Wikipedia

Dżelada brunatna

gatunek ssaka

Dżelada brunatna[7], dżelada[8] (Theropithecus gelada) – gatunek ssaka naczelnego z podrodziny koczkodanów (Cercopithecinae) w obrębie rodziny koczkodanowatych (Cercopithecidae).

Dżelada brunatna
Theropithecus gelada[1]
(Rüppell, 1835)
Ilustracja
Samica
Ilustracja
Samiec
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Nadrząd

łożyskowce

Rząd

naczelne

Podrząd

wyższe naczelne

Nadrodzina

koczkodanowce

Rodzina

koczkodanowate

Podrodzina

koczkodany

Plemię

Papionini

Rodzaj

dżelada

Gatunek

dżelada brunatna

Synonimy
  • Macacus gelada Rüppell, 1835[2]
  • Gelada Ruppelli J.E. Gray, 1843[3]
  • Theropithecus senex Pucheran, 1857[4]
  • Theropithecus obscurus Heuglin, 1863[5]
Podgatunki
  • T. g. gelada (Rüppell, 1835)
  • T. g. obscurus Heuglin, 1863
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[6]

Zasięg występowania
Mapa występowania
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Systematyka edytuj

Taksonomia edytuj

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1835 roku niemiecki przyrodnik Eduard Rüppell, nadając mu nazwę Macacus gelada[2]. Miejsce typowe to Haremat, Semien i Gojjam, Etiopia[2][9][10]. Holotyp to zamontowana skóra i czaszka dorosłego samca (sygnatura SMF:MAMM:1011) ze zbiorów Senckenberg Naturmuseum we Frankfurcie; okaz zebrał w 1833 roku autor opisu[11]. Podgatunek obscurus opisał formalnie w 1863 roku niemiecki odkrywca i ornitolog Theodor von Heuglin jako odrębny gatunek i nadając mu nazwę Theropithecus obscurus[5]. Miejsce typowe to źródła rzeki Tekkezje, Etiopia[5]. Materiał typowy to seria syntypów: zbiory Staatliches Museum für Naturkunde w Stuttgarcie – skóra (dawniej zamontowana) i czaszka dorosłego samca (sygnatura SMNS 581), zamontowany okaz dorosłego samca (sygnatura SMNS 1032), czaszka młodocianego samca (sygnatura SMNS 1033) oraz zamontowana skóra i czaszka młodocianego osobnika (SMNS 1034), okazy zebrane przez Heuglina w 1855 roku (SMNS 581) oraz w marcu 1862 roku (SMNS 1032, 1033, 1034)[12]; zbiory Rijksmuseum van Natuurlijke Historie w Lejdzie – czaszka i luźne kości na wpół dorosłej samicy (sygnatura RMNH.MAM.39130)[13], zamontowana skóra (sygnatura RMNH.MAM.39131.b)[14], czaszka i luźne kości samca (sygnatura RMNH.MAM.39131.a)[15], zamontowana skóra (sygnatura RMNH.MAM.39132.b)[16], czaszka i luźne kości samicy (sygnatura RMNH.MAM.39132.a)[17], zamontowana skóra (sygnatura RMNH.MAM.39133.b)[18], czaszka i luźne kości samicy (sygnatura RMNH.MAM.39133.a)[19] oraz zamontowana skóra (sygnatura RMNH.MAM.39134.b)[20], czaszka i luźne kości młodocianej samicy (sygnatura RMNH.MAM.39134.a)[21], okazy zebrane przez Heuglina w marcu 1862 roku. Jedyny żyjący współcześnie przedstawiciel rodzaju dżelada[7] (Theropithecus)[22][9][23][10].

