Agnieszka z Châtillon

księżniczka antiocheńska

Agnieszka z Châtillon, Anna[1] antiocheńska (antiochijska)[b] (ur. 1154, zm. 1184) – księżniczka antiocheńska, córka władców Antiochii Konstancji i Renalda z Châtillon.

Anna[1]
Wizerunek herbu
Herb królowej Anny (burgundzkiego rodu Donzy z Châtillon-sur-Loire).
królowa Węgier
Okres

od 1172
do 1184

Jako żona

Beli III

Koronacja

1173Székesfehérvár

Poprzedniczka

Agnieszka austriacka

Następczyni

Małgorzata francuska

Dane biograficzne
Dynastia

Donzy[a]

Data urodzenia

1154

Data śmierci

1184

Miejsce spoczynku

katedra św. Stefana w Székesfehérvár, 1898 szczątki przeniesiono do kościoła Macieja w Budapeszcie

Ojciec

Renald z Châtillon

Matka

Konstancja z Antiochii

Mąż

Bela III

Dzieci

Emeryk
Małgorzata,
Andrzej II
Salomon,
Stefan,
Konstancja

Królowa Węgier w latach 1172–1184 jako pierwsza żona Beli III. Na Węgrzech królowa używała imienia Anna.

Przypadkowe odkrycie jej nienaruszonego grobu w czasie Wiosny Ludów stało się okazją do patriotycznych manifestacji. Anna antiocheńska jest jedyną XII-wieczną królową Węgier, której szczątki zostały przebadane przez naukowców, a jej wygląd zrekonstruowany.

Życiorys edytuj

Pochodzenie edytuj

Anna była córką z drugiego małżeństwa księżnej Antiochii Konstancji i przybyłego z Francji rycerza Renalda z Châtillon. Po matce Anna była potomkinią normańskich książąt Apulii i Kalabrii, królów Francji, królów Jerozolimy oraz władców Armenii i Cylicji[2], natomiast poprzez ojca była spokrewniona z burgundzkimi rodami władającymi Châtillon-sur-Loing (obecnie Châtillon-Coligny), Gien-sur-Loire, Semur-en-Brionnais i Bourbon-Lancy[3].

Dokładna data narodzin i pierwotne imię Anny nie są pewne. Przyjmuje się, że narodziła się wkrótce po potajemnym ślubie rodziców, zawartym przed majem 1153 roku. Najczęściej spotykaną w literaturze przedmiotu datą narodzin Anny jest rok 1154[4].

Na chrzcie księżniczka antiocheńska prawdopodobnie otrzymała imię Agnieszka[c].

Pobyt na dworze bizantyjskim edytuj

Po śmierci matki, w okresie kilkunastoletniego pobytu ojca w niewoli, Agnieszka opuściła Antiochię i znalazła się w Konstantynopolu, gdzie przebywała na dworze starszej, przyrodniej siostry Marii antiocheńskiej, żony cesarza Manuela I[5].

Małżeństwo edytuj

W Konstantynopolu Agnieszka została żoną węgierskiego księcia wychowującego się na cesarskim dworze – cezara Aleksego, który w roku 1172 odziedziczył tron Węgier jako Bela III. Nie jest znana data ślubu Agnieszki i Aleksego. Najwcześniej mogło do niego dojść około 1168 roku[6], a najpóźniej w 1172 roku[7]. W literaturze przedmiotu pojawiają się dwie dokładniejsze daty zaślubin księżniczki antiocheńskiej Agnieszki z cezarem Aleksym – wrzesień 1169 roku[d] oraz marzec 1171 roku[e].

Prawdopodobnie jeszcze na dworze siostry Agnieszka przyjęła nowe imię. W dokumentach węgierskich występowała zawsze jako Anna[8].

