Timurydzi: Różnice pomiędzy wersjami

[[Eponim]]icznym założycielem dynastii był [[Timur Chromy|Timur]] (1370–1405), wódz sturczonego mongolskiego plemienia [[Barłasowie|Barłasów]], wchodzącego w skład [[Chanat Czagatajski|Chanatu Czagatajskiego]]. Wykorzystał on chaos w jakim był pogrążony chanat i w roku 1370 opanował [[Transoksania|Mawarannahr]], który stał się bazą dla jego dalszej ekspansji. W szeregu kampanii w trakcie swoich rządów Timur dążył do zjednoczenia całego dawnego Chanatu Czagatajskiego, nie udało mu się jednak osiągnąć tego celu. Wykorzystał on natomiast rozdrobnienie Iranu po upadku [[Ilchanidzi|Ilchanidów]] i w latach 1380–1393 podbił jego terytorium, dokonując spustoszeń porównywalnych jedynie z wcześniejszym najazdem mongolskim w latach 1219–1221. W latach 1375–1377 udało mu się także zainstalować swojego protegowanego [[Tochtamysz]]a na tronie [[Biała Orda|Białej Ordy]]. Tochtamysz później zdobył władzę nad Złotą Ordą i wypowiedział posłuszeństwo Timurowi, temu ostatniemu udało się jednak ostatecznie go pokonać w [[Bitwa pod Kunduzczą|bitwie pod Kunduzczą]] (1391). Timur przedsięwziął wielkie wyprawy na [[Indie]] (1398–1399), Syrię (1400–1401) i [[Anatolia|Anatolię]] (1402), lecz chociaż ich wynikiem była jego formalna zwierzchność, to nie ustanowił tam swojej administracji. Podbił on także [[Chorezm]] oraz [[Kotlina Fergańska|Kotlinę Fergańską]]. W skład imperium Timura wchodziły również [[Azerbejdżan]] i [[Irak]], chociaż jego władza była tam niestabilna. Timur rządził w imieniu marionetkowych [[chan (władca)|chanów]] z rodu [[Czyngis-chan]]a i ożenił zarówno siebie jak i swoich synów z kobietami z tego rodu, uzyskując tym samym tytuł ''kürgen'', to jest „zięć” (rodu panującego). Jednocześnie był on patronem muzułmańskich artystów i uczonych, dbając zwłaszcza o rozbudowę i upiększenie swojej stolicy, [[Samarkanda|Samarkandy]]<ref name="SALJUQ">{{cytuj stronę| url = http://www.iranicaonline.org/articles/iran-ii2-islamic-period-page-3 | tytuł = Iran (2)Iran in the Islamic Period (651-1980s) The Saljuqids (1040-1194). The Mongol Invasion | data dostępu = 13 maja 2010 | autor = Ehsan Yarhsater| opublikowany = [[Encyclopaedia Iranica]] | język = en}}</ref>{{odn|Manz|Thackston|Roxbrough|Golombek|2000|s=513}}{{odn|Hauziński|2000|s=278-279}}{{odn|Hodong|1999|s=317-318}}.