Taksonomia wewnątrzgatunkowa T. gelada wymaga dalszych badań, zwłaszcza jeśli chodzi o zasięg geograficzny podgatunków[23]. Ewentualny trzeci podgatunek został odkryty w 1989 roku w prowincji Arsi (obecnie Oromia), ale nie został jeszcze formalnie opisany[23]. Ten nieopisany takson jest prawdopodobnie synonimem opisanej w 1857 roku formy senex i występuje w południowo-zachodniej Etiopii (Oromia) na wschód od Wielkich Rowów Afrykańskich, wzdłuż wąwozów rzeki Uebi Szebelie[23].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają dwa podgatunki[23].

Etymologia edytuj

  • Theropithecus: gr. θήρ thēr „dzika bestia”; πιθηκος pithēkos „małpa”[24].
  • gelada: nazwa używana przez ludy zamieszkujące Etiopię na określenie dżelady[25].
  • obscurus: łac. obscurus „ciemny, mroczny”[26].

Występowanie edytuj

Dżelada brunatna występuje w zależności od podgatunku[23][7]:

  • T. gelada gelada – dżelada brunatna – Etiopia (na północ od jeziora Tana i na zachód od rzeki Tekkezje).
  • T. gelada obscurus – dżelada ciemna – Etiopia (na południe od jeziora Tana i na wschód od rzeki Tekkezje).

Morfologia edytuj

Długość ciała (bez ogona) samic 50–65 cm, samców 69–75 cm, długość ogona samic 33–41 cm, samców 46–50 cm; masa ciała samic 12–16 kg, samców 20–30 kg[22][27]. Sierść na grzbiecie ciemnobrązowa, na spodzie ciała jaśniejsza, szara lub szarawobiała. Otwory nosowe umiejscowione z boku nosa. Występuje charakterystyczne jasne obramowanie oczu. Ogon zakończony pędzlem[8]. Z przodu długie włosy tworzą rodzaj płaszcza, skóra na piersi i gardzieli nieowłosiona, czerwona, o zabarwieniu i wyglądzie zależnym od cyklu płciowego samicy. U samców twarz okolona długimi bokobrodami[8], występuje bujna grzywa.

Ekologia i rozród edytuj

Zamieszkuje skaliste i zakrzewione wąwozy górskie[8]. Dżelady żywią się w 90% trawą[28], a przy jej niedoborze innymi roślinami, owocami i kwiatami. Poszukując pokarmu, wspinają się w ciągu dnia na wysokość 3000 m, aż po granice śniegu, gdzie znajdują się górskie łąki[8]. Pokarm rozcierają zębami trzonowymi[28]. Żyją w grupach rodzinnych, które na czas żerowania łączą się w większe stada liczące do 70 osobników. Przewodnikami stada jest kilka starych samców, które w razie niebezpieczeństwa wydają ostrzegawcze szczeknięcia. Atakowane stado broniąc się, obrzuca przeciwnika kamieniami[8]. Grupa rodzinna złożona jest z jednego samca i kilku samic z młodymi. Dżelady prowadzą naziemny i dzienny tryb życia, w nocy[8] śpią na skalnych półkach. Ciąża trwa 5–6 miesięcy. Młode rodzą się zwykle w czasie od lutego do kwietnia[8], dojrzałość płciową osiągają w wieku 5 lat[29]. Długość życia w warunkach naturalnych nie jest znana. W niewoli odnotowano osobnika, który żył ponad 30 lat.