Koronacja edytuj

 
XIX-wieczny sarkofag Anny i jej męża w kościele Macieja w Budapeszcie

W roku 1173 Anna z Antiochii została koronowana na królową Węgier w katedrze św. Stefana w Székesfehérvár[9]. Możliwe, że corona graeca (korona grecka), będąca integralną częścią późniejszej korony św. Stefana, została sporządzona na Węgrzech dla Anny jako przeróbka stuletniego bizantyńskiego diademu Gejzy I, stając się koroną królowej[10].

Działalność edytuj

Annie antiocheńskiej i jej dworskiemu otoczeniu przypisuje się wpływ na rozpowszechnienie w Królestwie Węgierskim wzorów kultury francuskiej[f].

Z działalnością królowej Anny łączy się również sprowadzenie na Węgry z Burgundii pierwszych mnichów cysterskich. Królowa mogła utrzymywać kontakty z burgundzkimi cystersami dzięki powiązaniom rodowym. Pierwsze klasztory cysterskie na Węgrzech, fundowane od roku 1182, były bowiem domami filialnymi trzech opactw cysterskich położonych w pobliżu Pontigny, a okoliczne majątki ziemskie należały do rodu Donzy, z którego wywodziła się Anna[11].

Potomstwo edytuj

Królowa urodziła co najmniej sześcioro znanych z imienia dzieci[g], z których dwaj synowie Emeryk i Andrzej II zostali królami Węgier, córka Małgorzata poślubiła bizantyjskiego cesarza, a córka Konstancja została królową Czech[12].

Anna antiocheńska była przodkinią wszystkich kolejnych Arpadów zasiadających na tronie węgierskim, jak również poślubionych Piastom królewien węgierskich Kingi i Jolanty. Od Anny wywodzili się po kądzieli królowie Czech z rodów Przemyślidów, Luksemburgów i Habsburgów, licząc od Wacława I oraz królowie Polski z dynastii Piastów, Andegawenów, Jagiellonów i Wazów, począwszy od Kazimierza Wielkiego[13]

Śmierć edytuj

Data śmierci królowej Anny nie została odnotowana w źródłach, jednak przyjmuje się, że zmarła w roku 1184[14], chociaż nie można wykluczyć daty nieco wcześniejszej[15].

Pochówek edytuj

 
Szkielet Anny w ułożeniu anatomicznym

Królową Annę pochowano w katedrze św. Stefana w Székesfehérvár (później katedrze Najświętszej Marii Panny). Jej grób został odnaleziony w grudniu 1848 roku podczas prac ziemnych prowadzonych w pobliżu katedry.

W październiku 1898 roku odbył się uroczysty, powtórny pogrzeb pary królewskiej. Szczątki złożono w kościele Najświętszej Marii Panny (tzw. kościół Macieja) w Budapeszcie w nowym sarkofagu z figurami zmarłych[h].

Odkrycie grobu edytuj

W grudniu 1848 roku robotnicy niespodziewanie natknęli się na bok kamiennego sarkofagu, który krył szczątki kobiety, wyroby złotnicze (koronę i pierścień) oraz tekstylia, w tym fragmenty nakrycia głowy (ażurowy welon lub siatkę na włosy i ozdoby warkoczy w formie rozetek). W pobliżu pierwszego sarkofagu odkryto kolejne nienaruszone pochówki.

Dokonując analizy stylistycznej znalezionych w grobach zabytków i opierając się na wynikach badań archiwalnych, János Érdy zidentyfikował dwa szkielety z insygniami władzy królewskiej jako zwłoki Beli III i Anny antiocheńskiej[i].

Badanie szczątków edytuj

W styczniu 1967 roku, w trakcie prac konserwatorskich przeprowadzanych w kościele Macieja, otworzono grobowiec Anny antiocheńskiej i Beli III. Antropolodzy i lekarze sądowi oszacowali wiek kostny królowej Anny na około 35 lat w chwili śmierci, a wzrost na około 161 cm. Następstwem wielokrotnych porodów były m.in. bardzo poważne niedobory składników mineralnych w obrębie kości królowej[j].

