu]]-1600 p.n.e.) i późnejod ([[1600 p.n.e.|1600]]- do [[1050 p.n.e.]]) [[epoka brązu|epoce brązu]]. Cypr prawdopodobnie można utożsamiać z [[Alaszija|Alasziją]], znanąpaństwem znanym z tekstów egipskich, hetyckich, babilońskich i innych, datowanych na XVIII-XI w. p.n.e. Według nich Alaszija była wielkim eksporterem [[miedź|miedzi]]. naNa wyspie znaleziono liczne ślady przetwórstwa miedzi z tej epoki; rozrzut importów cypryjskich potwierdzapotwierdzają rozległe kontakty Cypru ze wschodnią częścią basenu [[Morze Śródziemne|Morza Śródziemnego]], a w późnej epoce brązu nawet z częścią zachodnią. Podczas wykopalisk odkryto pozostałości wielu miast portowych z tego okresu m. in. [[EngomiEnkomi]], [[Palaipafos]], [[Larnaka|Kition]], [[Hala Sultan Tekke]]. Takie utożsamienie, dotąd jedynie hipotetyczne, 1997 zostało potwierdzone w 1997 przez wyniki analiz fizykochemicznych tabliczek glinianych, zawierających korespondencję od władcy państwa Alaszija do króla Egiptu, odnalezionych w archiwum pałacowym w [[Amarna|Tell el-Amarna]].

Lata [[1200 p.n.e.|1200]]-[[1050 p.n.e.]] to okres perturbacji zapoczątkowany przez najazd tzw. ludów morza i napływ na wyspę imigrantów z [[Lewant]]u i Egei. Wówczas Cypr odegrał ważną rolę pośrednika w rozprzestrzenieniu technologii obróbki żelaza w Grecji właściwej. Około 1050 roku na wyspie osiedlili się na stałe Mykeńczycy{{Odn|Misztal|2013|s=28}}; zaś wschodnia część wyspy była kolonizowana przez Fenicjan{{Odn|Misztal|2013|s=35}}.

Początek epoki żelaza na Cyprze przypadł na czas rozdrobnienia na miasta-królestwa: Salamis, Kition (kolonia fenicka), Amathos, Pafos, Kurion, Soli, Marion, Thamassos, Idalion, Chytri. Cypr podPod koniec VIII w. p.n.e. Cypr pozostawał pod dominacją asyryjską,. wW VII w. prawdopodobnie był niezależny, ale już na początku VI w. podlegał [[Egipt]]owi. W 545 p.n.e. państwo dobrowolnie poddałpoddało się Persom i wspierałwspierało ich operacje militarne w Egipcie i na Bliskim Wschodzie. Po reorganizacji imperium perskiego przez [[Dariusz I Wielki|Dariusza I]] Cypr znalazł się w piątej satrapii wraz z Fenicją i Syro-Palestyną. Miasta Cypru (z wyjątkiem Amathos) przystąpiły do [[Powstanie jońskie|powstania jońskiego]] (500499-494 p.n.e.) przeciw Persom; dwie ważne bitwy lądowa i morska zostały stoczone pod Salaminą;. przegranaPrzegrana bitwa lądowa przesądziła o klęsce powstania;. W latach 480-479 p.n.e. statki cypryjskie prowadziły walki wspólnie z flotą pers.perską przeciw Grekom. W trakcie [[Wojny perskie|walk ateńsko-perskich]] wyspa bardzo ucierpiała, głównie podczas prowadzonej przez Kimona[[Kimon]]a kampanii, która miała wyzwolić Cypr spod panowania perskiego. Po śmierci Kimona doszło w miastach do przewrotów; w ich wyniku władzę objęli przywódcy properscy (z wyjątkiem [[Salamina (Cypr)|Salaminy]], gdzie rządził progrecki [[Euagoras]]). W [[331 p.n.e.]] królestwa cypryjskie opowiedziały się po stronie [[Aleksander Macedoński|Aleksandra III Wielkiego]] podczas [[Oblężenie Tyru|oblężenia]] [[Tyr (miasto)|Tyru]]{{Odn|Misztal|2013|s=66}}. Spadkobiercy Aleksandra III Wielkiego pozbawili władzy niezależne cypryjskie miasta-królestwa, a wyspa przypadła w udziale [[Ptolemeusze|Ptolemeuszom]]{{Odn|Misztal|2013|s=68}}. W I w. p.n.e. wyspa stanowiła teren przetargowy w rozgrywkach między Ptolemeuszami a Rzymianami. Cypr został włączony do [[Cesarstwo Rzymskie|imperium rzymskiego]] 38 r. p.n.e.

