Czortków

Czortków
Чортків
	; Panorama miasta
Herb	flaga Czortkowa↗
Państwo	Ukraina
Obwód	tarnopolski
Rejon	czortkowski
Hromada	Czortków
Prawa miejskie	1522
Powierzchnia	30 km²
Populacja (2019); • liczba ludności	; 28 583
Nr kierunkowy	+380-3552
Kod pocztowy	48500, 48505
	Położenie na mapie obwodu tarnopolskiego Czortków
	Położenie na mapie Ukrainy Czortków
	49°00′N 25°46′E/49,000000 25,766667
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Informacje w Wikipodróżach
	Strona internetowa

Czortków (ukr. Чортків, Czortkiw) – miasto (w 2013^[2]– 2020 wydzielone z rejonu) na Ukrainie, w obwodzie tarnopolskim, siedziba rejonu czortkowskiego i hromady Czortków.

Galeria: cerkwie

Galeria: kościół

Galeria:synagoga

Galeria: zamek, inne

Położenie na mapie województwo tarnopolskiego w roku 1939

Czortków leży nad Seretem.

Mały przemysł spożywczy i odzieżowy.

Historia edytuj

1494, 1534, 1594 i 1640 – najazdy tatarskie,
1522 – lokacja miasta przez Jerzego Czartkowskiego herbu Korab jako miasto prywatne, a prawa magdeburskie nadał Zygmunt I Stary. Kolejnymi właścicielami były rodziny Golskich, Potockich, Wróblewskich, Sadowskich,
1578 – miasto kupił Jan Sieniawski herbu Leliwa^{[potrzebny przypis]},
1597 – miasto kupił przyszły wojewoda ruski Stanisław Golski herbu Rola,
1610 – na prośbę właściciela w mieście zamieszkują dominikanie,
1612 – po śmierci brata miasto staje się własnością Jana Golskiego,
1616 – Zofia z Zamiechowa – wdowa po Janie Golskim sprzedała miasto Stefanowi Potockiemu^{[potrzebny przypis]},
1637 – pożar niszczy miasto,
1672–1699 – w granicach Imperium Osmańskiego w konsekwencji traktatu buczackiego między Imperium a Rzeczpospolitą Polską,
1699–1772 – ponownie w Rzeczypospolitej, w 1772 roku Czorstkow położony był w województwie podolskim^[3],
1772 – w wyniku I rozbioru Polski został zagarnięty przez Monarchię Habsburgów, do listopada 1918 kolejno w Cesarstwie Austriackim (1801–1809), Imperium Rosyjskim (1809–1815), ponownie w Cesarstwie Austrii (1815–1867), następnie od 1867 do 1 listopada 1918 w Austro-Węgrzech, w autonomicznym kraju koronnym Przedlitawii – Galicji,
1906 – ustanowienie wodociągów miejskich (za burmistrza Ludwika Nossa, projektant inż. Marceli Maślanka)^[4],
1907 – założono Prywatne Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego w Czortkowie,
1908–1912 – budowa siedziby Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” ze składek miejscowych Polaków i przy wsparciu ówczesnego burmistrza Czortkowa – Ludwika Nossa,
1 listopada 1918 – 15 lipca 1919 pod administracją Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej,
6 czerwca 1919 – Wojsko Polskie pod dowództwem płk. Władysława Sikorskiego zajęło miasto. 8 czerwca zostało zajęte przez Ukraińską Armię Halicką w trakcie ofensywy czortkowskiej w wojnie polsko-ukraińskiej. Oddziały polskie pod dowództwem gen. Lucjana Żeligowskiego wkroczyły ponownie do miasta 15 lipca 1919,
15 lipca 1919 – 16 sierpnia 1945 – w granicach II Rzeczypospolitej (14 marca 1923 przynależność miasta do Polski została uznana przez Radę Ambasadorów), siedziba powiatu czortkowskiego województwa tarnopolskiego. W Czortkowie znajdowały się również dowództwo Brygady KOP „Podole”, batalion KOP „Czortków” i placówka wywiadowcza KOP nr 9,
20 lipca – 15 września 1920 roku w czasie wojny polsko-bolszewickiej miasto okupowała Armia Czerwona,
1928 – upaństwowiono miejscowe gimnazjum, przemianowany na Państwowe Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego w Czortkowie,
1925 – z inicjatywy Jana Chodźki powstała płyta nieznanego żołnierza,
1930 – powstaje nowy gmach magistratu,
1930 – 1 kwietnia 1930 do Czortkowa włączono Czortków Stary i Wygnankę^[5].
1931 – według drugiego spisu powszechnego w 1931 Czortków zamieszkiwało 19 038 osób, z czego 10 504 stanowili Polacy, 4860 Żydzi, a 3633 Ukraińcy^[6],
1937 – przedstawienie „Antygona” Sofoklesa w Państwowym Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego, wystawione przez uczniów tej szkoły, pod kierunkiem prof. Stanisława Krwawicza, nauczyciela łaciny, prowadzącego w tej szkole Koło Miłośników Dramatu Klasycznego,
17 września 1939 – 5 lipca 1941 – pod okupacją ZSRR w konsekwencji agresji ZSRR na Polskę i paktu Ribbentrop-Mołotow. 1 listopada 1939 jednostronnie anektowany przez ZSRR. 6 lipca 1941 – 23 marca 1944 pod okupacją III Rzeszy w konsekwencji ataku Niemiec na ZSRR, 23 marca 1944 – 16 sierpnia 1945 ponownie pod okupacją sowiecką,
1940–1941 – aresztowania przez NKWD i deportacje Polaków na Syberię i do Kazachstanu,
1940 21/22 stycznia – powstanie czortkowskie; pierwszy na okupowanym terytorium Polski powstańczy zryw podczas II wojny światowej, krwawo stłumione przez NKWD,
1941, czerwiec – po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej NKWD przystąpiło do likwidacji miejscowego więzienia. Od 100 do 200 więźniów zamordowano na miejscu, a ponad tysiąc wywieziono z miasta. Z tej liczby ok. 300–350 osób w nieludzkich warunkach przewieziono koleją do Gorkiego, a około 700–800 pognano pieszo do Humania, gdzie zostali wymordowani 20 lipca 1941^[7],

