Wikipedia

37 mm armata przeciwpancerna M3

Armata przeciwpancerna 37 mm M3 – amerykańska armata przeciwpancerna kalibru 37 mm z okresu II wojny światowej.

Armata przeciwpancerna 37 mm M3
Ilustracja
Armata M3 w Fort Sam Houston, stan Teksas
Dane podstawowe
Państwo

 Stany Zjednoczone

Producent

Watervliet Arsenal, Rock Island Arsenal

Rodzaj

armata przeciwpancerna

Historia
Prototypy

1938

Produkcja seryjna

1940–1943

Wyprodukowano

18 702

Dane taktyczno-techniczne
Kaliber

37 mm

Długość lufy

2,1 m

Donośność

6,9 km

Prędkość pocz. pocisku

884 m/s

Długość

3,92 m

Szerokość

1,61 m

Wysokość

0,96 m

Masa

413,68 kg

Kąt ostrzału

-10° – +15° w pionie, 60° w poziomie

Szybkostrzelność

powyżej 25 strz./min

Obsługa

4-6

Multimedia w Wikimedia Commons

Pierwsza armata przeciwpancerna US Army. W 1940 roku została standardową armatą przeciwpancerną amerykańskiej piechoty. Jej rozmiary pozwalały na holowanie przez samochód terenowy Willys Jeep. Wzrost grubości pancerzy niemieckich czołgów spowodował, że od 1943 roku w jednostkach walczących w Europie działo to było zastępowane brytyjską armatą 6-funtową. Na Pacyfiku, gdzie pancerze japońskich czołgów były znacznie cieńsze, armata służyła aż do zakończenia wojny w 1945 roku.

Tak jak wiele lekkich armat przeciwpancernych, M3 była używana także jako działo piechoty, strzelające pociskami odłamkowymi i kartaczami. W wariantach czołgowych montowano ją w M2 Light Tank, M3 Lee, M5 Stuart i M6 Heavy Tank oraz samochodzie pancernym M8 Greyhound, a także na różnego typu konstrukcjach samobieżnych.

Historia edytuj

W połowie lat 30. XX wieku w US Army istniały kompanie i pułki przeciwpancerne, uzbrojone w wielkokalibrowe, półcalowe karabiny maszynowe. Pomimo że istniał pomysł zastąpienia ich działami przeciwpancernymi, sytuacja zmieniła się dopiero po wybuchu wojny domowej w Hiszpanii. Doświadczenia bojowe z Hiszpanii wskazywały, że lekkie działa przeciwpancerne, takie jak niemiecki 3,7 cm PaK 36, pozwalają na zneutralizowanie zagrożenia płynącego z rozwoju broni pancernej[1].

W styczniu 1937 roku Służba Uzbrojenia US Army zaleciła rozwój tego typu broni[1]. Do testów zakupiono dwa działa PaK 36[2]. Prace nad nową bronią nadzorowała piechota, przyszły główny użytkownik armaty, oczekująca lekkiego działa, które mogłaby poruszać sama obsługa. Nie widzieli konieczności używania kalibru większego niż w działach niemieckich[1], miało więc otrzymać taki sam kaliber jak popularne wtedy działa przeciwpancerne: Bofors 37 mm, czechosłowacka 3.7 cm kanon PÚV vz. 34 czy japońska Typ 94.

Rozwój i testowanie kontynuowano po 1938 roku. Kilka wariantów działa i łoża zaproponowano do 15 grudnia, a połączenie działa T10 i lawety T5 otrzymało oficjalną desygnatę „37mm Gun M3 on Carriage M4”[1]. Mimo że broń wzorowano na niemieckiej PaK 36 i często jest uznawana za jej kopię[3], armata M3 różniła się znacząco konstrukcją i używała innej amunicji.

Armaty produkowano w Watervliet Arsenal a lawety w Rock Island Arsenal. Pierwsze działa tego typu były gotowe na początku 1940 roku[1], a produkcję kontynuowano do 1943 roku.