W pierwszej połowie [[I wiek|I w. n.e.]] nastąpił początek chrystianizacji Cypru, związany z działalnością apostołów [[Paweł z Tarsu|św. Pawła]] i [[święty Barnaba|św. Barnaby]] (45-46 r.){{Odn|Misztal|2013|s=109}}. W 325 roku liczna delegacja kościoła cypryjskiego wzięła udział w powszechnym [[Sobór nicejski I|Soborze Nicejskim I]]. W głównych miastach Cypru (Salamina, Pafos, Kurion, Soli) powstały pierwsze bazyliki chrześcijańskie, a na całej wyspie wiele klasztorów. Po podziale cesarstwaCesarstwa rzymskiegoRzymskiego (396 r. n. e.), Cypr stał się częścią imperium[[Cesarstwo Bizantyńskie|Cesarstwa wschodniorzymskiegoWschodniorzymskiego]].

Najazd Arabów w 618 zapoczątkował panowanie [[islam]]u, który został odrzucony przez ludność Cypru. Po 691 roku [[islam]] był ponownie przywracany przez muzułmanów za pomocą ekspedycji morskich w 743, 805 i 912 r. Panowanie bizantyńskie zostało przywrócone w wyniku akcji zbrojnej 963-964 cesarza [[Nicefor II Fokas|Nicefora II Fokasa]] w latach 963-964{{Odn|Misztal|2013|s=117}}. Jako część cesarstwa bizantyńskiego Cypr przetrwał do 1191 roku, kiedy król angielski [[Ryszard I Lwie Serce]] opanował wyspę, uwięził jej władcę [[Izaak Komnen (1155-1195 lub 1196)|Izaaka Komnena]] i sprzedał ją templariuszom;. oniTemplariusze natomiast w 1192 odsprzedali ją byłemu królowi [[Jerozolima|Jerozolimy]], [[Gwidon de Lusignan|Gwidonowi de Lusignan]].

Za panowania francuskiej dynastii [[Ród z Lusignan|Lusignanów]] nastąpił rozwój feudalizmu zachodnioeuropejskiego oraz przejściowa romanizacja wyższych warstw społeczeństwa wyspy. Narzucanie ludności Cypru obcych zwyczajów feudalnych oraz całego systemu nowych obciążeń przyczyniło się do buntów (zwłaszcza ludności wiejskiej), które ze wzmożoną siłą wystąpiły w XIV w., m.in. w 1331, 1345, 1373. Po wyparciu w 1291 krzyżowców z Palestyny Cypr był odosobnioną enklawą zachodnioeuropejskich feudałów i kupców we wschodnim basenie Morza Śródziemnego. W drugiej połowie XIII w. na wyspie rozpoczęła się ingerencja wł.włoskich republik kupieckich: [[Piza|Pizy]], [[Genua|Genui]], Wenecji. W latach [[1376]]-[[1464]] portowe miasto [[Famagusta]] znalazło się we władaniu Genueńczyków. Najazd floty egipskiej mameluków, po którym nastąpiły bunty w rejonie [[Limassol]] i [[Pafos]], zmusiły władcę Cypru do płacenia trybutu na rzecz sułtanów egipskich. W 1474 Cypr stał się faktyczniefaktycznym protektoratem [[Wenecja|Wenecji]]. Wdowa po [[Jakub II Cypryjski|Jakubie II]] (1440-1473), matka [[Jakub III Cypryjski|Jakuba III]] (zm. 1474)., Wenecjanka [[Katarzyna Cornaro]], sprawowała samodzielne rządy jako królowa Cypru do 1489 roku. W niezbyt jasnych okolicznościach sprzedała ona wyspę Wenecjanom, którzy w 1571 zostali z niej wyparci przez Turków osmańskich.

Cypr stał się jednym z paszałyków imperium osmańskiego i stanowił w latach 1765-1803 udzielne ziemie (tur. hass) naczelnego admirała floty tureckiej, a następnie wielkiego [[wezyr]]a. W 1785 reaktywowano zarząd głównego dowódcy floty nad wyspą, który miał zawiadywać Cyprem wspólnie z sułtańskim dragomanem[[dragoman]]em, zarządcą podatków i pełnomocnikiem gubernatora w sprawach administracyjnych.