Osobny artykuł: Ewakuacja więzienia w Czortkowie.

1941, 1/2 lipca w nocy NKWD zamordowało 8 dominikanów (Anatola Znamirowskiego, Andrzeja Bojakowskiego, Jacka Misiutę, Justyna Spyrłaka, Hieronima Longawę, Reginalda Czerwonka, Metodego Iwanuszczowa i Józefa Wincentowicza), w ich siedzibach w mieście i poza miastem, nad przepływającym w pobliżu Seretem,

1941, 6 lipca – pogrom Żydów,

1942 – utworzone getto w Czortkowie i zagłada Żydów przez nowego okupanta, Niemców^[8],

1944, 23 marca – wkroczenie Armii Czerwonej. Tymczasowe ulokowanie do 1947 roku w mieście władz obwodu tarnopolskiego,

1945, 16 sierpnia – wcielenie do ZSRR. Po konferencji jałtańskiej (4–11 lutego 1945), wyłoniony w konsekwencji jej ustaleń Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podpisał 16 sierpnia 1945 umowę z ZSRR, uznając nieco zmodyfikowaną linię Curzona za wschodnią granicę Polski, w oparciu o porozumienie o granicy zawarte pomiędzy PKWN i rządem ZSRR 27 lipca 1944. W konsekwencji umowy Czortków wraz z województwem tarnopolskim włączono do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej,
1946 – przymusowe wysiedlenie Polaków,
1945-1991 w granicach ZSRR (Ukraińska SRR),
od 1991 w granicach Ukrainy,
2019 – na wysokiej 40-metrowej wieży Kościoła św. Stanisława biskupa i męczennika w Czortkowie ukraiński naukowiec i historyk Wołodymyr Dobrianski odkrył detonator pocisku odłamkowego. Domniemana trajektoria jego lotu pozwoliła ustalić, że podczas ofensywy czortkowskiej (7–28 czerwca 1919 r.) w lasach na zachód od wsi Szmańkowce stacjonowały pułki (64 armaty) pod dowództwem atamana Cyryla Karasa^[9]^[10],
11 czerwca 2022 – podczas rosyjskiej inwazji na Ukrainę wojska rosyjskie po raz pierwszy przypuściły atak rakietowy na Czortków. Żadnych ofiar^[11].

