Łęk sklepienny, inaczej łuk sklepienny – element konstrukcyjny i dekoracyjny sklepienia wykonany z cegły lub kamienia, w kształcie łuku. Stosowany w budownictwie kamiennym i ceglanym od około VIII w.

Łęk przebiegający prostopadle do pomieszczenia jest określany jako łęk jarzmowy, pas sklepieniowy lub gurt. Dzieli on sklepienie na pola sklepienne. Natomiast łuk przebiegający po polach sklepiennych, pod kątem, określany jest jako żebro. Obecnie określa się te elementy jako żebra lub łuki sklepienne.

W późnym gotyku niektóre żebra zatraciły funkcję konstrukcyjną, stając się elementami czysto dekoracyjnymi np. w sklepieniach sieciowych.

Funkcja konstrukcyjna edytuj

 
Konstrukcja łęku

Konstrukcja łęku przenosiła obciążenie ściskające i dlatego mogła być wykonywana z ciosów kamiennych lub cegieł w kształcie klina, tzw. klińców nawet bez użycia zaprawy. Łęk złożony jest z dwóch krzywoliniowych odcinków podpartych na wezgłowiu i połączonych w najwyższym punkcie zwornikiem. Krzywizna łuku (łęku) była uzyskiwana przez kliniec – węższy na jednym końcu a szerszy na drugim (rysunek1), a czasem przez zmianę grubości zaprawy w spoinie (rysunek 2).

Sprawa funkcji konstrukcyjnej żeber nie jest oczywista nawet dla ekspertów. Znane są przykłady z ostatniej wojny, gdy na skutek nalotów i bombardowań odpadały żebra, natomiast sklepienie trwało dalej, są też przykłady odwrotne, kiedy sklepienie się zawaliło, a żebra trzymały się dalej, nie podtrzymując niczego.

Według innej koncepcji prawdziwa rola żeber polegała na czymś innym. Do wykonania sklepienia kolebkowego czy też krzyżowego bez żeber konieczny był szalunek drewniany wykonany nad całą powierzchnią do przekrycia. Inaczej w przypadku zastosowania żeber. Najpewniej żebra były wykonywane przed sklepieniem, na specjalnych rusztowaniach: krążynach. Pola pomiędzy żebrami (tzw. wysklepka) były zabudowywane szalunkiem. Po zastygnięciu zaprawy, gdy łuk zyskał nośność konstrukcyjną, pola między żebrami były wykładane (wysklepiane) kamieniem lub cegłą na zaprawie, bezpośrednio na szalowaniu. Następnie szalunek był przekładany na następne pole. Żebra miały więc istotną, podwójną rolę w konstruowaniu sklepienia: stanowiły element wzmacniający szalunek i umożliwiały wykonywanie poszczególnych wysklepek po kolei z użyciem tego samego drewna. Oszczędność zarówno drewna, jak i czasu jest bezsporna[1].

Historia i rozwój edytuj

Gurty pojawiły się w sklepieniu kolebkowym jako tzw. łęki jarzmowe. Dzieliły kolebkę na pola sklepienne. Wprowadzając rytm działały dekoracyjnie; a przejmując obciążenia z kolebki – konstrukcyjnie.

Po wprowadzeniu sklepienia krzyżowego rozpoczęto stosować żebra (do wzmacniania sklepień „na szwach”, czyli w miejscach gdzie pola sklepienne stykały się ze sobą).

Kolejną innowacją było dodanie żeber wybiegających z naroży pola sklepiennego i stykających się w środku pola (podobnie jak wyznacza się środek ciężkości w trójkącie).

Potem wraz z rozwojem form sklepiennych stosowano coraz więcej żeber. Tworzyły całe układy, siatki. Sklepienia coraz bardziej przypominały korony drzew, a ich pionowe przedłużenia: służki – pnie drzew. Twórcy kościołów to podobieństwo starali się nawet podkreślić. Stąd w dekoracji służek i żeber pojawiało się coraz więcej motywów roślinnych, służki upodabniano do pni, a żebra do gałęzi. W późnym gotyku stosowano (co prawda incydentalnie) żebra biegnące w powietrzu, w przestrzeni pod sklepieniem, w celu zwiększenia iluzji i siły działania tak rozbudowanego sklepienia.

 
Żebra były wykonywane z rozrzeźbionego elementu...
 
...lub całych układów takich elementów
 
Skomplikowane profile można było wykuć w kamieniu...
 
...lub wykonać w specjalnej formie z cegły

Rola dekoracyjna edytuj

Pierwsze żebra miały bardzo proste formy, prostokątne lub zaokrąglone. Wraz z rozwojem zdobienia, gdy coraz większą wagę przywiązywano do detalu, żebra miały coraz bardziej urozmaicone kształty profili. Ozdabiane były też głowice u wezgłowia żeber, oraz zworniki sklepienne. Stosowanie elementów wklęsło-wypukłych tzw. laskowanie spowodowało niesamowite rozczłonkowanie żeber. Początkowo żebra wykonywano w kamieniu. Tworzono całe zespoły elementów wklęsłych i wypukłych. Dodatkowo często pokrywano żebra ornamentem czy rzeźbą. Po upowszechnieniu cegły, żebra zaczęto wykonywać z tzw. cegły kształtówki. Umożliwiło to uzyskanie znacznie bardziej wysmukłych kształtów.

Przykłady pionierskiego stosowania żeber edytuj

  • kościół St-Sernin, Tuluza – sklepienie kolebkowe z gurtami ok. 1080;
  • katedra cesarska, Spir – krypta: sklepienie krzyżowe z gurtami ok. 1080;
  • katedra w Durham – sklepienie krzyżowo-żebrowe ok. 1130;
  • kościół opacki w Cluny – żebra z łukiem ostrym koniec XI w.
  • kościół opacki w St. Denis – sklepienie krzyżowo-żebrowe z łukiem ostrym 1144.

Przykłady zastosowania żeber w Polsce edytuj

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Nikolaus Pevsner, Historia architektury europejskiej, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1976.