Na podstawie wykonanego wówczas odlewu czaszki Károly Árpás w roku 1977 zrekonstruował wygląd królowej Anny[16].

Przy okazji ponownego otwarcia grobowca w listopadzie 1984 roku powtórnie przebadano szczątki Anny antiocheńskiej. Wiek kostny królowej oszacowano na bardziej zaawansowany – około 38, maksymalnie do 42 lat. Szybkie starzenie się organizmu Anny antiocheńskiej tłumaczono cechami osobniczymi, a przede wszystkim zaawansowaną osteoporozą. Stan chorobowy królowej nasilały wielokrotne ciąże w trakcie kilkunastoletniego małżeństwa[17].

Uwagi edytuj

  1. Pochodzenie ojca Anny antiocheńskiej z burgundzkiego rodu Donzy na podstawie źródeł z epoki ustalił Gustave Schlumberger (G. Schlumberger, Renaud de Châtillon, prince d'Antioche, seigneur de la terre d'Outre-Jourdain, Paris 1898, s. 3–4). Herbem członków rodu Donzy w tym okresie były w błękitnym polu trzy złote szyszki sosnowe. Musée de Versailles: Salles des Croisades (1844) – Armes: blasons et parfois cimier. Première Croisade (nr 133. Geoffroy, baron de Donzy) [data dostępu 2012-01-09]; Guy Coquille (1523–1603), Les oeuvres de maistre Guy Coquille, sieur de Romenay, t. I, Bordeaux 1703, s. 356; S. de Sainte-Marthe (1571–1650), Histoire généalogique de la Maison de France, Paris 1647, s. 636.
  2. Przymiotnik od nazwy geograficznej Antiochia w jęz. polskim: antiocheński lub antiochijski. M. Szymczak, Słownik ortograficzny języka polskiego wraz z zasadami pisowni i interpunkcji, Warszawa 1978, s.203. K. Tittenbrun, Duży słownik ortograficzny języka polskiego z zasadami pisowni, Warszawa 1997, s. 26.
  3. Kronikarz Alberyk z Trois-Fontaines nazywa jedną z trzech córek Konstancji i Renalda, a żonę króla Węgier Beli Agnieszką (Chronica Albrici Monachi Trium Fontium [w:] Monumenta Germaniae Historica, XXIII, Hannover 1874, s. 849–850). Natomiast we fragmentarycznie zachowanym rękopisie Lignages d'Outre-Mer, przechowywanym w Bibliotece Watykańskiej (Vaticanus Latinus 7806, Il parentado de Beimonte principe 9, fol. 172), dwie córki Konstancji i Reginalda noszą imiona Joanny i Marii.
  4. P. Gautier, Les lettres de Grégoire, higoumène d'Oxia, "Revue des études byzantines", 31–32, 1973, s. 206. – Po narodzinach następcy tronu bizantyjskiego zerwano zaręczyny cesarzówny Marii Porfirogenetki z cezarem Aleksym (przyszłym Belą III) i w ramach rekompensaty wydano za niego siostrę cesarzowej Marii antiocheńskiej.
  5. L. Garland, A. Stone, Maria Porphyrogenita, daughter of Manuel I Comnenus [w:] De Imperatoribus Romanis: An Online Encyclopedia of Roman Rulers and Their Families 2006 [data dostępu 2012-01-09] – Dopiero wówczas Agnieszka miała zjawić się z wizytą na dworze cesarzowej Marii, towarzysząc bratu Boemundowi III