Zabytki edytuj

Ruiny zamku w Czortkowie, dokładnie w Wygnance z początku XVII wieku.
dominikański kościół pw. św. Stanisława. Pierwszy kościół wybudowano wraz z klasztorem oo. dominikanów w 1619 r. Jego fundatorem był Stanisław Golski, który po śmierci został pochowany w krypcie kościoła. Świątynię odwiedzali polscy królowie, m.in. Jan II Kazimierz czy Jan III Sobieski. Obecny kościół został wybudowany w 1918 r., w stylu gotyku nadwiślańskiego, według projektu polskiego architekta Jana Sas-Zubrzyckiego, autorami figur świętych byli Czesław Stowp i Damian Stankiewicz. W 1941 r. Sowieci uciekając na wschód podpalili kościół i klasztor, rujnując budowlę. Po zakończeniu II wojny światowej i wyjeździe Polaków z tutejszych ziem władza sowiecka zamknęła kościół i urządziła w nim magazyn nawozów sztucznych, a znajdujące się w nim cenne organy drezdeńskie zostały zniszczone. Ojcom dominikanom kościół został oddany w stanie ruiny w 1989. Pierwszym proboszczem został pochodzący z Czortkowa o. Reginald Wiśniewski. W kościele do końca II wojny światowej znajdował się uważany za cudowny obraz Matki Boskiej Czortkowskiej. Od zniszczenia uchronili go byli polscy parafianie, którzy po przymusowym wysiedleniu przewieźli obraz w nowe granice Polski, a w latach 80. XX wieku złożyli w warszawskim kościele pw. św. Jacka, gdzie znajduje się po dziś dzień. Obecnie w czortkowskim kościele znajduje się koronowana kopia obrazu;
cerkiew greckokatolicka pw. Wniebowstąpienia z XVI w., podobnie jak zamek, w dawnej wsi Wygnanka z dzwonnicą z XVII wieku;
cerkiew Zaśnięcia (uspieńska)^[12];
cerkiew Św. Pokrowy (dawna cerkiew greckokatolicka, obecnie cerkiew prawosławna, UAKP) z początku XX w., podobnie jak zamek, w dawnej wsi Wygnanka^[13];
stary ratusz miejski z czworokątną oryginalną wieżą wybudowaną w latach 1905–1908, prace nad budową ratusza ostatecznie zakończono w 1924 roku. Na wieży znajduje się zegar wykonany na polecenie polskich władz samorządowych w Szwajcarii (w Bernie) w firmie „Aoasta”;
nowy ratusz miejski;
stary katolicki (polski) cmentarz z licznymi nagrobkami (zachowany, lecz w znacznym stopniu zdewastowany), mauzoleum i katakumby polskich ofiar egzekucji ukraińskich z lat 1918–1919. Spoczywają tam prochy polskich obrońców Czortkowa z okresu walk polsko-ukraińskich, m.in. młodzi Polacy 16-, 17-letni gimnazjaliści;
nowa synagoga z XX w. w stylu mauretańskiego neogotyku.

pomniki, muzea

współczesny pomnik Tarasa Szewczenki i muzeum;
współczesny pomnik Petra Chamczuka;
rejonowe muzeum krajoznawcze.