Liczba dział M3 wyprodukowanych w latach 1940-43[4]
Rok 1940 1941 1942 1943 Łącznie
liczba wyprodukowanych 340 2252 11 812 4298 18 702
 
Działo w Camp Carson, Kolorado, 1943

W trakcie produkcji wprowadzono kilka modyfikacji. Zmodyfikowano osłonę działa, zwiększono także kąt ostrzału w poziomie (zmodyfikowana laweta miała oznaczenie M4A1, standaryzowano ją 29 stycznia 1942 roku). Sztab próbował zmodernizować wszystkie lawety M4 do modelu M4A1, jednakże procesu tego nie ukończono[1]. Kolejną zmianą było dodanie na lufie gwintu, służącego do montażu nowego hamulca wylotowego (lufa M3A1, wprowadzona 5 marca 1942)[2][5].

Planowano zwiększyć przebijalność pocisku poprzez zamontowanie stożkowej nasadki na lufę (np. brytyjskiej Littlejohn adaptor), która miałaby zwiększyć prędkość początkową pocisku. Rozwiązanie to testowano, ale nie weszło do użycia. Również eksperymenty z wyrzutniami rakietowymi na łożu typu M4 nie dały żadnych praktycznych rozwiązań[1].

Konstrukcja edytuj

Lufa monolityczna, kuta, z gwintem o dwunastu bruzdach, gwint prawoskrętny o skoku 925 mm. Zamek klinowy, o pionowym ruchu klina. Lufę wyposażono w oporopowrotnik hydrauliczno-sprężynowy[6].

Laweta z dwoma ogonami, na kołach wyposażonych w opony[6].

Celownik teleskopowy M6, mechanizm podniesieniowy, oraz kierunkowy umieszczone po lewej stronie armaty. W razie potrzeby możliwe było odłączenie mechanizmu kierunkowego i szybka zmiana położenia lufy w poziomie bez jego użycia[6].

Organizacja edytuj

US Army edytuj

Według organizacji z kwietnia 1942 roku każdy batalion piechoty powinien posiadać pluton przeciwpancerny z czterema działami 37 mm (holowanymi przez Jeepy), a każdy pułk – pluton z dwunastoma działami (holowanymi przez 3/4-tonowe ciężarówki). Każdy z czterech dywizyjnych dywizjonów artylerii posiadał sześć dział przeciwpancernych, frontowy batalion inżynieryjny dziewięć (holowanych przez M2 Half Track), na dodatek sztab dywizji miał cztery działa, a kompania naprawcza dwa[7].

Pomimo że wczesna organizacja zawierała dywizyjny batalion przeciwpancerny (dwie kompanie dział 37 mm i jedna kompania dział 75 mm, w grudniu 1941 roku bataliony ppanc wycofano ze struktur dywizji i zreorganizowano w bataliony niszczycieli czołgów[8].

 
Trening obsługi działa

W 1942 roku sformowano pierwszą amerykańską dywizję powietrznodesantową. Zgodnie z jej strukturą organizacyjną powinna mieć 44 działa przeciwpancerne M3: cztery w artylerii dywizyjnej, 24 w batalionie przeciwlotniczo-przeciwpancernym i osiem w dwóch pułkach oddziałów szybowcowych. Oddziały spadochronowe nie miały żadnych dział ppanc. W praktyce dywizje powietrznodesantowe często miały tylko jeden pułk szybowcowy, dlatego posiadały 36 dział M3[9]. Armaty przeciwpancerne 37 mm znajdowały się także w pułkach jedynej sformowanej w USA dywizji górskiej – 10 Dywizji[10].

Ostatecznie amerykańska dywizja pancerna przed reorganizacją w marcu 1942 posiadała 68 dział tego typu – 37 w pułku piechoty (cztery w każdej kompanii i jedna w sztabie pułku), 27 w batalionie inżynieryjnym, trzy w kolumnie dywizyjnej i jedną w sztabie dywizji[11].

