Wikipedia

1 Dywizja Pancerna (PSZ)

dowodzona przez gen. Stanisława Maczka polska jednostka pancerna, która wyzwalała Belgię i Holandię spod nazistowskiej okupacji

1 Dywizja Pancerna (1 DPanc., ang. 1st Polish Armoured Division, tzw. Czarne Diabły) – wielka jednostka pancerna Polskich Sił Zbrojnych w czasie II wojny światowej (1942–1947).

1 Dywizja Pancerna
1st Polish Armoured Division
Ilustracja
Odznaka 1 DPanc
Historia
Państwo

 Polska

Sformowanie

25 lutego 1942

Rozformowanie

10 czerwca 1947

Dowódcy
Pierwszy

gen. Stanisław Maczek

Ostatni

gen. Klemens Rudnicki

Działania zbrojne
II wojna światowa – bitwa pod Falaise, operacja Pheasant, walki o Wilhelmshaven
Organizacja
Rodzaj sił zbrojnych

Wojska lądowe

Rodzaj wojsk

Wojska pancerne

Podległość

I Korpus Polski (1942–1944, 1947)
II Korpus Kanadyjski (1944–1945)

Skład

Patrz niżej

Multimedia w Wikimedia Commons
1 Dywizja Pancerna
Czołg Mk VI Crusader 1 Dywizji Pancernej w Haddington, 1943
Żołnierze 1 Dywizji Pancernej na manewrach w Szkocji, widoczny czołg Mk III Valentine
Gen. Dwight Eisenhower wizytuje oddziały 1 Dywizji Pancernej, gen. Stanisław Maczek po prawej, Holandia 1944
Porucznik Kłaptocz rozmawia z oficerem amerykańskim, Chambois 20 sierpnia 1944
Szlak bojowy 1 Dywizji Pancernej
Tablica pamiątkowa na cześć 1 DPanc w Oosterhout w Holandii

Historia edytuj

Szkocja edytuj

1 Dywizja Pancerna została sformowana na podstawie rozkazu Naczelnego Wodza, gen. broni Władysława Sikorskiego wydanego w dniu 25 lutego 1942 roku[1], na bazie jednostek wydzielonych ze składu I Korpusu Polskiego w Wielkiej Brytanii:

W początkowym okresie jednostki dywizji uczestniczyły w osłanianiu ok. dwustukilometrowego odcinka wschodniego wybrzeża Szkocji przed ewentualnym desantem Wehrmachtu. Okres ten zakończył się udanymi manewrami w północnej Anglii. Stan liczebny 1 Dywizji Pancernej wynosił wówczas: 885 oficerów, 15210 podoficerów i żołnierzy, 381 czołgów, 473 działa i 5060 pojazdów mechanicznych różnego przeznaczenia. 1 i 2 pułk czołgów oraz 24 pułk ułanów wyposażone były w czołgi typu M4 Sherman; 10 pułk strzelców konnych miał na stanie maszyny Mk VIII Cromwell, natomiast 10 pułk dragonów był oddziałem piechoty zmotoryzowanej na wozach bojowych typu Carrier.

Normandia edytuj

Główne artykuły: Bitwa pod Falaise i Bitwa o Mont Ormel.

Pod koniec lipca 1944 dywizja została przerzucona do Normandii w kilku etapach, ostatnie elementy zostały wyładowane 1 sierpnia. Jednostka schodziła na brzeg w Courseulles-sur-Mer w rejonie plaży Juno. Do akcji weszła 8 sierpnia 1944 w składzie 1 Armii Kanadyjskiej podczas operacji Totalize. Wspólnie z 4 Kanadyjską Dywizją Pancerną rozpoczęła natarcie wzdłuż drogi Caen–Falaise w celu okrążenia sił 7 Armii niemieckiej. Operacja ta zakończyła się jednak niepowodzeniem.