  6. G. Lukács, La Hongrie et la civilisation, Paris 1929, s. 361; A. Echols, M. Williams, An annotated index of medieval women, New York-Oxford 1992, s. 53; G. Moravcsik, Byzantium and the Magyars, Budapest–Amsterdam 1970, s. 129; G. Klaniczay, The chaste prince and the athleta patriae [w:] G. Klaniczay, Holy Rulers and Blessed Princesses. Dynastic Cults in Medieval Central Europe, Budapest 2002, s. 184. W wielu publikacjach podkreśla się jednak, że z wzorami zachodnioeuropejskimi Bela III mógł się zapoznać również na dworze bizantyjskim Manuela I, gdzie były one silne, m.in. dzięki powiązaniom dynastycznym Komnenów.
  7. I. Hankó, Királyaink tömegsírban, Budapest 2004. Annie przypisuje się jeszcze siódme dziecko – nieznaną z imienia córkę. K. Éry, A.Marcsik, J. Nemeskéri, F. Szalai, Embertani vizsgálatok III. Béla és Antiochiai Anna földi maradványán [w:] 150 éve történt? III. Béla és Antiochiai Anna sírjának fellelése, Székesfehérvár 1999, s. 11.
  8. I. Hankó, Királyaink tömegsírban, Budapest 2004. Opierając się na XVII-wiecznych badaniach Du Cange'a, który wywodził ojca Anny antiocheńskiej z szampańskiego rodu z Châtillon-sur-Marne, na sarkofagu królowej umieszczono herb Châtillonów. Obecnie przynależność rodowa Anny i jej ojca określana jest inaczej.
  9. G. Lukács, La Hongrie et la civilisation, Paris 1929, s. 362, il. s. 368; É, Kovács, III. Béla és Antiochiai Anna halotti jelvényei, "Művészettörténeti Értesítő" XXI, 1972, s. 1–14; E. Sipos, Textiltöredékek Antiochiai Anna sírjából [w:] 150 éve történt... III. Béla és Antiochiai Anna sírjának fellelése, Székesfehérvár 1999, s. 60–68; I. Hankó, Királyaink tömegsírban, Budapest 2004. Od roku 2005 trwa dyskusja nad podstawą identyfikacji szczątków, którą zapoczątkowali Endre Tóth i Kinga Éry. Wymienia się drugą parę małżeńską, która mogła być pochowana w sarkofagach odkrytych w 1848 roku – Kolomana I Uczonego i królową Buzillę z rodu Hauteville. E. Tóth, III. Béla vagy Kálmán? (A székesfehérvári királysír azonosításáról), "Folia Archaeologica", LII, 2005–2006, s. 146-158. E. Tóth, III. Béla vagy Kálmán? - A székesfehérvári királysír, Rubicon Online [data dostępu 2013-08-02]. Polemika z tą teorią, np. G. Kajtor, III. Béla nem Könyves Kálmán, Székesfehérvár 2008 [data dostępu 2012-01-09]
  10. I. Hankó, Királyaink tömegsírban, Budapest 2004 – Wzrost królowej Anny obliczono jedynie na podstawie wymiarów kości długich. Pomiar długości całego szkieletu Anny w 1848 roku dał wynik o kilka centymetrów większy - za życia królowa miała co najmniej 163 cm wzrostu.