Piechota Morska edytuj

 
Fort Benning, 1942

Przed reorganizacją z 1 czerwca 1942 roku funkcję broni przeciwpancernej w oddziałach piechoty morskiej Stanów Zjednoczonych pełniły działka automatyczne kalibru 20 mm w pułkowej kompanii ogniowej (trójplutonowej) i w batalionowej kompanii ogniowej (jednoplutonowej). W praktyce jednostki używały działa z I wojny światowej Canon d'Infanterie de 37 modèle 1916 TRP do treningu. Zostały uzbrojone w armaty przeciwpancerne M3 przed wysłaniem na front. Dodatkowo dywizyjny batalion specjalny był uzbrojony w samobieżne M6 Fargo[12].

Po reorganizacji z 15 kwietnia 1943 roku działa samobieżne w dywizyjnym batalionie specjalnym zastąpiono 18 holowanymi działami 37 mm w trzech bateriach po sześć dział. Kompania ogniowa pułku piechoty otrzymała 12 dział w trzech plutonach po cztery armaty. Działa przeciwpancerne usunięto ze szczebla batalionu. Podsumowując, dywizja piechoty morskiej posiadała 54 armaty tego typu.

Reorganizacja z dnia 5 maja 1944 roku przyniosła kolejne zmiany. Usunięto dywizyjny batalion specjalny, pozostawiając w dywizji 36 dział 37 mm. Kolejne reorganizacje przyniosły następujące zmiany: pułkowe kompanie ogniowe zredukowano do dwóch plutonów, zostawiając 24 działa tego typu w dywizji[13].

Pozostali użytkownicy edytuj

Największym odbiorcą dział M3 w ramach programu Lend-Lease Act były Chiny (1669 dział). Z pozostałych krajów: Chile (198), Francja (130), Wielka Brytania (78), Związek Radziecki (63), Salwador (9), Kolumbia (4), Boliwia (4), Kuba (1), oraz inne kraje (100)[14]. Niektóre kraje używały ich aż do lat 70.

Służba bojowa edytuj

 
Żołnierze 7 Dywizji US Army przemieszczają działo na linii frontu podczas bitwy o Wyspy Marshalla
 
Działo M3 ostrzeliwuje japońskie pozycje na górze Suribachi podczas Bitwy o Iwo Jimę

Pierwsze użycie bojowe dział M3 miało miejsce w kampanii filipińskiej[8]. Dowiodły swojej wartości podczas walk o Guadalcanal, gdzie z sukcesem zwalczały japońskie czołgi i piechotę[15]. Były szczególnie efektywne przeciw słabo opancerzonym, rzadko operującym w dużych grupach czołgom japońskim. Lekkość działa pozwalała na łatwe przemieszczanie go w trudnym terenie. Na przykład podczas ataku japońskich czołgów na Betio w ramach walk o Wyspy Gilberta amerykańscy marines byli w stanie przeciągnąć działa przez wysoki na pięć stóp (1,5 m) wał nadmorski[16]. Amunicji burzącej (HE) i kartaczy używano do zatrzymywania zmasowanych ataków japońskiej piechoty. Działa M3 były średnio efektywne przeciw fortyfikacjom przeciwnika ze względu na zbyt mały ładunek pocisku burzącego. Ogólna efektywność i łatwość używania spowodowała, że piechota morska i niektóre oddziały armii stosowały te działa aż do końca wojny na Pacyfiku[8]. Część jednostek marines, niezadowolona z małej powierzchni osłony, powiększała ją samodzielnie. Te przeróbki miały często falistą krawędź górną dla poprawy kamuflażu. Standardowy zestaw był testowany w 1945, ale nie doczekał się wdrożenia[17].