 
Stanisław Maczek podczas dowodzenia dywizją, 1944

14 sierpnia dywizja wzięła udział w operacji Tractable, która miała spowodować okrążenie dwóch niemieckich armii w kotle w okolicach Falaise. Dowodzący atakiem generał Guy Simonds planował błyskawiczne zdobycie Falaise jeszcze pierwszego dnia operacji. Ofensywa przekształciła się jednak w powolne i uciążliwe natarcie. Niemcy posiadali w tym rejonie znaczne siły i głębokie rubieże obronne. Przez 4 dni trwały zaciekłe walki o przejście na rzece Dives. W końcu 10 pułk strzelców konnych i 1 pułk pancerny je zdobyły. Następnie Maczek podzielił siły dywizji na dwa zgrupowania, od nazwisk dowódców zwane zgrupowaniami Stefanowicza i Zgorzelskiego i pchnął je w zaistniały wyłom na tyły Niemców. Strategiczny węzeł drogowy w Chambois wspólnie z amerykańskim batalionem z 90 Dywizji Piechoty zdobyło zgrupowanie Zgorzelskiego (w jego składzie: 10 pułk dragonów i 24 pułk ułanów), a na wzgórzu Mont Ormel zwanym „Maczugą” ulokowały się zgrupowanie Stefanowicza (1 pułk pancerny, batalion strzelców podhalańskich), wzmocnione później przez grupę Koszutskiego (2 pułk pancerny, 8 batalion strzelców) i 9 batalion strzelców.

 
Niemiecka kolumna zniszczona przez Polaków na Mont Ormel

Niemieckie kontrnatarcie na pozycje 1 Dywizji, które miało rozerwać pierścień okrążenia, rozpoczęło się w nocy z 19 na 20 sierpnia. Przez następne dwa dni dywizja toczyła zażarte walki o wzgórza Mont Ormel oraz miasteczko Chambois. Niemcy atakowali z trzech stron: z zachodu przez 7 Armię i od wschodu i północy przez II Korpus Pancerny SS. Polskie oddziały zostały okrążone, a ich zaopatrywanie mogło odbywać się tylko z powietrza. Natarcia niemieckie uderzały falami i powoli wyczerpywały siły dywizji. W południe 21 sierpnia okrążonym polskim jednostkom na Mont Ormel przybyła z odsieczą 4 Kanadyjska Dywizja Pancerna. W tej sytuacji siły niemieckie nie miały już szans na wydostanie się z okrążenia. Po udanej akcji generał Montgomery powiedział: Niemcy byli jakby w butelce, a polska dywizja była korkiem, którym ich w niej zamknęliśmy. Boje te znane są w polskiej historiografii jako bitwa pod Falaise.

Belgia i Holandia edytuj

Główne artykuły: Operacja Pheasant i Wyzwolenie Bredy.
 
Walki uliczne w Tielt
 
Bitwa pod Falaise

Po bitwie pod Falaise Niemcy zostali zmuszeni do odwrotu, aż po brzeg Skaldy. Wojska alianckie przeszły do pościgu, a do nich 29 sierpnia dołączyła 1 Dywizja Pancerna. Jako samodzielna kolumna rozpoczęła pościg. W ciągu 9 dni pokonała odległość 400 km, staczając liczne walki z cofającym się nieprzyjacielem i opanowując kolejne miasta. 6 września wkroczyła do Belgii, gdzie 10 pułk strzelców konnych rozbił jedną z niemieckich dywizji piechoty, a 3 Brygada Strzelców zdobyła miasto Ypres. 8 września, po okrążeniu i z pomocą ruchu oporu odbito Tielt. W tym samym czasie atakowano Ruiselede, w którym Niemcy bronili się bardzo zaciekle, a walki przedłużały się. W tej sytuacji Stanisław Maczek skierował tam dodatkowe siły. Niemcy po ciężkich stratach zostali zmuszeni do wycofania się. Następnie oddział pod dowództwem podpułkownika Koszutskiego wyruszył z zadaniem opanowania przeprawy na Kanale Gandawskim. LXVII korpus okazał się jednak zbyt silny i polska dywizja została zatrzymana. Wprawdzie Batalion Strzelców Podhalańskich zdołał sforsować pierwszą odnogę kanału ale ze względu na duże straty Podhalańczycy musieli się wycofać.