Na przełomie XVIII i XIX w. ucisk finansowy wobec ludności cypryjskiej znacznie się nasilił, co wywołało jej sprzeciw i powstania w 1804 i 1821. Próby reform, związanych także z eksperymentami politycznymi w samym Stambule (1821-1856,) okazały się nieskuteczne. Rozwijał się nadal proceder odsprzedawania dzierżaw z podatków publicznych ([[iltizam]]), w tym także tych pochodzących z dóbr kościelnych cypryjskiego [[Cerkiew prawosławna|Kościoła prawosławnego]]. W [[Wojna o niepodległość Grecji|walce wyzwoleńczej Grecji]] zapoczątkowanej w 1821-1829 roku uczestniczyło wielu Cypryjczyków. Zrodziła się wówczas idea połączenia (Enosis[[enosis]]) Cypru z Grecją, forsowana zwłaszcza przez cypryjski autokefaliczny [[cerkiew prawosławna|Kościół prawosławny]]. Po przegranej Turków w [[Wojna rosyjsko-turecka (1877–1878)|wojnie rosyjsko-tureckiej]] (1877-1878) udało się Wielkiej Brytanii, zmierzającej do stworzenia strategicznej bazy we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, narzucić Turkom tzw. konwencję cypryjską (4 czerwca 1878), na której mocy przyznano Brytyjczykom prawo okupacji i administrowania wyspą.

W następstwie przystąpienia Turcji do koalicji z Niemcami [[5 listopada]] 1914 Wielka Brytania dokonała formalnej aneksji Cypru, co zostało oficjalnie uznane w [[Traktat w Lozannie|traktacie lozańskim]] (1923){{Odn|Misztal|2013|s=387}}. W 1925 roku Wielka Brytania ogłosiła Cypr swoją kolonią, ustanawiając na wyspie rządy gubernatora. Panowanie brytyjskie, znajdujące odbicie w samowoli administracji kolonialnej oraz w narzucaniu ludności obcej kultury, doprowadziły w Xpaździerniku 1931 do wybuchu powstania, krwawo stłumionego przez wojska brytyjskie. Patrioci cypryjscy, dążąc do obalenia obcych rządów, propagowali w nowych warunkach ideę połączenia wyspyCypru z Grecją, co znalazło oddźwięk w kołach nacjonalistów greckich głoszących hasła utworzenia Wielkiej Grecji;. [[15 stycznia]] 1950 roku z inicjatywy zwierzchnika Kościoła cypryjskiego, arcybpa [[Makarios III|Makariosa III]], odbył się plebiscyt, w którym większość ludności opowiedziała się za zjednoczeniem z Grecją; jednak władze brytyjskie nie uznały wyników plebiscytu{{Odn|Misztal|2013|s=398}}. W tej sytuacji cypryjscy Grecy w 1955 powołali Cypryjską[[Narodowa Organizacja Cypryjskich Bojowników|Narodową Organizację WyzwoleniaCypryjskich NarodowegoBojowników]] (EOKA) na czele z generałem J.[[Jeorjos Griwas|Jeorjosem Griwasem]]. Partyzantka Griwasa, dopuszczająca się aktów terroru na Brytyjczykach, spowodowała wprowadzenie przez administrację kolonialną stanu wyjątkowego (1955-1959). Narodowy ruch Greków cypryjskich, powiązany z ideą Enosisenosis, wywołał z kolei protesty i akty terroru tureckiej mniejszości wyspy;. stronyStrony konfliktu odwołały się o pomoc do Grecji i Turcji. W następstwie rezolucji ONZ doszło do rokowań z udziałem Wielkiej Brytanii, Grecji i Turcji. W ich wyniku [[16 sierpnia]] 1960 proklamowano niepodległą Republikę Cypryjską. Jej prezydentem został [[arcybiskup]] Makarios III, wiceprezydentem zaś Turek cypryjski, F.[[Fazil Kucuk]]. Zgodnie z nową konstytucją władza wykonawcza należała do prezydenta, wiceprezydenta oraz powołanego przez nich rządu liczącego 10 członków (7 narodowości greckichgreckiej i 3 tureckichtureckiej). Konstytucja przyznawała wiceprezydentowi oraz ministrom prawo weta wobec wszystkich decyzji prezydenta w sprawach polityki zagranicznej, obronności i gospodarki. W tym samym roku Cypr został przyjęty do ONZ, a rok później stał się członkiem brytyjskiej Wspólnoty Narodów{{Odn|Misztal|2013|s=435}}.