Doświadczenia z użycia dział M3 w kampanii afrykańskiej były zupełnie inne. Działo nie miało wystarczającej siły ognia do zwalczania późnych wersji niemieckich czołgów PzKpfw III i PzKpfw IV. Po amerykańskiej porażce na przełęczy Kasserine w lutym 1943 roku raporty jednostek używających dział 37 mm mówiły o pociskach „odbijających się jak szklane kulki” od wież i pancerzy czołowych niemieckich czołgów oraz uznały działo za „bezużyteczne, chyba że obsługa wytrzyma nerwowo i będzie strzelać ze 100 jardów (91 m)”. Dowództwo początkowo nie było pewne, czy winić należy przestarzałą konstrukcję dział M3, czy kiepską taktykę i brak doświadczenia załóg. Jednak już 26 maja 1943 roku reorganizacja zakładała zastąpienie dział M3 brytyjskimi armatami 6-funtowymi produkowanymi w USA[18], ciągniętymi przez ciężarówki Dodge 1/2 tony. Dopiero wiosną 1944 roku brytyjskie działa 6-funtowe pojawiły się na polach bitew w znacznej liczbie[8].

10 lipca alianci wylądowali na Sycylii, dając początek kampanii włoskiej. Tego dnia działa 37 mm zademonstrowały skuteczność przeciw czołgom starych modeli. Były w stanie odeprzeć ataki należących do Włochów Renault R-35, lecz gdy na polu bitwy pojawiły się niemieckie PzKpfw VI Tiger z Dywizji Hermann Göring, działa M3 nie były w stanie im się przeciwstawić. Front włoski miał niższy priorytet od frontu zachodniego i działa M3 wykorzystywano tam jeszcze pod koniec 1944 roku[19].

W połowie 1944 roku nawet wojska powietrznodesantowe, preferujące broń jak najlżejszą i najprostszą, zarzuciły używanie armat M3. Wcześniej, w 1943 roku, dowództwo sił powietrznodesantowych odrzuciło brytyjskie działa 6-funtowe, argumentując decyzję niemożnością ich transportowania drogą powietrzną[20] i jeszcze w lutym 1944 roku w tabeli sprzętu i organizacji dywizji powietrznodesantowej figurowały działa 37 mm. Jednakże 82. i 101 Dywizja Powietrznodesantowa były uzbrojone podczas lądowania w Normandii w działa 6-funtowe z łożem Mk III zaprojektowanym do transportu w szybowcu Airspeed Horsa. Tę zmianę oficjalnie wprowadzono w grudniu 1944 roku[21].

Działa M3 wycofano ze służby w US Army wkrótce po zakończeniu wojny[5].

Warianty edytuj

  • Wersje testowe:
    • T3 – pierwszy prototyp[1]
    • T7 – prototyp z półautomatycznym zamkiem klinowym o poziomym ruchu klina zamkowego[2]
    • T8 – prototyp z zamkiem śrubowo-mimośrodowym firmy Nordenfelt[2]
    • T10 – standaryzowane z armatą M3 z 1938[1][2]
  • Warianty seryjne:
    • M3 – wersja holowana, zamek nieautomatyczny
      • M3A1 (1942) – wersja z lufą zakończoną hamulcem wylotowym, nigdy nie wprowadzona[1]
    • M5 (1939) – działo czołgowe z krótszą lufą[22]
    • M6 (1940) – wersja czołgowa z lufą normalnej długości i półautomatycznym zamkiem[22]
  • Wersje lawety:
    • T1, T1E1 – prototypy[1]
    • T5 standaryzowana do M4 – pierwsza zaadaptowana wersja[1]
    • M4A1 (1942) – laweta z ulepszonym mechanizmem kierunkowym[1]
    • w 1942 roku dowództwo sił spadochronowych poprosiło o wersję przystosowaną do transportu powietrznego. Prototyp był testowany, ale w 1943 projekt został zarzucony jako niepotrzebny[1]

5 Armia podczas kampanii włoskiej wyposażała działa eksperymentalnie w 15 rakiet lotniczych kalibru 114 mm w pięciu rzędach po trzy, montując je ponad tarczą działa[23].