Demografia edytuj

1901 – 4551^{[potrzebny przypis]} mieszkańców, w tym 427 rzymskich katolików, 889 grekokatolików, 2209 izraelitów, 1 ormianin, 2 ewangelistów^[14].
1921 – 5191 mieszkańców.
1931 – 19 000 mieszkańców, w tym 46,4% Polaków, 22,8% Ukraińców, 30% Żydów.
1959 – 60% Ukraińców, 25% Rosjan, 3% Polaków, 2% Żydów.
1991 – 28 000 mieszkańców.
2001 – 29 075 mieszkańców, 90% Ukraińców.
2012 – 29 500 mieszkańców^[15].

W przeszłości miasto było głównie zamieszkane przez Polaków, Rusinów – następnie Ukraińców oraz Żydów. W 1941 r. na skutek wydarzeń wojennych ludność żydowska wzrosła do ok. 8 tys., tworząc liczący się w ich środowisku ośrodek chasydzki skupiony wokół potomków cadyka Dawida Mojżesza (zm. 1900). Obecnie miasto jest zamieszkane głównie przez Ukraińców oraz przez – niegdyś całkowicie nieobecną – mniejszość rosyjską, osiedloną w czasach radzieckich.

Religia edytuj

Czortków jest siedzibą greckokatolickiej eparchii buczackiej.

Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny (1583; Prawosławna Cerkiew Ukrainy),
Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego (1630; Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka),
Cerkiew Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny (1854; Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka),
Cerkiew Świętego Wstawiennictwa (1905; Prawosławna Cerkiew Ukrainy),
Cerkiew Świętego Księcia Apostolskiego Włodzimierza Wielkiego (Prawosławna Cerkiew Ukrainy),
Cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny (Prawosławna Cerkiew Ukrainy),
Cerkiew Przemienienia Pańskiego (Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka),
Cerkiew św. Michała Archanioła (Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka),
Sobór Zwierzchnich Apostołów Piotra i Pawła (2001; Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka),
jeden klasztor męski (klasztor Świętej Rodziny) i dwa klasztory żeńskie (Zgromadzenie Sióstr Najświętszej Rodziny i Zgromadzenie Sióstr Urszulanek) UHCC,
dwie synagogi - główna (lata 80. XVI w.) i nowa (1909, architekt Hans Heldkremer),
Cerkiew Świętej Trójcy (1607; Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka; nieistniejąca),
Cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy (1714; Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka; nieistniejąca),
Klasztor Bazylego Wielkiego (1607; Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka; nieistniejąca).

Sport edytuj

W czasach II RP siedzibę miał tu klub piłkarski Czortkowia Czortków.

Ludzie związani z miastem edytuj

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Czortkowem.