 
Czołgi 1 Dywizji Pancernej z oznaczeniem PL w Normandii w 1944.

10 września dowódca Korpusu Kanadyjskiego nakazał przerwanie forsowania kanału i skierował 1 Dywizję Pancerną w rejon Gandawy. Południowa część miasta była już w tym czasie opanowana przez jednostki brytyjskiej 2 Armii, natomiast północną wciąż okupowali Niemcy. Miasto znajdywało się pod ciężkim ogniem artylerii niemieckiej. Do Gandawy wkroczyła 3 Brygada Strzelców, owacyjnie witana przez mieszkańców i wraz z belgijskim ruchem oporu zaatakowano północną część miasta. Walki toczyły się kilka dni i dopiero 17 września Niemcy zaprzestali ostrzału.

 
Żołnierz z 1 Dywizji Pancernej w hełmie HSAT witany owacyjnie w Bredzie w 1944 roku po jej wyzwoleniu

W tym samym czasie 10 Brygada Kawalerii Pancernej przeszła do rejonu na wschód od Gandawy i opanowała szereg miast, biorąc do niewoli około 170 żołnierzy niemieckich. Silna obrona Kanału Gandawskiego zmusiła dowództwo 1 Armii Kanadyjskiej do zmiany kierunku działań. 15 września II Korpus Kanadyjski z wchodzącą w jego skład 1 Dywizją Pancerną uderzyły w kierunku ujścia Skaldy. Po drodze był port Terneuzen, jednak żeby go zdobyć trzeba było zaatakować dwa miasta położone w pobliżu. Miejscowość Axel położona była na wzgórzu i stanowiła naturalny bastion obrony. Natarcie rozpoczęło się 16 września i trwało kilka dni. 19 września udało się opanować oba miasta a generał Maczek rozpoczął reorganizację oddziałów 1 Dywizji Pancernej.

27 października Polacy otrzymali rozkaz ataku na ważny węzeł drogowy i stolicę Brabancji – Bredę. 29 października po ciężkich walkach udaje się wyzwolić Bredę bez strat wśród ludności cywilnej oraz w zabudowanie miasta. Uderzenie trwało dwa dni po czym dywizja uderzyła na Moerdijk. Atak rozpoczął się 3 listopada i zakończył się dopiero 9 listopada. Trudny teren uniemożliwiał szybki atak. Artyleria musiała niszczyć niemieckie umocnienia, aby stały się możliwe do przejścia przez czołgi. Zaangażowano wówczas 20 dywizjonów artylerii z 1 Armii Kanadyjskiej, aby pomogły w wyrąbywaniu przejścia. Dopiero po sześciu dniach i silnym ataku 1 Dywizji Niemcy skapitulowali.

 
Napisy w języku polskim „Dziękujemy wam Polacy” na witrynie sklepu w holenderskim Moerdijk

Po zdobyciu Moerdijk Polacy przeszli do obrony nad rzeką Mozą i aż do 7 kwietnia 1945 roku prowadzili wypady w celach rozpoznawczych. Czas ten charakteryzował się ciągłymi patrolami, uzupełnianiem sprzętu i personelu oraz nieustającym szkoleniem.

Niemcy edytuj

Główny artykuł: Walki o Wilhelmshaven.

8 kwietnia ruszyła ostatnia wielka ofensywa aliantów na Zachodzie. 1 Dywizja Pancerna przekroczyła granicę niemiecką pod Goch i uderzyła w kierunku Kanału Nadbrzeżnego (Küstenkanal). Nie udało się sforsować go z marszu i dopiero po silnym wsparciu lotniczym i artyleryjskim udało się przełamać obronę niemiecką.

 
Wcielony siłą do Wehrmachtu Polak rozmawia z żołnierzami gen. Maczka.