Wersje samobieżne edytuj

 
Żołnierze amerykańscy na manewrach w 1942. Jeep Willys z zamontowanym działem M3

Dwa warianty dział czołgowych bazowały na dziale M3. Pierwsze zaprojektowane jako M3A1 zostało standaryzowane jako M5 13 października 1939 roku. Było krótsze o 129 milimetrów (5,1 cala) od pierwowzoru, co miało na celu uniknięcie uszkodzeń podczas działania w terenie zadrzewionym. Później powstał wariant z zamkiem półautomatycznym (otwierającym się automatycznie po strzale). Ten wariant początkowo oznaczony M5E1, został przyjęty jako M6 w listopadzie 1940 roku – posiadał lufę pełnej długości. Lufy M5 i M6 były montowane na identycznych łożach, ale zamiana M5 na M6 i odwrotnie powodowała nieprawidłowe wyważenie armaty, przez co takie zamiany były zabronione[22].

Te warianty były montowane w następujących modelach czołgów i dział samobieżnych:

 
Czołgi Stuart posiadały działo M3

Działo było również użyte w czołgu M2 Medium Tank (lufa T3)[24]. oraz w 37mm Gun Motor Carriage T42[25].

Dodatkowo działo było montowane w różnych pojazdach. Tylko M6 Fargo był spośród nich masowo produkowany;

  • 37mm Gun Motor Carriage T2[26]
  • 37mm Gun Motor Carriage T8 (Ford 4x4 „Swamp Buggy”)[27]
  • 37mm Gun Motor Carriage T13, T14 (Willys 6x6 „Super Jeep”)[28]
  • 37mm Gun Motor Carriage T21 / M4 / M6 (Fargo 3/4 ton 4x4 truck)[29]
  • 37mm Gun Motor Carriage T33 (Ford 3/4 ton 4x4 cargo carrier)[30]
  • M3A1E3 Scout Car[31]

Działo było też czasem montowane na M2 Half Track[32], na M29 Weasel[5] oraz na Willys Jeepie.

W kilku wypadkach działa te były montowane także na kutrach typu PT dla zwiększenia ich siły ognia. Jedną z takich jednostek był PT-109, którym dowodził John F. Kennedy. Armaty pozbawione kół były instalowane na desce przymocowanej bezpośrednio do pokładu[33].

Amunicja edytuj

Armata M3 używała różnej amunicji. Dostępne były pociski przeciwpancerne, odłamkowo-burzące, oraz kartacze.

Dostępna amunicja[34][35]
Typ Model Masa, kg (całkowita/pocisku) Materiał wybuchowy Prędkość pocisku, m/s (M3&M6/M5)
Przeciwpancerny, pełnokalibrowy AP M74 Shot 1,51 / 0,87 – 884 / 870
Przeciwpancerny, pełnokalibrowy z czepcem balistyccznym APC M51 Shot 1,58 / 0,87 – 884 / 870
Odłamkowo-burzący HE M63 Shell 1,42 / 0,73 TNT, 39 g 792 / 782
Odłamkowo-burzący HE Mk II Shell 1,23 / 0,56
Kartacz Canister M2 1,58 / 0,88 122 metalowe kulki 762 / 752
Ćwiczebny smugowy TP M51 Shot 1,54 / 0,87 –
Szkolny Drill Cartridge M13 1,45 / 0,87 – –
Szkolny Drill Cartridge T5 1,45 / 0,73 – –
Ślepy Nabój ślepy myśliwskiego kalibru 10 z adapterem M2 0,93 / – – –
Tabela penetracji pancerza, dla M3 i M6
Typ amunicji \ Dystans w metrach 457 914 1371 1828
AP M74 (kąt uderzenia 0°)[2] 36
AP M74 (kąt uderzenia 20°)[5] 25
APC M51 (kąt uderzenia 0°)[2] 61
APC M51 (kąt uderzenia 20°)[5] 53
APC M51 (kąt uderzenia 30°, pancerz jednolity)[36] 53 46 40 35
APC M51 (kąt uderzenia 30°, pancerz hartowany)[36] 46 40 38 33