Roman Banach – polski operator, realizator, montażysta, reżyser i scenarzysta filmów dokumentalnych^[16]
Stanisław Basiński – polski nauczyciel, dyrektor miejscowego gimnazjum
Sasza Blonder – polski malarz
Stanisław Bodnar – starosta powiatu czortkowskiego, honorowy obywatel Czortkowa^[17]
Artur Cielecki-Zaremba – polityk, poseł, działacz społeczny
Ewa Cieszyńska – polska architekt
Wacław Czerwiński – polski konstruktor lotniczy, pilot, jeden z prekursorów polskiego szybownictwa
Jerzy Czortkowski – założyciel Czortkowa
Karl Emil Franzos (1848-1904) – austriacki nowelista pochodzenia żydowskiego
Stanisław Golski – fundator kościoła i klasztoru oo. Dominikanów
Cwi Hirsch Horowitz – rabin Czortkowa, oraz jego synowie:
- Samuel Szmelke Horowic (1726-1778) – rabin Nikolsburga
- Pinchas Horowitz (1731-1805) – rabin Frankfurtu, dynastia cadyków czortkowskich
Jerzy Janicki (1928-2007) – polski pisarz, dziennikarz i scenarzysta, urodzony w Czortkowie
Edward Kmiecik (ur. 1928) – polski malarz, artysta plastyk, urodzony w Czortkowie
Jan Kot (1906-1992) – nauczyciel gimnazjalny, oficer WP, działacz konspiracyjny i niepodległościowy (czł. II Zarządu WiN), więzień polityczny PRL, sportowiec, ur. w Czortkowie
Ludwik Kinicki – polski działacz religijny, bankowiec, redaktor naczelny „Nowy Dzień”, nadzorca działalności Świadków Jehowy w Generalnej Guberni, więzień KL Mauthausen-Gusen
Stanisław Matuszewski – polski nauczyciel^[18], dyrektor miejscowego Państwowego gimnazjum im. Juliusza Słowackiego^[19]^[20]
Stanisław Michałowski – notariusz, burmistrz Czortkowa w II RP
Ludwik Noss (zm. w 1913^[21]) – burmistrz Czortkowa, honorowy obywatel miasta z 1896^[22]
Ireneusz Opacki (1933-2005) – polski literaturoznawca, prof. dr hab., związany z Uniwersytetem Śląskim w Katowicach, twórca i kierownik Zakładu Teorii Literatury, urodzony w Czortkowie
Antoni Ostaszewski (1816–1883) – lekarz, doktor medycyny praktykujący w Czortkowie
Jerzy Przystawa (ur. 1939) – polski naukowiec, fizyk, prof. dr hab., specjalista kwantowej teorii ciała stałego, urodzony w Czortkowie
Alfred Trawiński – polski lekarz weterynarii, major Wojska Polskiego II RP, bakteriolog, profesor Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie, urodzony w Czortkowie
Tadeusz Ważewski (1896-1972) – polski naukowiec, matematyk, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, specjalista równań różniczkowych, urodzony w Wygnance
Zdzisław Wróbel – doktor prawa, kierownik Sądu w Czortkowie^[23].

Współpraca zagraniczna edytuj

Miasto	Państwo	Data podpisania umowy
Leżajsk	Polska	?
Dobrodzień	Polska	26.06.2004
gmina Dobrodzień	Polska	26.06.2004
Zawadzkie	Polska	?

Pobliskie miejscowości edytuj

Tarnopol, 75 km, pn.
Buczacz, 30 km, zach.
Budzanów, 25 km, pn
Kolędziany, 15 km, płd.-wsch.
Trembowla, 40 km, pn.