Status zagrożenia edytuj

Gatunek był uważany za bliski zagrożenia wyginięciem (dawna kategoria LR/nt w klasyfikacji IUCN), głównie z powodu polowań i ograniczania siedlisk. Obecnie nie jest tak liczny jak w latach 70. XX wieku, ale nadal dość szeroko rozprzestrzeniony i stosunkowo liczny i w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii LC (ang. least concern ‘najmniejszej troski’)[6].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Theropithecus gelada, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. ↑ a b c E. Rüppell: Neue Wirbelthiere zu der Fauna von Abyssinien gehörig. Frankfurt nad Menem: S. Schmerber, 1835–1840, s. 5. (niem.).
  3. ↑ J.E. Gray: List of the specimens of Mammalia in the collection of the British museum. London: The Trustees, 1843, s. 9. (ang.).
  4. ↑ J. Pucheran. Notices mammalogiques. „Revue et Magasin de Zoologie pure et Appliquée”. 2e Série. 9, s. 243, 1857. (fr.). 
  5. ↑ a b c T. von Heuglin. Beiträge zur zoologie Afrikas. Über einige säugethiere des bäschlo-gebietes. „Novorum actorum Academiae Caesareae Leopoldino-Carolinae Germanicae Naturae Curiosorum”. 30, s. 10, 1863. (niem.). 
  6. ↑ a b S. Gippoliti i inni, Theropithecus gelada, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2019, wersja 2021-2 [dostęp 2021-09-01] (ang.).
  7. ↑ a b c Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 48–49. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  8. ↑ a b c d e f g h Kowalski i in. 1990 ↓, s. 60.
  9. ↑ a b D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Theropithecus gelada. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-09-01].
  10. ↑ a b N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Theropithecus gelada (Rüppell, 1835). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-20]. (ang.).
  11. ↑ R.F.W. Mertens. Verzeichnis der Säugetier-Typen des Senckenbergischen Museums. „Senckenbergiana”. 7 (1–2), s. 36, 1925. (niem.). 
  12. ↑ F. Dieterlen, H. Turni & K. Marquart. Type specimens of mammals in the collection of the Museum of Natural History Stuttgart. „Stuttgarter Beiträge zur Naturkunde A”. Neue Serie. 6, s. 292, 2013. (ang.). 
  13. ↑ RMNH.MAM.39130. Naturalis Bioportal. [dostęp 2023-09-21]. (niderl. • ang.).
  14. ↑ RMNH.MAM.39131.b. Naturalis Bioportal. [dostęp 2023-09-21]. (niderl. • ang.).
  15. ↑ RMNH.MAM.39131.a. Naturalis Bioportal. [dostęp 2023-09-21]. (niderl. • ang.).
  16. ↑ RMNH.MAM.39132.b. Naturalis Bioportal. [dostęp 2023-09-21]. (niderl. • ang.).
  17. ↑ RMNH.MAM.39132.a. Naturalis Bioportal. [dostęp 2023-09-21]. (niderl. • ang.).
  18. ↑ RMNH.MAM.39133.b. Naturalis Bioportal. [dostęp 2023-09-21]. (niderl. • ang.).
  19. ↑ RMNH.MAM.39133.a. Naturalis Bioportal. [dostęp 2023-09-21]. (niderl. • ang.).
  20. ↑ RMNH.MAM.39134.b. Naturalis Bioportal. [dostęp 2023-09-21]. (niderl. • ang.).
  21. ↑ RMNH.MAM.39134.a. Naturalis Bioportal. [dostęp 2023-09-21]. (niderl. • ang.).
  22. ↑ a b D. Zinner, G.H. Fickenscher, Ch. Roos, M.V. Anandam, E.L. Bennett, T.R.B. Davenport, N.J. Davies, K.M. Detwiler, A. Engelhardt, A.A. Eudey, E.L. Gadsby, C.P. Groves, A. Healy, K.P. Karanth, S. Molur, T. Nadler, M.C. Richardson, E.P. Riley, A.B. Rylands, L.K. Sheeran, N. Ting, J. Wallis, S.S. Waters & D.J. Whittaker: Family Cercopithecidae (Old World Monkeys). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson: Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 665–666. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
  23. ↑ a b c d e f C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 230. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
  24. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 673.
  25. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 292.
  26. ↑ The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).
  27. ↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 150. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  28. ↑ a b Redakcja, Łąki dla krwawiących serc. Piękny świat dla fascynujących małp [online], www.national-geographic.pl [dostęp 2017-06-04] (pol.).
  29. ↑ Radosław Kożuszek. Gadatliwa bestia. „Wiedza i Życie”. Listopad 2018 nr 11 (1007), s. 42. Warszawa: Prószyński Media. ISSN 0137-8929. 

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Dżelada_brunatna&oldid=71316983”