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Zaloga, US Anti-tank Artillery 1941–45, s. 3–7.
  2. ↑ a b c d e f g Hogg, Allied Artillery of World War Two, s. 149.
  3. ↑ np. Rottman, The US Marine Corps 1941–45, s. 17: „M3A1 ... was copied from the standard German AT gun” lub Sayen, US Army Infantry Divisions 1942-43, s. 13: „M3 or M3A1 towed guns were unlicensed versions of the German Pak 35/36”.
  4. ↑ Zaloga – US Anti-tank Artillery 1941-45, s. 21.
  5. ↑ a b c d e Chamberlain, Gander, Anti-Tank Weapons, s. 47.
  6. ↑ a b c Technical Manual TM 9-2005 volume 3, Infantry and Cavalry Accompanying Weapons, s. 11-15.
  7. ↑ Sayen, US Army Infantry Divisions 1942-43, s. 9, 15, 25, 28, 33, 36.
  8. ↑ a b c d Zaloga, US Anti-tank Artillery 1941-45, s. 9-12.
  9. ↑ Rottman, US Airborne Units in the Mediterranean Theater 1942-44, s. 30-39; Zaloga, US Airborne Divisions in the ETO 1944-45, s. 16-25, 33, 41.
  10. ↑ Anderson, US Army in World War II; Cavalry and Infantry.
  11. ↑ Zaloga, US Armored Units in the North African and Italian Campaigns 1942-45, s. 24-28.
  12. ↑ Rottman, US Marine Corps Pacific Theater of Operations 1941-43, s. 25-30.
  13. ↑ History of U.S. Marine Corps Operations in World War II, Vol II: Table of Organization E-100, s. 571, 572; Vol III: Table of Organization F-100, s. 618, 619; Rottman, The US Marine Corps 1941-45, s. 5-8; ww2gyrene: The Marine Division; ww2gyrene: M3A1 37mm Antitank Gun.
  14. ↑ Zaloga, US Anti-tank Artillery 1941-45, s. 44.
  15. ↑ History of U.S. Marine Corps Operations in World War II, Vol I: The Battle of the Tenaru, s. 290; Vol I: Japanese Counteroffensive, s. 330, 332.
  16. ↑ Rottman, The US Marine Corps 1941-45, s. 12-13.
  17. ↑ Zaloga, US Anti-tank Artillery 1941-45, s. 6, 46.
  18. ↑ In service with the British Army since 1942
  19. ↑ Zaloga, US Anti-tank Artillery 1941-45, s. 21-22.
  20. ↑ Zaloga, US Anti-tank Artillery 1941-45, s. 15.
  21. ↑ Zaloga, US Airborne Divisions in the ETO 1944-45, s. 16-25, 33, 41; Zaloga, US Anti-tank Artillery 1941-45, s. 23.
  22. ↑ a b c Hunnicutt, Stuart: A History of the American Light Tank, s. 118, 143.
  23. ↑ Zaloga, US Anti-tank Artillery 1941-45, s. 14.
  24. ↑ Hunnicutt, Sherman: A History of the American Medium Tank, s. 34.
  25. ↑ Hunnicutt, Stuart: A History of the American Light Tank, s. 303.
  26. ↑ Hunnicutt, Armored Car: A History of American Wheeled Combat Vehicles, s. 152.
  27. ↑ Hunnicutt, Armored Car: A History of American Wheeled Combat Vehicles, s. 153.
  28. ↑ Hunnicutt, Armored Car: A History of American Wheeled Combat Vehicles, s. 158.
  29. ↑ Hunnicutt, Armored Car: A History of American Wheeled Combat Vehicles, s. 154, 155.
  30. ↑ Hunnicutt, Armored Car: A History of American Wheeled Combat Vehicles, s. 160.
  31. ↑ Hunnicutt, Armored Car: A History of American Wheeled Combat Vehicles, s. 58.
  32. ↑ Hunnicutt, Half-Track: A History of American Semi-Tracked Vehicles, s. 230.
  33. ↑ West, Iron men, wooden boats, s. 146.
  34. ↑ Field Manual FM 23-81, 37-mm Gun, Tank, M6, s. 45-51.
  35. ↑ Technical Manual TM 1-1901, Artillery Ammunition.
  36. ↑ a b Hunnicutt, Stuart: A History of the American Light Tank, s. 496.