Przypisy edytuj

↑ Чисельність населення (за оцінкою) на 1 вересня 2019 року // Головне управління статистики у Тернопільській області.
↑ Постанова Верховної Ради України від 19 вересня 2013 року № 609-VII «Про віднесення міста Чортків Чортківського району Тернопільської області до категорії міст обласного значення»
↑ Karta Podola, znaczney [!] Części Wołynia, płynienie Dniestru od Uścia, aż do Chocima y Ładowa, Bogu od swego zrzodła, aż do Ładyczyna, Pogranicze Mołdawy, Woiewodztw [!] Bełzkiego, Ruskiego, Kiiowskiego [!] y Bracławskiego.
↑ Wodociągi miejskie w Czortkowie. „Nowości Illustrowane”. Nr 6, s. 6, 10 lutego 1906.
↑ Dz.U. z 1929 r. nr 87, poz. 656
↑ Główny Urząd Statystyczny, Statystyka Polski, Seria C, z.78 Drugi powszechny spis ludności z 9.XII.1931 Województwo tarnopolskie, tabela 12 s. 33 wersja elektroniczna. Statystyka wyznań wykazuje 8829 osób wyznania rzymskokatolickiego, 5732 mojżeszowego i 4327 greckokatolickiego, tamże tabela 11.
↑ Zbrodnicza ewakuacja więzień i aresztów NKWD na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu – lipcu 1941 roku. Materiały z sesji naukowej w 55. rocznicę ewakuacji więźniów NKWD w głąb ZSRR, GKBZPNP-IPN, 10 czerwca 1996, 62–64; 133–134, ISBN 83-903356-6-2 .
↑ Marta Goren (ur. Winter w 1935) o swoim życiu w Czortkowie, Warszawie i Palestynie/Izraelu - Relacje, wspomnienia - Społeczność żydowska przed 1989 - Czortków - Wirtualny Sztetl (archive.is)
↑ Wołodymyr Dobrianski, «Чортківська офензива» та домініканський костел святого Станіслава у Чорткові: дослідження свідчень 100-річної давнини // Бережани та Бережанщина в період «Чортківської офензиви»: події, особистості, пам’ять, Бережани, 2019, 39–48 s.
↑ Wołodymyr Dobrianski, Чортківський костел святого Станіслава і домініканський монастир: становлення та Перша світова війна // Землі Опілля в історико-культурному розвитку України. Доля історико-архітектурної спадщини західноукраїнських земель у часи Першої світової війни та революційних подій 1917–1921 рр. Тези доповідей і повідомлень VI Всеукраїнської наукової конференції. 18.10.2018 r. / Надія Волинець, Володимир Парацій, Бережани, 2018, 25–27 s.
↑ У Чорткові на Тернопільщині від ракетної атаки зруйновані три навчальних заклади // Укрінформ, 13.6.2022.
↑ Карти Google.
↑ cerkiew Św. Pokrowy na mapie google.
↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1901. Lwów: drukarnia Władysława Łozińskiego, 1901, s. 359.
↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2013 року, Київ: Державний комітет статистики України, 2013, s. 96 .
↑ Roman Banach [online], 1944.pl [dostęp 2020-01-24] .
↑ Listy z kraju. Czortków. „Kurjer Lwowski”. 502, s. 6, 27 października 1909.
↑ HenrykH. Kopia HenrykH., Spis nauczycieli szkół średnich w Galicyi oraz polskiego gimnazyum w Cieszynie, Lwów: Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych, 1909, s. 45 .
↑ Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimnazjum im. Juljusza Słowackiego w Czortkowie za rok szkolny 1927-1928. Czortków, 1928, s. 12, 42.
↑ Arie Wolf. Pan Dyrektor Matuszewski – pamięci wybitnego pedagoga – polonisty.
↑ Kronika. „Kurjer Lwowski”. ?, s. 4, 10 września 1913.
↑ Kronika, „Nowa Reforma”, 11 listopada 1896, s. 2 .
↑ Jadwiga Kowalska. Niemożliwe stało si możliwym! (Zabytkowy kościół w Zbarażu uratowany).

Bibliografia edytuj

Jan K. Ostrowski: Kościół pw. Św. Stanisława biskupa i męczennika oraz klasztor dominikanów w Czortkowie. W: Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Cz. I: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego. Kraków: Antykwa, drukarnia Skleniarz, 2009, t. 17, 508 s., 806 il. ISBN 978-83-89273-71-0.

Linki zewnętrzne edytuj

SKRZYPCE STRADIVARIUSA Z CZORTKOWA na portalu Monitor Wołyński.
Czortków, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 873 .
Rzeczpospolita Wirtualna
Zdjęcia stare z Czortkowa na CBN Polona
Zdjęcia z Czortkowa
Polskie Radio – Czortków, historia
Cmentarz w Czortkowie na wortalu cmentarze24.pl
Historia Żydów w Czortkowie na portalu Wirtualny Sztetl

[1] Чисельність населення (за оцінкою) на 1 вересня 2019 року // Головне управління статистики у Тернопільській області.

[2] Постанова Верховної Ради України від 19 вересня 2013 року № 609-VII «Про віднесення міста Чортків Чортківського району Тернопільської області до категорії міст обласного значення»

[3] Karta Podola, znaczney [!] Części Wołynia, płynienie Dniestru od Uścia, aż do Chocima y Ładowa, Bogu od swego zrzodła, aż do Ładyczyna, Pogranicze Mołdawy, Woiewodztw [!] Bełzkiego, Ruskiego, Kiiowskiego [!] y Bracławskiego.