Przypisy edytuj

  1. a b Królowa była znana na Węgrzech jedynie pod imieniem Anny, co poświadczają np. zatwierdzenia donacji królowej Anny w dokumentach jej wnuka Beli IV z 1238 roku (domina Anna) i królowej Elżbiety Kumanki z 1281 roku (Anna illustris regina, consors Tertii Belae regis Ungariae. M. Wertner, Az Árpádok családi története, Nagybecskerek 1892, s. 358.)
  2. Rodowód księżnej Konstancji – Princes of Antioch 1100–1130 (Hauteville) [data dostępu 2012-01-09]; Kings of Jerusalem 1118–1131 (comtes de Rethel) [data dostępu 2012-01-09]
  3. Chronique d'Ernoul et de Bernard le Trésorier, wyd. M. L. Mas Latrie, Paris 1871, s. 22; Petri Blesensis tractatus duo: Passio Raginaldi principis Antiochie [w:] Corpus Christianorum. Continuatio Mediaevalis, t. 194, wyd. R. B. C. Huygens, Turnhout 2002, s. 42 – Informacje XII-wiecznych kronikarzy o krewnych Renalda z Châtillon. J. Richard, Aux origines d'un grand lignage: des palladii Renaud de Châtillon [w:] Media in Francia, Paris 1989, s. 409–418 – Wywód rodowodowy i związki krewniacze Renalda z Châtillon; Seigneurs de Donzy & Vergy [data dostępu 2012-01-09], Burgundy Duchy, Nobility [data dostępu 2012-01-09] – Krewni królowej Anny, członkowie rodów burgundzkich władających Châtillon, Gien, Semur i Bourbon.
  4. np. M. Wertner, Az Árpádok családi története, Nagy-Becskerek 1892, s. 359; History of Hungary, red. E. Pamlenyi, London 1975, s. 60, 608; J. Louda, M. MacLagan, Lines of Succession: Heraldry of the Royal Families of Europe, wyd. II, London 1999, tabl. 89.
  5. S. Runciman, A History of the Crusades, t. II, Harmandsworth 1978, s. 365.
  6. np. W. Dworzaczek, Genealogia, Warszawa 1959, tabl. 84.
  7. np. V. ö. Városy, Antiochiai Anna királyné, "Századok. A Magyar Történelmi Társulat Közlönye", 1886, s. 866.
  8. M. Wertner, Az Árpádok családi története, Nagybecskerek 1892, s. 358.
  9. A magyar királyok koronázótemploma. szikm.hu. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-05)]. [data dostępu 2012-01-09]
  10. György Györffy, Święty Stefan I. Król Węgier i jego dzieło, Warszawa 2003, s. 431, 755
  11. M. M. de Cevins, Les implantations cisterciennes en Hongrie médiévale [w:] Unanimité et diversité cisterciennes, red. Nicole Bouter, Saint-Étienne 2000, s. 458–459; F. L. Hervay, Ciszterciek [w:] G. Kristo (red.), Korai magyar térténeti lexikon, Budapest 1994, s. 473, 479-480.
  12. W. Dworzaczek, Genealogia, Warszawa 1959, tabl. 84.
  13. D. Piwowarczyk, Słynni rycerze Europy. Rycerze Chrystusa, Warszawa 2007, s. 309. W Czechach rządzili potomkowie Anny, wywodzący się od jej córki Konstancji, z wyjątkiem królów panujących w latach 1306-1310 po wygaśnięciu dynastii Przemyślidów oraz Jana Luksemburskiego. W Polsce jedynymi królami, którzy nie wywodzili się od Anny, byli Władysław Jagiełło i jego syn Kazimierz. Reszta władców była spokrewniona z Arpadami lub Przemyślidami, którzy pochodzili w prostej linii od Anny antiocheńskiej.
  14. np. W. Dworzaczek, Genealogia, Warszawa 1959, tabl. 84; A. Echols, M. Williams, An annotated index of medieval women, New York-Oxford 1992, s. 53.
  15. np. M. Wertner, Az Árpádok családi története, Nagy-Becskerek 1892, s. 356; I. Hankó, Királyaink tömegsírban, Budapest 2004 – rok 1183.
  16. Rekonstrukcja twarzy Anny antiocheńskiej – il. 1 i il. 2. I. Hankó, Királyaink tömegsírban, Budapest 2004; Á. Kustár, Az arcrekonstrukció módszerei, korlátai és lehetőségei, Szeged 2010 [data dostępu 2013-08-02]
  17. K. Éry, A.Marcsik, J. Nemeskéri, F. Szalai, Embertani vizsgálatok III. Béla és Antiochiai Anna földi maradványán [w:] 150 éve történt... III. Béla és Antiochiai Anna sírjának fellelése, Székesfehérvár 1999, s. 9-15.