Bibliografia edytuj

  • Peter Chamberlain, Terry Gander: Anti-Tank Weapons. Arco Publishing Company, New York, 1974, seria: WWII Fact Files. ISBN 0-668-03505-6.
  • Ian V. Hogg: Allied Artillery of World War Two. Crowood Press, Ramsbury, 1998. ISBN 1-86126-165-9.
  • R. P. Hunnicutt: Firepower: A History of the American Heavy Tank.. Presidio Press, 1988. ISBN 0-89141-304-9.
  • R. P. Hunnicutt: Stuart: A History of the American Light Tank.. Presidio Press, 1992. ISBN 0-89141-462-2.
  • R. P. Hunnicutt: Sherman: A History of the American Medium Tank.. Presidio Press, 1994. ISBN 0-89141-080-5.
  • R. P. Hunnicutt: Half-Track: A History of American Semi-Tracked Vehicles.. Presidio Press, 2001. ISBN 0-89141-742-7.
  • R. P. Hunnicutt: Armored Car: A History of American Wheeled Combat Vehicles.. Presidio Press, 2002. ISBN 0-89141-777-X.
  • Moschanskiy, I. (1999). Armored vehicles of the Great Britain 1939–1945 part 2, Modelist-Konstruktor, Bronekollektsiya 1999-02 (И. Мощанский: Бронетанковая техника Великобритании 1939–1945 часть 2. 1999, seria: Моделист-Конструктор, Бронеколлекция 1999-02.).
  • Gordon Rottman: The US Marine Corps 1941-45. Osprey Publishing, 1995, seria: Elite 59. ISBN 1-85532-497-0.
  • Gordon Rottman: US Marine Corps Pacific Theater of Operations 1941-43. Osprey Publishing, 2004, seria: Battle Orders 1. ISBN 1-84176-518-X.
  • Gordon Rottman: US Airborne Units in the Mediterranean Theater 1942-44. Osprey Publishing, 2006, seria: Battle Orders 22. ISBN 1-84176-920-7.
  • John J. Sayen: US Army Infantry Divisions 1942-43. Osprey Publishing, 2006, seria: Battle Orders 17. ISBN 1-84176-952-5.
  • Howard F. West: Iron men, wooden boats: the epic story of American PT boats in World War II. Heritage Books, 2006. ISBN 0-78842-537-4.
  • Steven J. Zaloga: US Anti-tank Artillery 1941-45. Osprey Publishing, 2005, seria: New Vanguard 107. ISBN 1-84176-690-9.
  • Steven J. Zaloga: US Airborne Divisions in the ETO 1944-45. Osprey Publishing, 2007, seria: Battle Orders 25. ISBN 978-1-84603-118-2.
  • Steven J. Zaloga: US Armored Units in the North African and Italian Campaigns 1942-45. Osprey Publishing, 2006, seria: Battle Orders 21. ISBN 1-84176-966-5.
  • Field Manual FM 23-81, 37-mm Gun, Tank, M6. War Department, 1942.
  • Technical Manual TM 1-1901, Artillery Ammunition. War Department, 1944.
  • Technical Manual TM 9-2005 volume 3, Infantry and Cavalry Accompanying Weapons. War Department, 1942.
  • Rich Anderson: US Army in World War II; Cavalry and Infantry. militaryhistoryonline.com. [dostęp 2007-09-27].
  • History of U.S. Marine Corps Operations in World War II. HyperWar. [dostęp 2007-07-01].
  • The Marine Division. WW2Gyrene. [dostęp 2007-07-01].
  • M3A1 37mm Antitank Gun. WW2Gyrene. [dostęp 2007-07-01].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=37_mm_armata_przeciwpancerna_M3&oldid=67771918”