[4] Wodociągi miejskie w Czortkowie. „Nowości Illustrowane”. Nr 6, s. 6, 10 lutego 1906.

[znies-5] Dz.U. z 1929 r. nr 87, poz. 656

[commons.wikimedia--6] Główny Urząd Statystyczny, Statystyka Polski, Seria C, z.78 Drugi powszechny spis ludności z 9.XII.1931 Województwo tarnopolskie, tabela 12 s. 33 wersja elektroniczna. Statystyka wyznań wykazuje 8829 osób wyznania rzymskokatolickiego, 5732 mojżeszowego i 4327 greckokatolickiego, tamże tabela 11.

[Zbrodnicza_ewakuacja_więzień-s62-64133-134-7] Zbrodnicza ewakuacja więzień i aresztów NKWD na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu – lipcu 1941 roku. Materiały z sesji naukowej w 55. rocznicę ewakuacji więźniów NKWD w głąb ZSRR, GKBZPNP-IPN, 10 czerwca 1996, 62–64; 133–134, ISBN 83-903356-6-2 .

[8] Marta Goren (ur. Winter w 1935) o swoim życiu w Czortkowie, Warszawie i Palestynie/Izraelu - Relacje, wspomnienia - Społeczność żydowska przed 1989 - Czortków - Wirtualny Sztetl (archive.is)

[9] Wołodymyr Dobrianski, «Чортківська офензива» та домініканський костел святого Станіслава у Чорткові: дослідження свідчень 100-річної давнини // Бережани та Бережанщина в період «Чортківської офензиви»: події, особистості, пам’ять, Бережани, 2019, 39–48 s.

[10] Wołodymyr Dobrianski, Чортківський костел святого Станіслава і домініканський монастир: становлення та Перша світова війна // Землі Опілля в історико-культурному розвитку України. Доля історико-архітектурної спадщини західноукраїнських земель у часи Першої світової війни та революційних подій 1917–1921 рр. Тези доповідей і повідомлень VI Всеукраїнської наукової конференції. 18.10.2018 r. / Надія Волинець, Володимир Парацій, Бережани, 2018, 25–27 s.

[11] У Чорткові на Тернопільщині від ракетної атаки зруйновані три навчальних заклади // Укрінформ, 13.6.2022.

[google.com-7i13312-8i6656-12] Карти Google.

[google.com-7i13312-8i66562-13] rkiew Św. Pokrowy na mapie google.

[mtg-malopolska.org--14] Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1901. Lwów: drukarnia Władysława Łozińskiego, 1901, s. 359.

[Чисельність_наявного_населення-s96-15] Чисельність наявного населення України на 1 січня 2013 року, Київ: Державний комітет статистики України, 2013, s. 96 .

[16] Roman Banach [online], 1944.pl [dostęp 2020-01-24] .

[17] Listy z kraju. Czortków. „Kurjer Lwowski”. 502, s. 6, 27 października 1909.

[spis1909-18] HenrykH. Kopia HenrykH., Spis nauczycieli szkół średnich w Galicyi oraz polskiego gimnazyum w Cieszynie, Lwów: Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych, 1909, s. 45 .

[19] Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimnazjum im. Juljusza Słowackiego w Czortkowie za rok szkolny 1927-1928. Czortków, 1928, s. 12, 42.

[20] Arie Wolf. Pan Dyrektor Matuszewski – pamięci wybitnego pedagoga – polonisty.

[21] Kronika. „Kurjer Lwowski”. ?, s. 4, 10 września 1913.

[Kronika-s2-22] Kronika, „Nowa Reforma”, 11 listopada 1896, s. 2 .

[23] Jadwiga Kowalska. Niemożliwe stało si możliwym! (Zabytkowy kościół w Zbarażu uratowany).

[2]

[1]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]