2 pułk pancerny miał zaszczyt oswobodzenia obozu jenieckiego dla kobiet-żołnierzy Armii Krajowej w Oberlangen. Były one pierwszymi w historii wojen kobietami-jeńcami. Obóz liczył 1745 osób w tym 9 niemowląt. Podpułkownik Stanisław Koszutski powiedział wtedy: „Żołnierze Armii Krajowej i Towarzysze Broni, to historyczny moment spotkania na ziemi niemieckiej dwóch Polskich Sił Zbrojnych. Dzień 18 kwietnia niech zostanie na zawsze w Waszej Pamięci jako ukoronowanie dążeń i trudów. Niech żyje Polska!”[2].

 
Niemieccy jeńcy wojenni przesłuchiwani przez porucznika 1 Dywizji Pancernej. Zdjęcie wykonano po zdobyciu przez Wojsko Polskie holenderskich miejscowości Alphen i Gilze 27 października 1944 r. Po bitwie pod Tilburgiem i skierowaniu się do Bredy.

Następnym zadaniem dywizji był atak na niemiecką bazę morską w Wilhelmshaven. Siły atakujące składały się z trzech kolumn: 3 Kanadyjskiej Dywizji Piechoty, 1 Polskiej Dywizji Pancernej i 4 Kanadyjskiej Dywizji Pancernej. Natarcie przebiegało w bardzo trudnym terenie Niziny Fryzyjskiej z licznymi depresjami, kanałami, rzekami i zalewami.

4 maja dywizja dotarła pod zewnętrzny pierścień umocnień miasta i rozpoczęła przygotowania do szturmu. Dzień przed natarciem nadeszła wiadomość o upadku Berlina. W pasie natarcia 21 Grupy Armii Niemcy skapitulowali. 5 maja płk dypl. Antoni Grudziński przyjął kapitulację dowództwa twierdzy, bazy Kriegsmarine, floty „Ostfrisland”, dziesięciu dywizji piechoty i ośmiu pułków piechoty i artylerii. Następnego dnia, ku zdziwieniu oficerów niemieckich, 1 Dywizja rozpoczęła okupowanie miasta i portu, zawieszając nad nim polskie flagi.

W Wilhelmshaven wzięto do niewoli 2 admirałów, 1 generała, 1900 oficerów i 32 000 żołnierzy. Zdobyto 3 krążowniki, 18 okrętów podwodnych, 205 innych jednostek, 94 działa forteczne, 159 dział polowych, 560 ciężkich karabinów maszynowych, 40 000 karabinów, 280 000 pocisków artyleryjskich, 64 miliony sztuk amunicji strzeleckiej, składy min i torped oraz zapasy żywności dla 50 tysięcy ludzi na 3 miesiące[3].

Przez następne dwa lata Polacy, pod dowództwem generała Klemensa Rudnickiego, pełnili zadania okupacyjne na terenie północno-zachodnich Niemiec. W czerwcu 1947 roku 1 Dywizja została przerzucona do Anglii, gdzie nastąpiła jej demobilizacja i rozbrojenie.

Obsada personalna 1 DPanc. edytuj

 
gen. Stanisław Maczek

Dowódcy dywizji:

Zastępcy dowódcy dywizji:

Dowódcy artylerii dywizyjnej:

  • płk dypl. Bronisław Noël (X 1943 - 1 II 1946)
  • płk art. Karol Maresch (do 10 VI 1947)

Szefowie sztabu dywizji:

  • ppłk/płk dypl. Bronisław Noël (9 VI 1942 - 9 I 1943)
  • płk dypl. Jerzy Levittoux (10 I 1943 - † 19 VII 1944)
  • mjr/ppłk dypl. Ludwik Antoni Stankiewicz (19 VII 1944 - 27 IX 1945)
  • ppłk dypl. Zbigniew Dudziński (do 1 VII 1946)
  • ppłk dypl. Ludwik Antoni Stankiewicz (do 10 VI 1947)

Komendanci Obozu Uzupełnień 1 DPanc.

zastępca komendanta Obozu Uzupełnień 1 DPanc.

