Wikipedia

Baligród

wieś w województwie podkarpackim

Baligród – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie leskim, w gminie Baligród[5][6].

Baligród
wieś
Ilustracja
Widok ogólny wsi
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Powiat

leski

Gmina

Baligród

Liczba ludności (2011)

1338[2][3]

Strefa numeracyjna

13

Kod pocztowy

38-606[4]

Tablice rejestracyjne

RLS

SIMC

0344403[5]

Położenie na mapie gminy Baligród
Mapa konturowa gminy Baligród, w centrum znajduje się punkt z opisem „Baligród”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko dolnej krawiędzi po prawej znajduje się punkt z opisem „Baligród”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Baligród”
Położenie na mapie powiatu leskiego
Mapa konturowa powiatu leskiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Baligród”
Ziemia49°20′14″N 22°17′12″E/49,337222 22,286667[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Leży w dolinie rzeki Hoczewki. Jest siedzibą gminy Baligród. Dawniej miasto; uzyskał lokację miejską w 1634, zdegradowany w 1919[7].

W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Baligród. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie krośnieńskim. Od 1 stycznia 1999 do 1 stycznia 2002 w powiecie bieszczadzkim.

Ośrodek usługowo-gospodarczy dla okolicy. O dawnym miejskim charakterze świadczy zachowany układ urbanistyczny z obszernym prostokątnym rynkiem. Przez wieś przebiega droga wojewódzka nr 893.

Miejscowość jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii Niepokalanego Poczęcia NMP, należącej do dekanatu Lesko w archidiecezji przemyskiej.

Integralne części wsi Baligród[6][5][8]
SIMC Nazwa Rodzaj
1042503 Kąt część wsi
1042526 Podgłębokie część wsi

Historia edytuj

Osada wzmiankowana w 1615 jako wieś, powstała przypuszczalnie w początkach XVII w. u podnóża zamku w Stężnicy, będącego własnością Mikołaja lub Piotra herbu Gozdawa, syna Matjasza III, albo jego ojca Matjasza Bala z Hoczwi. Balowie wznieśli w tym miejscu zamek oraz kaplicę ok. 1510. W 1511 Piotr Herburt (1485–1532), dziadek poety Mikołaja Reja, przeprowadził rozgraniczenie dóbr pomiędzy swoją wsią Mchawą a Stężnicą, należącą do Mikołaja Bala. W miejscu rozgraniczenia powstała na nowo wieś i miasto Baligród.

W 1634 król Władysław IV wydał dokument, potwierdzający, że miasto – założone na prawie magdeburskim – dysponowało prawem składu wina oraz mogło urządzać dwa jarmarki rocznie. Baligród pozostawał we władaniu rodu Balów do 1770. Położony przy uczęszczanym trakcie handlowym na Węgry, posiadał dobre warunki rozwoju, słynął z wielkich targów, później podupadł i jeszcze przed 1915 utracił prawa miejskie.

Mieszkańcy miasta aktywnie zasilali powstanie styczniowe w 1863. Na przykład Jan Feliks Biliński (ur. 1851) w wieku 12 lat został jednym z najmłodszych powstańców styczniowych, Ludwik Riedl jako uczestnik powstania styczniowego z 1863, pojmany przez Rosjan, został zesłany na Syberię.

Z biegiem czasu coraz znaczniejszy odsetek ludności miasta stanowili Żydzi. Pierwszych żydowskich mieszkańców w Baligrodzie odnotowano w 1604. W 1765 w Baligrodzie mieszkało 144 Żydów. W 1785 w Baligrodzie mieszkało 400 Żydów. W 1808 roku kahał posiadał już łaźnię i szpital. W 1870 roku mieszkało w miasteczku 147 rodzin żydowskich, liczących 435 osób. W latach 1870 – 1898 właścicielem dóbr baligrodzkich, oraz pobliskich folwarków w Bystrem, Cisnej, Huczwicach, Mchawie, Rabem i Stężnicy był Żyd Hersz Grossinger. Po jego śmierci majątek przejęli synowie Lazar i Chaim[9].

Gmina żydowska posiadała synagogę, cmentarz i szkołę wyznaniową[9].

W połowie XIX wieku właścicielem posiadłości tabularnej w Baligrodzie byli Emilia Abgarowicz (spadkobierczyni Karśnickiego) i Leopold Łysakowski[10]. W 1870 miejscowa gmina żydowska usamodzielniła się (wcześniej żydowscy mieszkańcy Baligrodu byli członkami gminy w Lesku). Według spisu z 1921, miejscowość miała 179 domów i 1260 mieszkańców (w tym 515 religii mojżeszowej, a 281 greckokatolickiej). Żydzi zdominowali w tym okresie życie gospodarcze osady. W 1939 było ich 990, co stanowiło 41,8% ogółu mieszkańców[11].

Baligród był siedzibą dekanatu greckokatolickiego, który obejmował kilkanaście parafii i istniał do akcji wysiedleń w 1947.

I wojna światowa edytuj

 
Polscy żołnierze, którzy wyzwolili wieś od Ukraińców w 1919 (zobacz: wojna polsko-ukraińska)

Podczas działań wojennych w Karpatach w latach 1914–1915 trwały w okolicy długotrwałe boje między wojskami rosyjskimi a austro-węgierskimi o przełęcze: Użocką i Łupkowską. Szczególnie ciężkie walki pod Baligrodem miały miejsce w marcu 1915. Podczas nich miasteczko doznało poważnych zniszczeń. Od listopada 1918 do stycznia 1919 obejmowała je tzw. Republika Komańczańska.

II Rzeczpospolita edytuj

W okresie międzywojennym stacjonował w mieście komisariat Straży Granicznej[12].