W 1963 Makarios podjął próbę rewizji pierwszej konstytucji Cypru, faworyzującej Turków i paraliżującej poczynania władzy wykonawczej. Wystąpił z 13-punktowym planem, przewidującym m.in. zniesienie prawa weta dla wiceprezydenta Turka oraz zniesienie zapisu, który uzależniał przyjęcie każdego projektu od odrębnej większości głosów posłów przedstawicieli obu społeczności. Doprowadziło to w grudniu 1963 do wybuchu pierwszej wojny domowej między Grekami a Turkami{{Odn|Misztal|2013|s=440}}. [[4 marca]] 1964 [[Rada Bezpieczeństwa ONZ|Rada Bezpieczeństwa]] [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|ONZ]] uchwaliła rezolucję o wysłaniu na Cypr sił pokojowych w celu rozdzielenia zwaśnionych stron{{Odn|Misztal|2013|s=444}}. Rok później Turcy cypryjscy wycofali się ze stanowisk w rządzie i parlamencie, zagwarantowanych przez konstytucję;. [[27 kwietnia]] 1967 wiceprezydent Kucuk i R.[[Rauf DhenktasDenktas]] powołali, niezgodnie z ustawą zasadniczą, tymczasową administrację turecką wyspy. Ponawiane pertraktacje pomiędzy stronami konfliktu oraz próby mediacji międzynarodowej nie przyniosły rezultatów, za co Turcy cypryjscy i część opinii światowej winili prezydenta Makariosa. W maju 1974 mniejszość turecka wystąpiła z projektem federacji Cypru jako unii 2dwóch państw, odrzuconymjednak projekt ten został odrzucony przez Makariosa. [[15 lipca]] 1974 terrorystyczna organizacja [[EOKA-2]] w porozumieniu z [[Junta czarnych pułkowników|juntą ateńską]] ogłosiła przewrót wojskowy i prezydenturę gen. [[Nikos Sampson|Nikosa Sampsona]]{{Odn|Misztal|2013|s=461}}. [[20 lipca]] tegoż roku na północy wyspy miał miejsce desant wojsk tureckich. Doszło do 2-dniowejdwudniowej wojny pomiędzy wojskami tureckimi a cypryjską Gwardią Narodową. Tymczasowym prezydentem został [[Glafkos Kliridis]], wówczas przewodniczący [[Zjednoczony DemokrarycznyDemokratyczny Front Narodowy|Zjednoczonego Demokratycznego Frontu Narodowego]]. [[22 lipca]] 1974 na prośbę Grecji nastąpiło zawieszenie broni, a sprawa cypryjska powróciła na forum międzynarodowych debat{{Odn|Misztal|2013|s=465}}. Pod koniec 1974 roku Makarios powrócił na Cypr i ponownie objął urząd prezydenta, sprawując go do śmierci w 1977{{Odn|Misztal|2013|s=471-472}}.

W lutym 1975 Turcy ogłosili powstanie Federalnego Państwa Turków Republiki Cypryjskiej, które uznała tylko Turcja. W [[1977]] prezydentem został [[Spiros Kiprianu]], przewodniczący [[Partia Demokratyczna (Cypr)|Partii Demokratycznej]], jednak nie zdołał jednak doprowadzić do przełomu w konflikcie pomiędzy społecznościami wyspy. Parlament Turków cypryjskich [[15 listopada]] [[1983]] podjął decyzję o proklamowaniu niezależnego państwa o nazwie [[Cypr Północny|Republika Turecka Cypru Północnego]] (RTCP){{Odn|Misztal|2013|s=474}}. Mimo intensywnych prób mediacji ze strony organizacji międzynarodowych, podział wyspy na 2dwa państwa utrwalił się. W części tureckiej, wspieranej przez władze w [[Ankara|Ankarze]], rozpoczęła się akcja sprowadzania na Cypr nowych grup ludności tureckiej w celu wyraźniej zmiany stosunków demogr.demograficznych na wyspie na jej korzyść. W 1988 prezydentem Cypru został wybrany [[George Vasiliou]], kandydat niezależny. W lipcu 1990 podjęto starania o przyjęcie Cypru do [[Wspólnota Europejska|EWG]]{{Odn|Misztal|2013|s=476}}, co uzależniono od zakończenia konfliktu grecko-tureckiego. [[19 lutego]] 1993 prezydentem Cypru został Kliridhis[[Glafkos Kliridis]]{{Odn|Misztal|2013|s=477}}. Jako zwolennikaże był zwolennikiem ścisłej współpracy Cypru z Grecją, ponownie wybrano go na prezydenta [[15 lutego]] 1998. W listopadzie 1998 [[Komisja Europejska]] podjęła uchwałę w sprawie negocjacji dotyczących przystąpienia Cypru do [[Unia Europejska|Unii Europejskiej]]. W kwietniu [[2003]] Cypr podpisał [[traktat ateński|traktat akcesyjny]] z Unią Europejską. Traktat wszedł w życie od [[1 maja]] 2004. 1 stycznia 2008 roku Cypr zostałstał się członkiem strefy euro{{Odn|Misztal|2013|s=492}}.