  • mjr Antoni Tomaszewski[4]

Inni:

Struktura organizacyjna dywizji edytuj

 

Kwatera Główna 1 Dywizji Pancernej (Divisional Headquarters) edytuj

  • Szwadron Sztabowy
  • Brytyjska Misja Łącznikowa

10 Brygada Kawalerii Pancernej (10th Polish Armoured Cavalry Brigade) edytuj

3 Brygada Strzelców (3rd Polish Infantry Brigade) edytuj


Artyleria 1 DPanc edytuj

Jednostki dywizyjne edytuj

  • 1 batalion saperów (1st Polish Engineer Battalion)
  • 1 batalion łączności
    • szwadron dowodzenia łączności
    • 1 szwadron łączności
    • 2 szwadron łączności
    • 3 szwadron łączności
    • 10 szwadron łączności
  • Oddziały Zaopatrywania
    • 11 kompania zaopatrywania (zaopatrywania w żywność)
    • 10 kompania zaopatrywania (zaopatrywania w amunicję)
    • 3 kompania zaopatrywania (zaopatrywania w materiały pędne)
    • kompania przewozowa piechoty
  • Oddziały Warsztatowe (do VIII.1944 r. – Oddziały Techniczne)
    • Kompania Warsztatowa Brygady Pancernej (do 1 XI 1943 r. – 10 Kompania Warsztatowa)
    • Kompania Warsztatowa Brygady Strzelców (do 1 XI 1943 r. – 16 Kompania Warsztatowa)
  • Oddziały Sanitarne
    • 10 Lekka Kompania Sanitarna
    • 11 Kompania Sanitarna
    • 1 Polowa Stacja Opatrunkowa
    • 1 Pluton Higieny
  • Służba materiałowa
    • 1 Park Materiałowy
  • Pułk rozpoznawczy dywizji
  • Żandarmeria
    • Szwadron Regulacji Ruchu (do 3 stycznia 1945 r.)
    • 8 Szwadron Żandarmerii (od 3 stycznia 1945 r.)
    • 2 Samodzielny Pluton Żandarmerii
    • 3 Samodzielny Pluton Żandarmerii
    • 6 Samodzielny Pluton Żandarmerii
  • Drużyna Wywiadu Obronnego
  • 8 Sąd Polowy
  • Pluton Opieki nad Żołnierzem
  • Kasa Polowa
  • Poczta Polowa
  • 1 Szwadron Czołgów Zapasowych
  • Obóz Uzupełnień 1 DPanc.


Symbole dywizji edytuj

 
Proporczyk szwadronu sztabowego
 
Proporczyk oficerów broni pancernej
 
Pomnik w miejscu lądowania dywizji w Courseulles-sur-Mer w Normandii

Odznaka specjalna Nadana 10 Brygadzie przez Naczelnego Wodza rozkazem z 31 marca 1941 roku.

"10 Brygadzie Kawalerii Pancernej przyznaję przywilej noszenia czarnego naramiennika na lewym ramieniu kurtki i płaszcza, jako tradycję czarnych kurtek skórzanych, wskutek których wróg przezwał brygadę »Schwarze Brigade«"

Naramiennik nosili wszyscy żołnierze mający przydział do 10 Brygady Kawalerii Pancernej. Żołnierze przeniesieni z 10 Brygady Kawalerii Pancernej do sztabów, komend itp. zatrzymywali prawo noszenia czarnego naramiennika[5].

15 lutego 1945 roku prawo noszenia czarnych naramienników uzyskały wszystkie oddziały wchodzące organizacyjnie w skład 1 Dywizji Pancernej[5].

Proporczyk Oficerowie broni pancernej sztabu 1 Dywizji Pancernej nosili czarno-pomarańczowe proporczyki kroju kawaleryjskiego; szwadron sztabowy – proporczyki kroju kawaleryjskiego czarne z pomarańczowym trójkątem[6].