Timur jeszcze za życia podzielił swoje terytorium na cztery części zarządzane przez rodziny jego synów i kiedy zmarł pomiędzy nimi wybuchła wojna o sukcesję, którą ostatecznie wygrał jego rządzący w [[Herat (miasto)|Heracie]] najmłodszy syn, [[Szahruch]] (1405–1447). Szahruchowi udało się zachować większość zdobyczy ojca, chociaż musiał się zadowolić jedynie formalną zwierzchnością nad panującymi w Azerbejdżanie [[Kara Kojunlu]], a od lat 30. XV wieku jego terytoria w Azji Środkowej były regularnie najeżdżane przez [[Uzbecy|Uzbeków]] [[Abu al-Chajr-chan|Abulchajra]]a (1428–1468). Po śmierci Szahrucha wybuchła kolejna wojna sukcesyjna, w trakcie której jego potomkowie nie wahali zabijać się nawzajem, co doprowadziło do upadku prestiżu linii Szahrucha. Z największym potępieniem spotkało się zabicie seniora dynastii [[Uług Beg]]a (1409–1449) przez jego syna [[Abd al-Latif|Abd-al-Latifa]] (1449–1450). Tę sytuację wykorzystał dotychczasowy wasal Szahrucha, przywódca Kara Kojunlu [[Dżahanszah]] (1438–1467), który do roku 1452 zajął centralny i zachodni Iran. W roku 1451 z pomocą Uzbeków Abu al-Chajr-chanaAbulchajra [[Abu Sa’id Mirza|Abu Sa’id]] (1451–1469), wnuk [[Miranszah]]a (1405–1408), zajął Samarkandę, a w roku 1458 wykorzystując panujący w [[Chorasan]]ie zamęt na powrót zjednoczył władztwo Timurydów. Kiedy Dżahanszah zginął w walce z wodzem [[Ak Kojunlu]] [[Uzun Hasan]]em (1452–1478) Abu Sai'd próbował wykorzystać tę sytuację do odzyskania terytoriów na zachodzie, jednak jego wyprawa przeciwko Uzun Hasanowi w roku 1468 zakończyła się katastrofalną klęską i jego śmiercią. Ak Kojunlu zajęli Herat, gdzie ustanowili władzę swojego protegowanego [[Jadgar Muhammad|Jadgara Muhammada]] (zm. 1470), jednak wycofali się z powodu zagrożenia ze strony [[Imperium Osmańskie|Osmanów]]. Ostatecznie terytoria Timurydów uległy teraz podziałowi pomiędzy panującegopanującym w [[Herat (miasto)|Heracie]] [[Husajn Bajkara|HusajnaHusajnem BajkaręBajkarą]] (1470–1506) oraz trzechtrzema synówsynami Abu Sa’ida, którzy rządzili odpowiednio w Samarkandzie, Kotlinie Fergańskiej i [[Badachszan]]ie. Pod rządami Husajna Bajkary Herat stał się kwitnącym ośrodkiem kultury, lecz jego dzielnica zaczęła chylić się ku upadkowi wraz z buntem jego syna [[Badi az-Zaman]]a (1506–1507) w roku 1497, po którym nastąpiły kolejne niepokoje. Jednocześnie wraz ze śmiercią synów Abu Sa’ida w roku 1494/1495 Mawarannahr stał się areną kolejnych walk pomiędzy Timurydami. Tę sytuację wykorzystał wódz Uzbeków [[Muhammad SzejbaniSzibani]] (1500–1510), który po podboju Azji Środkowej w roku 1507 zajął także Herat wraz z Chorasanem. SzejbaniSzibani zginął z rąk [[Safawidzi|Safawidów]] w roku 1510 i wnuk Abu Sa’ida, [[Babur]] (1494–1530), próbował wykorzystując ten fakt restytuować panowanie Timurydów w Azji Środkowej. Nie udało mu się jednak utrzymać Mawarannahru i w roku 1514 na stałe wycofał się do [[Kabul]]u, skąd później w roku 1526 przedsięwziął udany najazd na Indie. Indyjscy Timurydzi są jednak zazwyczaj traktowani jako odrębna dynastia, w stosunku do której używa się nazwy [[Wielcy Mogołowie]]<ref name="SALJUQ"/><ref>{{cytuj stronę| url = http://www.iranicaonline.org/articles/aq-qoyunlu-confederation | tytuł = Aq Qoyunlū | data dostępu = 5 stycznia 2011 | autor = R. Quiring-Zoche | opublikowany = Encyclopaedia Iranica | język = en}}</ref>{{odn|Manz|Thackston|Roxbrough|Golombek|2000|s=513-514}}{{odn|Hauziński|2000|s=288-289}}.