II wojna światowa edytuj

We wrześniu 1939 miejscowość została zajęta bez walki przez oddziały niemieckie i słowackie. W niemieckiej administracji okupacyjnej większość stanowisk zajmowali Ukraińcy, a ludność polska była szykanowana. W miasteczku w czasie okupacji znajdował się punkt zborny dla Żydów z bieszczadzkich wsi, m.in. Soliny, Wołkowyi, Zawozu. Jesienią 1942 Niemcy dokonali zagłady miejscowych Żydów, wywożąc i mordując w Zasławiu koło Sanoka 880 osób. Niemcy dokonywali również licznych egzekucji na cmentarzu żydowskim Żydów i Polaków. Został tu rozstrzelany Franciszek Wronowski z Zawozu oraz ukrywane przez niego żydowskie rodziny Wajnerów i Nagielbaumów[9].

Istniał tu ruch konspiracyjny; działała placówka AK Baligród nr VII, której dowódcą od maja 1943 do 1944 był Jan Marciak ps. „Dąb”.

30 lipca 1944[13] oddział UPA zamordował w lesie pod Baligrodem 11 mieszkańców Średniej Wsi[14]. 6 sierpnia 1944 miasteczko zostało napadnięte przez sotnię UPA „Burłaki”; zamordowano 42 Polaków, w tym dziewięćdziesięcioletnich starców, spalono część zabudowań.

Osobny artykuł: Zbrodnia w Baligrodzie.

W toku działań wojennych i późniejszych walk z UPA Baligród został w części zniszczony oraz doznał poważnych strat ludnościowych. Przez stacjonujących tu żołnierzy zwane było Diabligrodem, gdyż w czasie okupacji Niemcy wybrukowali część tutejszego rynku kamieniami z cmentarza żydowskiego.

28 marca 1947 pod Jabłonkami w pobliżu Baligrodu, przy drodze do Cisnej, zginął generał Karol Świerczewski (w zasadzce na generała brała udział, dowodzona przez Stepana Stebelskiego, sotnia UPA).

Lata powojenne edytuj

Dopiero w kilkanaście lat po wojnie miasteczko zaczęło się odbudowywać. Jeszcze w 1961 miejscowość miała zaledwie 987 mieszkańców.

Zabytki i pamiątki historyczne edytuj

  • Kościół murowany, wzniesiony w latach 1877–1879.
  • Cerkiew greckokatolicka z 1829.
  • Cmentarz wojenny założony w latach 1946–1947, w obecnej formie urządzony w 1984.
  • Pozostałości ziemnych umocnień zamku Balów znajdujące się na tzw. Podzamczu (teren Nadleśnictwa).
  • Cmentarz żydowski
  • Czołg T-34 – zastąpił umieszczony tu wcześniej czołg T-70, który w 1944 był używany przez Armię Czerwoną do działań zwiadowczych[15] i biorący udział w walkach z UPA. Baligrodzki T-70 był ostatnim zachowanym czołgiem tego typu w Polsce. W 1975 został, z inicjatywy oficerów z Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Pancernych w Poznaniu, przetransportowany do Poznania, gdzie został wyremontowany i przekazany do Muzeum Broni Pancernej.
  •  
    Cmentarz wojenny
  •  
    Kościół Miłosierdzia Bożego
  •  
    Cmentarz żydowski
  •  
    Rynek, widok ogólny
  •  
    Rynek, pomnik czołg T-34
  •  
    Rynek, cerkiew greckokatolicka
  •  
    Dawna zabudowa
  •  
    Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny
  •  
    Rynek, pomnik ofiarom UPA

Baligród w filmie edytuj

W plenerach Baligrodu Ewa i Czesław Petelscy zrealizowali w 1961 swój film Ogniomistrz Kaleń, dla którego pierwowzorem była książka Jana Gerharda „Łuny w Bieszczadach”.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 2144
  2. ↑ Wieś Baligród w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2018-03-17], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  3. ↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.. [dostęp 2018-03-17].
  4. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 11 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  5. ↑ a b c GUS. Rejestr TERYT
  6. ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  7. ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 18-19.
  8. ↑ KSNG: Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części. opublikowany [w:] Dz.U. z 2013 r. poz. 200 ze zmianami w Dz.U. z 2015 r. poz. 1636. [dostęp 2018-01-06].
  9. ↑ a b c Historia społeczności | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2021-10-30].
  10. ↑ Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w królestwie Galicyi i Lodomeryi jakoteż w wielkim księstwie Krakowskiem i księstwie Bukowińskiem, pod względem politycznej i sądowej organizacyi kraju wraz z dokładnem oznaczeniem parafii, poczt i właścicieli tabularnych, ułożony porządkiem abecadłowym. Lwów: Karol Wild, 1855, s. 8.
  11. ↑ Zobacz stronę Żydowskiego Instytutu Historycznego poświęconą Baligrodowi https://web.archive.org/web/20110916090102/http://www.jewishinstitute.org.pl/pl/gminy/miasto/843.html.
  12. ↑ Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. Tom II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999, s. 28. ISBN 83-87424-77-3.
  13. ↑ Stanisław Żurek, Banderowska legenda o Baligrodzie.
  14. ↑ Grzegorz Motyka, W kręgu Łun Bieszczadów, s. 55.
  15. ↑ Witold Szymczyk. W 30 rocznicę wyzwolenia Bieszczadów. „Nowiny”, s. 3, nr 292 z 30 października 1974. 

Bibliografia edytuj

  • Stanisław Żurek, UPA w Bieszczadach, Wrocław: Wydawnictwo „Nortom”, 2007, ISBN 978-83-89684-14-1, OCLC 233486718.
  • Bieszczady. Przewodnik, Pruszków-Olszanica 1992, s. 211–216

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Baligród&oldid=72530594”