Groby żołnierzy edytuj

  •  
    Tablica upamiętniająca polskich żołnierzy na cmentarzu w Bredzie
  •  
    Grób gen, Maczka na cmentarzu w Bredzie
  •  
    Groby polskich żołnierzy na cmentarzu w Bredzie

Większość żołnierzy dywizji poległych w Normandii została pochowana na Polskim Cmentarzu Wojennym w Grainville-Langannerie, a z kampanii holenderskiej na Polskim Cmentarzu Wojskowym w Bredzie. Czesław Szewczyk publikuje informacje o grobach żołnierzy 1 Dywizji także na innych nekropoliach:

  • Cloppenburg – cmentarz katolicki
  • Oberlangen – cmentarz Stalag VI C
  • Osterbrock w powiecie Emsland
  • Cmentarz Wojenny Reichswald w Kleve (Niemcy)
  • Münster – cmentarz leśny
  • Thuine – cmentarz katolicki.
  • Polski Cmentarz Wojskowy w Lommel - Powstał on w 1946 roku z inicjatywy władz brytyjskich, dla polskich żołnierzy poległych podczas wyzwolenia Belgii. Przeniesiono tu szczątki polskich żołnierzy z różnych zakątków kraju. 1 Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka oraz Dywizjonów 302, 308 i 317 Polskich Sił Powietrznych w Wielkiej Brytanii.

Przypisy edytuj

  1. ↑ McGilvray 2006 ↓, s. 28.
  2. ↑ McGilvray 2006 ↓, s. 224-225.
  3. ↑ McGilvray 2006 ↓, s. 237-238.
  4. ↑ a b c Tym 2013 ↓, s. 87.
  5. ↑ a b Murgrabia 1990 ↓, s. 99.
  6. ↑ Żebrowski 1971 ↓, s. 170.

Bibliografia edytuj

  • Witold Biegański: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1990, s. 46. ISBN 83-03-02923-1.
  • Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej, tom II, Walki formacji polskich na zachodzie 1939–1945, Warszawa 1981, opracowanie zbiorowe pod redakcją Witolda Biegańskiego,
  • Witold Biegański: Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej, tom 5, Regularne jednostki Wojska Polskiego na zachodzie. Formowanie, działania bojowe, organizacja, metryki dywizji i brygad, Warszawa 1967.
  • Evan McGilvray, Marsz Czarnych Diabłów. Odyseja 1. Dywizji Pancernej generała Maczka, Jarosław Kotarski (tłum.), Poznań: Rebis, 2006, ISBN 83-7301-893-X, OCLC 830819179.
  • Stefan Kazimierczak, Żołnierz losu nie wybierał, Warszawa: Wydaw. Min. Obrony Narodowej, 1982, ISBN 83-11-06697-3, OCLC 830304906.
  • Jerzy Murgrabia: Symbole wojskowe Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Wydawnictwo Bellona, 1990. ISBN 83-11-07825-4.
  • Franciszek Skibiński: Wojska pancerne w II wojnie światowej, Warszawa 1982,
  • Jan Suliński, Żandarmeria organ bezpieczeństwa armii 1918–1945, Warszawa 2003, ISBN 83-912638-5-1,
  • Juliusz S. Tym: Szkolić... Doskonalić... Być w gotowości do... Polskie jednostki pancerne w Wielkiej Brytanii w latach 1943-1946. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon, 2013. ISBN 978-83-63374-16-7.
  • Zbigniew Wawer: Wojsko Polskie w Wielkiej Brytanii 1940–1947, Warszawa 1992,
  • Tadeusz Wysocki: 1 Polska Dywizja Pancerna 1939–1947. Geneza i dzieje, Warszawa 1994, ISBN 83-11-08219-7,
  • Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918-1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałów Broni Pancernej, 1971.


Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=1_Dywizja_Pancerna_(PSZ)&oldid=73103983”